MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Maria Molendowska
Kalkulowanie kosztów produkcji wyrobów i usług
744[01].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Małgorzata Korczak
mgr inż. Katarzyna Stępniak
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Małgorzata Latek
Konsultacja:
mgr inż. Zdzisław Feldo
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 744[01].Z2.03
 Kalkulowanie kosztów produkcji wyrobów i usług , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu kaletnik 744[01].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Normy zużycia materiałowego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Normowanie czasu pracy 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 23
4.3. Koszty robocizny bezpośredniej 24
4.3.1. Materiał nauczania 24
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 27
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Koszty wydziałowe i ogólnozakładowe 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.4.3. Ćwiczenia 31
4.4.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 38
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności z zakresu
kalkulowania kosztów produkcji wyrobów i usług, niezbędnej do prawidłowego przebiegu
procesu produkcyjnego wyrobów kaletniczych.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej, czyli umiejętności, jakie osiągniesz podczas
pracy z poradnikiem.
3. Materiał nauczania, który umożliwi Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj wskazaną
literaturÄ™ oraz inne z
ródła informacji.
4. Pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia.
5. Ćwiczenia, które umożliwią Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne.
6. Sprawdzian postępów.
7. Zestaw pytań sprawdzających stopień opanowania przez Ciebie wiedzy i umiejętności
z zakresu całej jednostki modułowej.
8. LiteraturÄ™.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Kalkulowanie kosztów produkcji wyrobów i usług, której treści
teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z przygotowaniem
odpowiedniej dokumentacji niezbędnej w procesie produkcji wyrobów kaletniczych.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
744[01].Z2
Procesy przygotowania
produkcji wyrobów
kaletniczych
744[01].Z2.01
Wykonywanie modeli wyrobów
kaletniczych
744[01]. Z2.02
Dokonywanie rozkroju materiałów
i przygotowanie elementów do
montażu
744[01]Z2.03
Kalkulowanie kosztów produkcji
wyrobów i usług
744[01]. Z2.04
Prowadzenie dokumentacji
technologicznej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wykorzystywać podstawowe prawa matematyki w procesach wytwarzania wyrobów
kaletniczych,
 posługiwać się dokumentacją technologiczną stosowaną w procesach wytwarzania
wyrobów kaletniczych,
 stosować podstawowe badania organoleptyczne i oznaczenia laboratoryjne do określania
jakości materiałów podstawowych i pomocniczych,
 posługiwać się przyrządami pomiarowymi,
 organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić rodzaje kalkulacji,
 posłużyć się normami surowcowo-materiałowymi,
 obliczyć zużycie surowców i materiałów pomocniczych,
 obliczyć czas wykonania operacji i całego procesu technologicznego,
 wyjaśnić zasady normowania zużycia materiałów,
 wyjaśnić zasady normowania czasu pracy,
 zastosować klasyfikację i metody ustalania normy czasu pracy,
 dokonać pomiaru czasu pracy oraz udokumentować wyniki,
 sporządzić kalkulację kosztów produkowanych wyrobów kaletniczych,
 obliczyć koszty naprawy wyrobu,
 sporządzić kalkulację kosztów renowacji wyrobów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Normy zużycia materiałowego
4.1.1. Materiał nauczania
Pojęcia ogólne
Koszty bezpośrednie  które technicznie można ustalić dokładnie dla każdego wzoru.
Do kosztów tych zalicza się koszty:
zużycia materiałów podstawowych,
zużycia materiałów pomocniczych,
robocizny bezpośredniej.
Koszty pośrednie  pozostałe koszty wytwarzania poza kosztami bezpośrednimi.
Do kosztów tych zalicza się:
koszty wydziałowe, czyli koszty działalności oddziałów produkcyjnych i bezpośrednio
usługowych,
koszty ogólnozakładowe, czyli koszty działalności komórek zarządu przedsiębiorstwa.
Koszty wydziałowe - to koszty wynagrodzeń dozoru produkcji i pracowników oddziałów
produkcyjnych niebiorących udziału bezpośrednio w procesie produkcji (brygadzista,
instruktorzy itp.), koszty pary wodnej, prądu, wody, gazu, zużycia części do maszyn,
konserwacji i remontu maszyn, materiałów nieprodukcyjnych, materiałów biurowych
i druków, zużycia przedmiotów nietrwałych, amortyzacji środków trwałych, koszty BHP,
transportu itd.
Koszty ogólnozakładowe  to koszty wynagrodzeń pracowników komórek zarządu
przedsiębiorstwa i koszty ponoszone przez te komórki oraz podatki, odsetki od kredytów,
utrzymanie pomieszczeń administracji, amortyzacja urządzeń biurowych, telefony, czynsze
dzierżawne itp.
Materiały podstawowe  są to materiały, z których wykonane są części składowe wyrobu.
Materiały pomocnicze  są to materiały służące do:
łączenia elementów (nici, przędza, igły, lamówki, kleje itp.),
obróbki elementów (np. materiały ścierne),
ozdabiania i zamykania wyrobu ( sprzÄ…czki, klamry, oczka itp.),
wykończania wyrobów (apretury, farby woski itp.),
opakowania jednostkowe i zbiorcze.
Materiały reżijne  są to materiały nienormowane potrzebne do wykonywania operacji
technologicznych, jak np. pędzle, szczotki, gąbki itp.
Robocizna bezpośrednia  koszty wynagrodzeń pracowników realizujących proces
produkcji  wykonujących operacje technologiczne - czyli płace akordowe plus dodatki albo
płace godzinowe tych pracowników plus dodatki (premie itp.) oraz podatek od wynagrodzeń
i ZUS. W niektórych systemach struktury kosztów ZUS i podatek od wynagrodzeń zalicza się
do kosztów wydziałowych.
Normy zużycia materiałów  kalkulacyjne  są to normy stosowane do opracowania
kalkulacji cenowej kosztów wytwarzania, uwzględniające zużycie materiałów do planowanej
produkcji, produkcji wzorów na wystawy, targi i kolekcji zakładowej oraz zużycia na
renowacje i wymianę uszkodzonych elementów. Normy te służą także do opracowania planu
zakupów materiałów.
Normy zużycia materiałów - rozpisowo-rozliczeniowe - są to normy służące do ustalania
limitów zużycia realizacji procesu produkcji i rozliczania pracowników i oddziałów
produkcyjnych. Normy te sÄ… mniejsze o kilka procent od norm kalkulacyjnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Koszty przerobu  są to koszty robocizny bezpośredniej plus koszty wydziałowe.
Techniczne koszty wytwarzania  jest to suma kosztów:
zużycia materiałów normowanych (podstawowych i pomocniczych),
robocizny bezpośredniej,
wydziałowych,
ogólnozakładowych.
Całkowity koszt wytwarzania  jest to suma:
technicznych kosztów wytwarzania,
kosztów zbytu.
Normowaniem zużycia materiałowego określa się czynności polegające na ustaleniu
prawidłowej ilości materiału, która jest konieczna do wykonania wyrobu z uwzględnieniem
warunków technologicznych i ekonomicznych produkcji. Norma materiałowa ma na celu
zapewnienie oszczędnej gospodarki materiałowej, zapewnienie jej prawidłowej organizacji,
oraz realne planowanie zaopatrzenia.
Normowanie zużycia skór miękkich
Normę zużycia ustala się w cm2 lub dm2 na jeden wyrób. W oparciu o opisy
technologiczno-materiałowe oraz wzorniki elementów obliczając powierzchnię netto każdego
elementu.
Metod obliczania powierzchni netto elementów jest wiele, np.:
wykreślna,
wykreślanie elementów na papierze milimetrowym,
przy pomocy planimetru,
przy pomocy urządzeń elektronicznych.
Następnym etapem jest ustalenie procentu odpadu bezużytecznego oraz obliczenie normy
zużycia skóry na jeden wyrób, co można zrobić kilkoma sposobami:
wykreślanie planszy o profilu skóry średniego gatunku zużywanej w zakładzie,
eksperymentalny rozkrój,
normowanie zużycia skór w przypadku badania obsieków.
Rozróżniamy normę:
teoretyczną (netto), która określa ilość materiału znajdującego się w gotowym wyrobie,
techniczną (brutto), która określa ilość materiału, jaką zużyto do wykonania wyrobu
łącznie z odpadem. Norma ta zależy od: gatunku i rodzaju materiału, kształtu wzorników,
kwalifikacji krojczego.
Obliczanie normy zużycia materiału (brutto) metodą wykreślania przebiega w trzech etapach:
obliczenie zużycia netto wszystkich elementów wyrobu (powierzchnia wszystkich
elementów),
obliczanie procentu odpadu,
obliczanie normy zużycia brutto.
Przykładowy sposób obliczenia normy zużycia brutto.
Na papierze wykreślamy profil skóry zaznaczając wszystkie uszkodzenia występujące
w przypadkowo wybranej skórze. Przy pomocy wzorników do rozkroju sporządza się
możliwie najekonomiczniejszy rozkład elementów, zachowując obowiązujące zasady
i metody rozkroju.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Wzór obliczenia procentu odpadu:
P- procent odpadu,
PS - powierzchnia skóry 200,5dm2,
O- powierzchnia odpadu bezużytecznego 40dm2,
PN- powierzchnia netto (powierzchnia wykreślonych elementów) 160,5dm2.
Odpad O = PS - PN
O = 200,5 dm2 - 160,5 dm2
O = 40 dm2
Procent odpadu P obliczamy według wzoru:
O
P = ·100%
PN
40
P = Å"100%
160,5
P = 24,9 %
Znając procent odpadu bezużytecznego P oraz powierzchnię elementów wchodzących
w skład jednego wyrobu PE ustala się normę zużycia brutto NZ dla jednego wyrobu według
wzoru:
PE Å" P
NZ = + PE
100
Tak ustaloną normę zużycia należy traktować jako normę ,,rozpisową", tzn. stosowaną
do obliczania limitu zużycia skór dla krojczych oraz rozliczania zużycia skór. Aby ustalić
normę zużycia ,,kalkulacyjną , służącą do celów zaopatrzenia i do opracowania kalkulacji
kosztów wytwarzania oraz ustalenia cen zbytu, należy powiększyć normę rozpisową
o współczynnik korygujący. Jest to procent zużycia dodatkowego wynikającego ze zużycia
skór na wymianę elementów uszkodzonych, szkolenie pracowników czy wykonanie wzorów
i kolekcji. Dla skór miękkich kształtuje się on w granicach od 2 3%.
Normowanie zużycia tkanin, dzianin i materiałów skóropodobnych
Materiały skóropodobne normujemy w identyczny sposób, jak skóry miękkie. W celu
ustalenia procentu odpadu bezużytecznego należy wykreślić planszę o szerokości zgodnej
z szerokością użytkową materiału i o długości takiej, w jakiej będzie lagowany materiał do
rozkroju. Pozostałe czynności będą identyczne jak dla skór miękkich.
W przypadku wzorów porównywalnych oraz materiałów tańszych, procent odpadu należy
wyliczyć statystycznie w następujący sposób:
faktyczne zużycie przyjmuje się z okresu ubiegłego miesiąca , kwartału, roku,
zużycie netto wylicza się biorąc powierzchnię netto z wzoru porównywalnego i mnożąc
przez liczbę wykonanych wyrobów,
różnica między faktycznym zużyciem brutto, a faktycznym zużyciem netto daje procent
odpadu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Wyliczenie procentu odpadu i normy brutto przeprowadza się jak dla skór. W ten sam sposób
oblicza się normę zużycia, np.: tektur czy skór wtórnych.
Normowanie materiałów płynnych
Normę ustala się wagowo w następujący sposób:
czyste naczynie ważymy,
do naczynia wlewamy materiał płynny,
ważymy naczynie z zawartością,
przeprowadza się praktyczne stosowanie materiału płynnego np. na 5 kompletów,
ważymy naczynie z pozostałą ilością materiału płynnego,
różnica wagi stanowi zużycie netto, które należy skorygować współczynnikiem
dodatkowego zużycia np.: klej pozostaje na pędzlu, ściankach naczynia, reperacji itp.
Normowanie zużycia skór twardych
Normę zużycia ustala się w gramach. Ze skóry należy wykroić możliwie najwięcej
kompletów elementów wyrobu. Jeden komplet należy zważyć. Normę zużycia brutto
obliczamy w taki sam sposób jak dla skór miękkich tylko wynik podany będzie
w kilogramach.
Normowanie nici
Normę ustala się w metrach bieżących na jeden wyrób w wyniku doświadczalnego szycia
jednego wyrobu lub prucia uszytego wyrobu.
Metoda szycia  znając ilość nici na szpulce szyjemy wyrób, a następnie mierzymy
pozostałą na szpulce ilość nici. Różnica stanowi zużycie na jeden wyrób.
Metoda prucia  po prawidłowym uszyciu wyrobu pruje się ściegi i mierzy długość
uzyskanych w ten sposób nici.
Do tak ustalonych norm zużycia netto dodaje się pewien procent zużycia wynikający
z koniecznych reperacji czy poprawek szycia. Współczynnik ten przyjmuje się szacunkowo
od 2 3% lub ustala siÄ™ na podstawie danych statystycznych. W literaturze fachowej
publikowane są tabele zużycia nici, z których można korzystać.
Normę zużycia nici można obliczyć w sposób czysto matematyczny według wzoru:
l = 2[ 1+n ( d1+d2 )] · ·
gdzie:
l - długość nici,
n - ilość ściegów na 1 cm,
d1 ,d2 - grubość łączonych materiałów (cm),
· - współczynnik naprężenia nici (0,85 - 0,9).
Otrzymany wynik odnosi się do zużycia nici na odcinku 1 centymetra szwu, dlatego wynik
należy pomnożyć przez odpowiednią długość wykonywanego szwu i dodać zużycie na
końcówki, dopiero wtedy otrzymamy rzeczywiste zużycie nici do wykonania szwu
o odpowiedniej długości.
Normowanie lamówek i tasiemek
Normę zużycia ustala się w metrach bieżących na jeden wyrób, na podstawie
dokumentacji techniczno-technologicznej, podającej szczegółowe dane (rodzaj lamówki czy
tasiemki, symbol, szerokość). Zmierzona długość lamowania czy rozszywania jest normą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
zużycia netto. Dodając długość koniecznych do pozostawienia końcówek oraz dodatkowe
zużycie na reperacje, szycie wzorów itp. otrzymuje się normę zużycia brutto.
Normowanie igieł, szydeł
Normę ustala się w sztukach na 100 wyrobów. Podstawą jest wskaz
nik zużycia igieł czy
szydeł na 1000mb normy zużycia nici czy przędzy. Wskaz
niki te publikowane sÄ…
w fachowych czasopismach czy instrukcjach lub można je ustalić drogą danych
statystycznych na podstawie zużycia przy szyciu podobnych wzorów w ubiegłym okresie.
wskaz
nik zużycia igieÅ‚ na1000 wyrobów · norma zużycia na 100 wyrobów
Norma zużycia =                              
1000
Przykład:
Norma zużycia nici na uszycie 100 torebek wynosi 1300mb. Wskaz
nik zużycia igieł
stosowanych w zakładach:
przy szyciu ze skór cielęcych 0,85 sztuki na 1000mb nici,
przy szyciu ze skór bydlęcych 1 sztuka na 1000mb nici.
Norma zużycia igieł na uszycie 100 torebek ze skór cielęcych:
1300 Å" 0,85
= 1,1sztuki
1000
Normowanie smoły do impregnowania nici i przędzy
Normę zużycia ustala się w gramach w następujący sposób:
waży się po 100m poszczególnych rodzajów nici i przędzy przed impregnacją,
przeciÄ…ga siÄ™ nici przez zbiornik w maszynie z rozgrzanym impregnatem,
waży się nici po impregnacji, różnica wagi stanowi zużycie impregnatu na 100m nici,
sporządza się tabele norm zużycia impregnatu na 100 mb dla poszczególnych rodzajów
nici i przędz.
Koszty zużycia materiałów
Podstawą do obliczenia kosztów zużycia materiałów są normy ilościowego zużycia
poszczególnych rodzajów materiałów podstawowych i pomocniczych oraz ceny jednostkowe
poszczególnych materiałów. Ze względu, na to, że dosyć często zmieniają się ceny albo
stosuje się ten sam rodzaj materiału od różnych dostawców uzasadnione jest stosowanie do
kalkulacji kosztów wytwarzania cen ewidencjonowanych ustalonych jako stałe na pewien
okres np.: jednego półrocza.
Opracowany w ten sposób indeks cen jest podstawą do:
ewidencjonowania obrotów materiałowych w magazynie,
wystawiania dokumentów,
opracowania kalkulacji kosztów wytwarzania.
Do kalkulacji kosztów powinno być załączone zestawienie kosztów materiałowych wg niżej
podanego wzoru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
 Tab.1. Zestawienie przykładowych materiałów podstawowych
Lp Nazwa materiału J. m. Zużycie Cena Wartość Uwagi
brutto na 1 jednostkowa zużycia zł
wyrób
1. Skóry cielęce m2 0,50 120 60
2. Skóry świńskie
podszewkowe m2 0,20 60 15
3. tkanina podszewkowa m2 0,40 10 4
4. Pianka PU m2 0,10 3 0,30
5. Tektura kg 0,30 2 0,60
Razem 79,90
Koszty zużycia materiałów pomocniczych
Koszty materiałów pomocniczych wraz z opakowaniami stanowią około 5% w stosunku
do kosztów zużycia materiałów podstawowych. W związku z tym w praktyce nie stosuje się
zasady ustalania norm zużycia materiałów pomocniczych dla każdego wzoru oraz
sporządzania do kalkulacji zestawienia zużycia jak w przypadku materiałów podstawowych.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie materiały podlegają normowaniu?
2. W jakim celu przeprowadzamy normowanie materiałów?
3. Co jest potrzebne do wykonania normowania materiałów?
4. Jak obliczamy normę zużycia brutto dla skór miękkich?
5. Jak obliczamy normę zużycia dla tworzyw skóropodobnych, tkanin czy dzianin?
6. Jak obliczamy normę zużycia dla materiałów płynnych?
7. Jak obliczamy normę zużycia dla skór twardych?
8. Jakie sÄ… sposoby normowania nici?
9. Jak normujemy impregnaty, igły, lamówki, tasiemki?
10. Co jest podstawą do obliczenia kosztów zużycia materiałowego?
11. Co to sÄ… ceny ewidencjonowane?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz normę zużycia netto skóry miękkiej na jeden wyrób mając do dyspozycji wzorniki
wszystkich elementów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) rozrysować elementy na papierze milimetrowym,
3) obliczyć powierzchnie poszczególnych elementów,
4) obliczyć powierzchnie wszystkich elementów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Wyposażenie stanowiska pracy:
wzorniki do rozkroju wszystkich elementów,
papier milimetrowy lub planimetr,
przybory do rysowania i pisania,
zeszyt ćwiczeń,
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykorzystując wzorniki z ćwiczenia 1, rozmieść je w sposób najbardziej ekonomiczny
na profilu skóry wykreślonym na papierze, zgodnie z zasadami i metodami rozkroju. Znając
powierzchnię skóry, oblicz powierzchnię odpadu nieużytecznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) rozmieścić na papierze wzorniki elementów,
3) obliczyć ilość kompletów i dodatkowych elementów,
4) obliczyć powierzchnię wykreślonych elementów,
5) obliczyć powierzchnię odpadu nieużytecznego,
6) zapisać wyniki w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 wzorniki do rozkroju,
 papier z wykreślonym profilem skóry,
 przybory do pisania i rysowania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Oblicz zużycie nici dla szwu naszywanego o długości 20 cm wykonanego jednym
rzędem ściegów zwartych. Gęstość ściegu i grubość zszywanych materiałów ustal na
podstawie przygotowanej próbki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) ustalić gęstość ściegów,
3) ustalić grubość materiałów,
4) obliczyć zużycie nici na 1 cm szwu,
5) obliczyć zużycie nici na 20 cm szwu,
6) obliczyć zużycie brutto nici,
7) zapisać wyniki w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 próbka zszytych elementów,
 grubościomierz,
 linijka,
 przybory do pisania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Oblicz koszt zużycia 0,70 m2 skóry bydlęcej, której cena za 1m2 wynosi 90zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wypisać dane zadania,
3) w zeszycie ćwiczeń wykonać obliczenie kosztów zużycia skóry.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Oblicz koszt zużycia 1,70 m2 tektury, której cena za 1kg wynosi 2zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wypisać dane zadania,
3) w zeszycie ćwiczeń wykonać obliczenie kosztów zużycia tektury,
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 6
Oblicz koszt zużycia materiałów pomocniczych, wiedząc, że stanowią one 5% kosztów
materiałów podstawowych, które wynoszą 60zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wypisać dane zadania,
3) w zeszycie ćwiczeń wykonać obliczenie kosztów materiałów pomocniczych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić co jest potrzebne, aby wykonać normę zużycia
danego materiału?
2) wskazać cel normowania materiałów?
3) wymienić rodzaje norm?
4) wymienić materiały podlegające normowaniu?
5) obliczyć normę zużycia brutto dla skór miękkich?
6) obliczyć normę zużycia dla tkanin, dzianin czy tworzyw
skóropodobnych?
7) obliczyć normę zużycia dla skór twardych?
8) obliczyć normę zużycia dla materiałów płynnych?
9) obliczyć normę zużycia dla nici?
10) obliczyć koszty zużycia materiałów podstawowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Normowanie czasu pracy
4.2.1. Materiał nauczania
Badanie zużycia czasu pracy na stanowiskach roboczych dostarcza informacji na temat
zadań organizacyjno-technicznych, jakie należy wykonać, aby proces był jak najbardziej
efektywny. W celu sprawdzenia rzeczywistych możliwości wytwórczych stanowiska
roboczego, konieczne jest badanie zużycia czasu pracy w procesie produkcji,
a w szczególności:
ustalenie obciążenia pracą pracownika,
ustalenia stopnia wykorzystania maszyn i urządzeń,
ustalenie strat czasu roboczego,
ustalenie faktycznie osiągniętej wydajności pracy,
uzyskanie materiałów do ustalenia normatywów, stanowiących podstawę do obliczenia
norm technicznie uzasadnionych,
zaprojektowanie właściwej organizacji pracy oraz najbardziej odpowiednich metod
wykonania poszczególnych czynności,
stwierdzenie prawidłowości i słuszności stosowanych norm pracy,
porównanie uzyskanych wyników z osiągniętymi w innych przedsiębiorstwach.
Rys.1. Struktura dnia roboczego [ 4, s. 61]
Normowanie czasu pracy stanowi obok środków pracy i przedmiotów pracy podstawowy
czynnik wytwórczy. Rozróżnia się dwie formy pracy: czasową i akordową. Przy systemie
akordowym czynnikiem podstawowym jest norma czasu pracy.
Norma czasu pracy jest to praca możliwa do wykonania w jednostce czasu i w określonych
warunkach.
W przedsiębiorstwie stosuje się:
normę ilościową, która określa ilość wyrobów wytworzonych w jednostce czasu
(godzinach, dniach),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
 normę czasową, która określa czas potrzebny do wykonania określonego zadania
produkcyjnego (operacji, czynności, wyrobu),
normę techniczną, która określa czas potrzebny na wykonanie operacji w danych
warunkach technicznych, technologicznych i organizacyjnych,
normÄ™ techniczno uzasadnionÄ… obliczamy z punktu widzenia technologicznego,
z uwzględnieniem podziału operacji na zabiegi. Normę tę ustala się przez powiększenie
czasu wykonania na jednostkę (sztuka, operacja, zabieg) o stały procent czasu
uzupełniającego.
Normy techniczno uzasadnione mogą być ustalone wg wzorów z uwzględnieniem
następującego podziału:
norma czasu wyliczeniowa Nw [min]:
Nw = tg + tp + tu
norma czasu stanowiskowa Ns [min]:
Ns = Nw · kw
norma czasu akordowa (płacowa) Na [min]:
Na = Ns · ka
gdzie:
tg - czas główny [min],
tp - czas pomocniczy [min],
tu - czas uzupełniający; uzasadnione przerwy [min],
kw - współczynnik wydajności, średnio kw = 1,2,
ka - współczynnik akordowy.
Opierając się na danych statystycznych oblicza się procent wykonania norm ze wzorów:
Pw Å"100
Ww =
Pz
Wt = Tz Å"100
T
w których:
Ww -wskaz
nik wykonania normy ilościowej; normy wyrobu [%],
Wt -wskaz
nik wykonania normy czasowej [%],
Pw - produkcja wykonana na danym stanowisku roboczym w ciÄ…gu miesiÄ…ca [szt.],
Pz -produkcja zaplanowana dla danego stanowiska na miesiÄ…c wg normy [szt.],
Tz -czas zadany [roboczogodziny],
T - czas wykonania danej pracy [roboczogodziny].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Podstawowym przyrzÄ…dem do pomiaru czasu wykonania operacji jest sekundomierz.
Może on mieć jedną lub dwie wskazówki. Sekundomierz dwuwskazówkowy pozwala na
ciągły i jednostkowy pomiar czasu, np. przy fotografii dnia roboczego. Tarcza główna
sekundomierza może mieć podziałkę sekundową (1/60część minuty), lub setnych części
minuty (1/100 części minuty), a także dodatkową tarczę minutową i godzinową.
Do pomiaru czasu stosuje się tzw. deski chronometrażowe, na których znajduje się kilka
sekundomierzy zespolonych, uruchamianych wspólną dz
wigniÄ…. Jeden sekundomierz jest
niezależny i spełnia funkcję kontrolną przy pomiarach czasu wykonywania operacji.
Metody normowania czasu pracy
Metody normowania mogą mieć charakter sumaryczny lub analityczny.
Sumaryczne metody, do których należą metoda szacunkowa, porównawcza i statystyczna
polegają na tym, że normę czasu pracy ustala się dla całej operacji, bez uwzględniania
zabiegów, czynności i ruchów roboczych. Wszystkie te metody ustalają normy pracy z dużym
przybliżeniem i są stosowane jako normy przejściowe.
Metoda szacunkowa  określa czas konieczny do wykonania pracy na zasadzie subiektywnej
oceny osoby normujÄ…cej pracÄ™.
Metoda porównawcza polega na porównaniu operacji normowanej z podobną, dla której jest
już ustalona norma czasowa.
Metoda statystyczna polega na ustaleniu norm na podstawie danych statystycznych
dotyczących rzeczywistego zużycia czasu w poprzednim okresie na analogiczne operacje.
Metoda ta nie uwzględnia postępu organizacji pracy gdyż opiera się na wydajności już
osiągniętej.
Analityczne metody normowania pracy opierają się na dokładnym zbadaniu warunków
produkcyjnych i oddzielnym ustaleniu czasu wykonania dla każdego elementu operacji. Tak
ustalone normy czasu pracy zakładają maksymalne wykorzystanie czasu pracy przy
jednoczesnym usprawnieniu organizacji produkcji i pracy.
Podstawą ustalenia normy czasu jest szczegółowa analiza czynników decydujących
o wydajności, a mianowicie:
wyposażenie stanowisk pracy,
parametry techniczne maszyn i urządzeń,
prawidłowość ruchów roboczych,
stosowany surowiec,
asortyment,
rodzaj operacji i stopień jej trudności,
kwalifikacje zawodowe pracowników,
stosowane technologie i parametry obróbki,
długość serii produkcyjnej,
warunki bhp.
Stosowane sÄ… dwie metody analityczne:
metoda analityczno-obliczeniowa polegająca na wykorzystaniu już gotowych,
opracowanych przez resortowe komórki normowania normatywów dla podstawowych
rodzajów wymagań czasowych,
metoda analityczno-doświadczalna będąca podstawową metodą normowania prac,
polegającą na ustaleniu czasu potrzebnego do wykonania operacji przez bezpośrednie
obserwacje i pomiary czasu czynności i ruchów roboczych na wybranych stanowiskach
pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Badanie czasu pracy
Badanie czasu pracy może być prowadzone trzema podstawowymi sposobami, takimi jak:
fotografia dnia roboczego, która polega na pomiarze całego czasu zużytego w ciągu dnia
roboczego ujawniając w ten sposobów rezerwy w czasie pracy zatrudnionych oraz
określenie stopnia wykorzystania czasu pracy pracowników i maszyn. Wadą tej metody
jest duża pracochłonność oraz mała dokładność, gdyż przy stosowaniu tej metody
obserwuje się świadome zwalnianie tempa pracy przez obserwowanych pracowników,
dla, których zmiana normy czasu pracy może być niekorzystna,
metoda chronometrażu czasu pracy jest formą uzupełniającą badania przez fotografię dnia
roboczego. Najczęściej polega na pomiarze czynności, które powtarzają się przy produkcji
każdego wzoru. Metoda ta zapewnia dużą dokładność przy ustalaniu norm, ale jest
kosztowna i pracochłonna,
metoda obserwacji migawkowych polega na zastąpieniu obserwacji ciągłych,
obserwacjami wyrywkowymi. Wybór wystarczająco dużej ilości tych obserwacji pozwala
uznać, że uzyskane wyniki są zbliżone do rzeczywistej struktury badań.
W celu określenia produkcyjnych możliwości stanowiska pracy konieczna jest klasyfikacja
czasu zużywanego na stanowisku pracy w ciągu zmiany roboczej.
I Zakład II Oddział III Zmiana IV V
Karta normowania czasu
Nr
na podstawie chronometrażu
VI VII VII
Robotnik (imię i nazwisko) Nazwa wyrobu& & & & & & & & Wydział& & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & ....... & & & & & & & & & & & & & & Stanowisko robocze& & & & ..
& & & & & & & & & & & & & & Nazwa części& & & & & & & & .. & & & & & & & & & & & & &
Nr kontrolny& & & & & & & & ... Nr rysunku& & & & & & & & & .. Typ& & & & & & & & & & &
Specjalność& & & & & & & & & . Operacja& & & & & & & & & & . Nr inwentarzowy& & & & & &
Praktyka danej specjalności Nr operacji& .nr karty technol& ... Moc silnika& & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & Kategoria zaszer. roboty& & & & . Stan lub sprawność& & & & &
Kategoria zaszereg. robotn& & & . Materiał& & & & & & & & & & ... Narzędzia i przyrządy& & & &
Åšrednia wykon. normy (za 3 Wymiary& & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & &
mies.) Ciężar& & & & & & & & & & & .. Urządzenia pomocnicze& & &
& & & & & & & & & & & & & & Ilość sztuk w partii& & & & & & .. & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & &
IX Szkic części ( wymiary i znaki X Szkic organizacji XI Opis metod i warunków
obróbki) stanowiska roboczego pracy
XII Rodzaj czasu
XII Czynności przygotow.- Czas Czas
zakończeniowe (min) (min)
nazwa symbol
Czas główny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Czas pomocniczy tp
Czas wykonania (tg + tp) tw
Czas obsługi technicznej tot
Czas obsługi organizacyjnej too
Czas obsługi stanowiska
to
roboczego (tot + too)
Czas na odpoczynek tfo
Czas na potrzeby naturalne tfn
Czas na potrzeby fizjologiczne
tf
(tfo + tfn)
Razem tpz Czas uzupełniający (to + tf) tu
Wykonał Sprawdził Zatwierdził
Czas jednostkowy (tw + tu) tj
data i podpis data i podpis data i podpis
Norma czasu na partiÄ™ n& szt.
t
(t= tpz + ntj)
Wzór karty normowania czasu na podstawie chronometrażu str.1
XIV Arkusz obserwacyjny chronometrażu Strona
Suma
Åšredni
Dane
czasów
P o m i a r y c z a s u czas
przyj. do
Wyszczególnienie Punkty charakterystyczne
oblicz. trwania
Lp.
elementów operacji graniczne do wykonywanej
Liczba
przyjętych
X 1 2 3 4 5
pracy
pomiarów
T
B
T
B
T
B
T
B
T
B
T = czas trwania
Obserwacje wykonał: Data: Podpis: Razem:
B = czas bieżący
Wzór karty normowania czasu na podstawie chronometrażu str. 2
Na czas normowania składają się:
czas wykonania, który tworzą czas główny i pomocniczy,
czas uzupełniający, składający się z czasu obsługi i czasu przerw na potrzeby
fizjologiczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Badanie wykonania norm pracy ustala siÄ™ za pomocÄ… wskaz
ników procentowych. Procent
wykonania normy wyrobu jest stosunkiem ilości wyrobów faktycznie wykonanych do ilości
wyrobów, jaką należało wykonać według normy. Wskaz
nik wykonania norm pracy zależy od
wydajności pracy. Wydajność pracy jest to suma produktów wykonanych w określonej
jednostce czasu, przypadajÄ…ca na jednego zatrudnionego.
Czynnikami wpływającymi na wzrost wydajności pracy są przede wszystkim:
postęp techniczny, który poprzez zastosowanie lepszych środków pracy i metod
wytwarzania wpływa na zmniejszenie pracochłonności produkcji,
racjonalna organizacja pracy, która powoduje lepsze wykorzystanie czasu pracownika,
kwalifikacje zawodowe pracowników, warunki pracy i bodz
ce ekonomiczne, które
wpływają na sprawność i wzrost wysiłku załogi.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak definiujemy pojęcie  norma czasu?
2. Jaki charakter mogą mieć metody normowania czasu pracy?
3. Jakie normy stosowane są w przedsiębiorstwach?
4. Co to jest norma ilościowa?
5. Co to jest norma czasowa?
6. Jak dzielimy metody sumaryczne normowania pracy?
7. Jak dzielimy analityczne metody normowania pracy?
8. Na czy polega metoda szacunkowa normowania pracy?
9. Na czym polega metoda statystyczna normowania pracy?
10. Na czym polegajÄ… analityczne metody normowania pracy?
11. Jakie sÄ… sposoby badania czasu pracy?
12. Na czym polega badanie czasu pracy metodą fotografii dnia roboczego, chronometrażu
czy obserwacji migawkowych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie literatury uzasadnij, która metoda i który sposób badania czasu pracy jest
najkorzystniejszy z punktu widzenia pracownika, a który z punktu widzenia pracodawcy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy sposobów i metod badania czasu pracy,
2) wziąć udział w dyskusji,
3) zapisać wnioski w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Ćwiczenie 2
Dokonaj pomiaru czasu wykonywania tej samej czynności przez różnych pracowników,
przedstaw i omów wyniki obserwacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać pomiaru czasu wykonywania czynności,
2) dokonać analizy otrzymanych wyników,
3) zapisać wnioski w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoper,
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wykonaj badanie czasu pracy metodą obserwacji migawkowych na zajęciach
warsztatowych lub w zakładzie pracy obserwując jedną czynność wykonywaną przez tego
samego pracownika. Badanie wykonaj 5- krotnie w różnych odstępach czasu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zanotować 5 razy czas wykonywania czynności,
2) dokonać analizy otrzymanych wyników,
3) zapisać wnioski w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoper,
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Dokonaj obserwacji jednego dnia roboczego pracownika zatrudnionego na stanowisku
rozkroju, mierzÄ…c czas pracy i czas przerw.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać obserwacji dnia roboczego pracownika,
2) zmierzyć czas pracy,
3) zmierzyć czas przerw,
4) zapisać uzyskane pomiary czasu,
5) dokonać analizy otrzymanych wyników,
6) zapisać wnioski w zeszycie ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoper,
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Oblicz procent wykonania norm znając: ilość wyprodukowanych wyrobów na danym
stanowisku w ciÄ…gu miesiÄ…ca, zaplanowanÄ… produkcjÄ™ na dany miesiÄ…c, czas wykonania i czas
zadany.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) wykonać obliczenia,
3) zapisać wyniki w zeszycie ćwiczeń z uzasadnieniem.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować normę czasu pracy?
2) wymienić metody badania czasu pracy?
3) wymienić sposoby badania czasu pracy?
4) scharakteryzować metody sumaryczne i analityczne?
5) scharakteryzować sposoby badania czasu pracy?
6) scharakteryzować ilościową i czasową normę czasu pracy?
7) wykonać obliczenia normy czasu, procentu wykonania normy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3. Koszty robocizny bezpośredniej
4.3.1. Materiał nauczania
W procesie produkcji wyrobów kaletniczych stosowane są różnego rodzaju systemy
wynagradzania pracowników bezpośrednio produkcyjnych, a mianowicie:
akord indywidualny + premia,
akord indywidualno - zespołowy + premia,
płaca godzinowa + premia,
akord zespołowy + premia.
Akord indywidualny stosowany jest dla tych operacji, gdzie wydajność pracownika nie jest
uzależniona od systemu przebiegu cyklu produkcji oraz przy operacjach, które wykonywane są
przez kilku pracowników. Akord indywidualny stosowany jest głównie przy rozkrawaniu
skór i innych materiałów.
Akord indywidualno  zespołowy stosowany jest w przypadkach pracy zespołowej, gdzie
wydajność poszczególnego pracownika jest uzależniona od wydajności pracy całego zespołu.
Akord zespołowo  indywidualny stosowany jest szczególnie w fazie montażu.
Płaca godzinowa stosowana jest głównie w małych wytwórniach, zatrudniających
w procesie produkcji niewielką ilość pracowników (np. 5  10). Jeden pracownik wykonuje
kilka operacji i stosowanie płacy akordowej byłoby skomplikowane tak przy ustalaniu
stawek płac, jak i obliczaniu wynagrodzeń. W przypadkach stosowania płacy godzinowej
wyznaczana jest ilość produkcji dziennej czy tygodniowej, którą zespół pracowników
zobowiązany jest wykonać. System płacy godzinowej nie jest motywacyjny.
Akord zespołowy jest bodz
cem osiągania wyższych wynagrodzeń, a powodując zwiększenie
produkcji wpływa na obniżenie kosztów wytwarzania poprzez niższy koszt jednostkowy
kosztów pośrednich, które w przeważającym procencie są stałe. Wypracowany przez zespół
akord dzielony jest pośród poszczególnych pracowników, uwzględniając kategorię
zaszeregowania i ilość przepracowanych godzin. System ten integruje pracowników, wpływa
na udoskonalenie organizacji pracy, podnoszenie stopnia dyscypliny i kultury pracy oraz
eliminuje pracowników obojętnych, niezdyscyplinowanych, poza tym rozwiązuje problem
absencji pracowników.
Premiowanie pracowników.
Dla stworzenia warunków motywacyjnych stosowana jest zasada przyznawania premii
jako dodatkowego składnika wynagrodzeń Premie przyznawane są według opracowanego
regulaminu w wysokości określonego procentu od uzyskanego wynagrodzenia podstawowego -
akordu lub płacy godzinowej. Wysokość premii może być różna (od 10  50%)
w zależności od stopnia wykonania zadań ilościowych oraz jakościowych.
Metody ustalania kosztów robocizny bezpośredniej.
1. Akord indywidualny lub indywidualno  zespołowy.
W celu ustalenia kosztu robocizny bezpośredniej opracowuje się dla każdego wzoru stawki płac
według wzoru:
Tab.2.Wzór do ustalenia kosztów robocizny bezpośredniej [7,s.31]
Uwagi
Lp. Nazwa operacji Wynagr. Norma na PÅ‚aca za
Kategoria
za 8 h
zaszereg. 8h
100 par
1. 2 3 4 5 6 7
2. Wykrawanie elementów ze skór 4 24,00 120 20,00
miękkich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
W zależności od produkowanego asortymentu, złożoności oraz trudności i kwalifikacji
potrzebnych do wykonywania poszczególnych operacji, wszystkie operacje technologiczne
powinny być zaszeregowane do poszczególnych kategorii płacowych, określonych
wysokością wynagrodzenia za godzinę. Ilość kategorii wynagrodzeń może być różna, od 4 do
8 kategorii. Wysokość stawki godzinowej poszczególnych kategorii zależna jest od
przyjętych założeń przedsiębiorstwa  jaki procent wynagrodzenia składa się na
wynagrodzenie podstawowe, a jaki na premie.
Przykład: Przedsiębiorstwo w założeniach systemu wynagrodzeń ustaliło:
4 kategorie zaszeregowania pracowników:
robotnik niewykwalifikowany  kat.1,
robotnik przyuczony  kat. 2,
robotnik wykwalifikowany  kat. 3,
robotnik wysokokwalifikowany  kat 4.
premie maksymalne 30%:
20% za wykonanie zadań ilościowych,
10% za jakość pracy.
Tab.3. Przykładowe ustalenie płac [7, s.32]
Kategoria PÅ‚aca za 1 godz. Wynagrodzenie Premia Wynagrodzenie
podstawowe za brutto
176 godz.
1 2,00 352 106 458
2 2,30 405 121 526
3 2,50 440 132 572
4 3,00 528 158 686
Zgodnie z założeniami, biorąc pod uwagę wymagane kwalifikacje, należy ustalić kategorie
zaszeregowania poszczególnych operacji.
Normy pracy
Dla każdej operacji ustalana jest norma pracy, czyli ilość wykonanych wyrobów w ciągu
8 godzin, na podstawie dokonanego pomiaru czasu wykonywanej operacji albo na podstawie
danych statystycznych ilości wyrobów wykonanych w ciągu kilku dni przez pracownika
osiągającego średnią dobową wydajność.
Przy wykonywaniu pomiaru czasu pracy należy wziąć pod uwagę:
czas pracy netto przeznaczony na wykonanie podstawowej czynności,
czas potrzebny na pozostałe czynności np.: przygotowanie maszyny, pobieranie
i przygotowanie materiałów, prowadzenie koniecznej dokumentacji, przerwę
śniadaniową, potrzeby fizjologiczne itp.
Dla operacji wymagających pobrania i przygotowania materiału oraz rozliczenia się ze
zużycia, czas netto zakłada się około 420 minut, a dla pozostałych operacji około 440 minut.
Zależne jest to od warunków techniczno-organizacyjnych oraz stopnia dyscypliny pracy.
W systemie akordu zespołowego norma czasu pracy nie może być ustalona niezależnie dla
każdej operacji, ale w zależności od obowiązującej wydajności dla całego zespołu.
Stawki płac opracowuje się oddzielnie dla poszczególnych faz produkcji np. rozkrój, montaż.
Suma ustalonych stawek płac stanowi koszt wynagrodzenia podstawowego  robocizny
bezpośredniej. Do wynagrodzenia podstawowego należy dodać wynagrodzenie dodatkowe
(premię) i wpłaty na ZUS, fundusz zdrowotny i inne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
2. Koszt robocizny bezpośredniej w systemie płacy godzinowej
W systemie tym pracownicy wynagradzani są za ilość przepracowanych godzin,
niezależnie od ilości wykonanej produkcji.
Tab.4.Koszty robocizny bezpośredniej w systemie płacy godzinowej [ 7,s.34]
Kategoria Stan zatrudnienia Razem Koszt
zaszeregowania robocizny
Nr Płaca za Rozkrój opracowanie szwalnia 1
1h wyrobu
zł
1 2,00 1 19 20 0,64
2 2,30 2 1 15 18 0,70
3 2,50 4 2 23 29 1,16
4 3,00 5 1 10 16 0,82
Razem 11 5 67 83 3,32
Suma akordu za 236,80 98,40 1279,80 1615,00
8 h
Koszt 0,47 0,20 2,56 3,23
robocizny
podstawowej
jednego wyrobu
Premia 30% 0,46 486 0,97
ZUS 48.2% 0,96 1012,00 2,02
ogółem 2,95 3111,50 6,22
3. Koszty robocizny bezpośredniej w systemie akordu zespołowego
W zależności od ilości wyrobów wykonanych przez zespół w ciągu miesiąca obliczana
jest wysokość wypracowanego akordu. Uzasadnione jest, aby zespoły organizowane były
zgodnie z fazami produkcji np. zespół rozkroju czy montażu.
Przykład:
Zespół montażu zatrudniający 40 pracowników zmontował 12000 pasków męskich w ciągu
22 dni roboczych(176 godzin):
stawka akordowa za jeden pasek-1,53zł
wypracowany akord wynosi 12000·1,53=18,360 zÅ‚.
Tab. 5. Przykładowe rozliczenie akordu uwzględniające kategorie zaszeregowania i przepracowane
godziny [7 ,s.35]
kateg Płaca ilość przepraco Razem suma podział uzyskana wynagrodze
oria za 1h pracowni wano godz wynagrodzeń wypracowanego płaca za 1h nie
ków godzin wg stawki akrdu akordowe
jednego
pracownika
1 2,00 8 176 1728 3456,00 3798,00 2,20 387,20
2 160 352,00
2 2,30 10 176 1760 4048,00 4450,00 2,53 445,30
3 2,50 14 176 2624 6560,00 7210,00 2,75 484,00
1 160 440,00
4 3,00 5 176 880 2640,00 2902,00 3,30 580,80
40 6992 16704,00 18360,00 459,00
Procent wypracowanego akordu w stosunku do wynagrodzenia godzinowego
18360
Å"100 = 109,9
16704
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz systemy wynagradzania?
2. Dlaczego stosowane sÄ… premie?
3. Na czym polega akord indywidualny, indywidualno-zespołowy, płaca godzinowa, akord
zespołowy?
4. Do czego służą ustalane stawki płac?
5. Co rozumiesz pod pojęciem kategoria zaszeregowania?
6. Co wpływa na kategorię zaszeregowania?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz wynagrodzenie pracownika niewykwalifikowanego pracujÄ…cego 176 godzin,
przyjmując stawkę godzinową 2,00 zł, w wynagrodzeniu uwzględnij premię za jakość pracy
10%.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć wynagrodzenie podstawowe,
3) obliczyć premię,
4) obliczyć wynagrodzenie brutto,
5) obliczenia zapisać w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
przybory do pisania,
zeszyt ćwiczeń,
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Oblicz wypracowany akord zespołowy 10 pracowników, którzy wykonali w ciągu
miesiąca (22 dni) 1000 portfeli, przy stawce akordowej za jeden wyrób 2,5zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć wypracowany akord,
3) zapisać wyniki w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 3
Oblicz procent wypracowanego akordu w stosunku do wynagrodzenia godzinowego
wiedząc, że wypracowany akord dla zespołu wyniósł 18000zł, a zakładany był 16000zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć procent wypracowanego akordu,
3) zapisać wyniki w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Uzasadnij, który system wynagradzania jest najlepszy z punktu widzenia pracownika,
a który pracodawcy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) uzasadnić wybór systemu wynagradzania w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1)
wymienić systemy wynagradzania?
2) przedstawić systemy wynagradzania?
3) omówić kategorie zaszeregowania?
4) obliczyć wynagrodzenie pracownika?
5) obliczyć koszty robocizny w różnych systemach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Koszty wydziałowe i ogólnozakładowe
4.4.1. Materiał nauczania
Każde przedsiębiorstwo produkcyjne poza kosztami bezpośrednimi, którymi są koszty
materiałów podstawowych i pomocniczych oraz robocizna bezpośrednia, ponosi koszty
pośrednie.
W dużych zakładach koszty pośrednie dzieli się na koszty wydziałowe
i ogólnozakładowe.
Koszty wydziałowe to koszty związane z działalnością produkcyjną, a mianowicie:
przygotowania produkcji,
oddziałów realizujących proces produkcji,
obsługi technicznej produkcji,
reklamacji,
urządzeń produkcyjnych (wycinaki, matryce) i warsztatowych (stoły, regały, stołki,
wózki),
bhp i ppoż.,
amortyzacji środków produkcji,
inne.
Koszty ogólnozakładowe to koszty zarządu oraz komórek funkcjonalnych
i administracyjnych zajmujÄ…cych siÄ™ sprawami:
zatrudnienia i szkolenia pracowników,
planowania i kalkulacji,
zakupu materiałów i transportu,
finansowo-księgowymi,
administracyjno-gospodarczymi i socjalnymi,
zbytu wyrobów,
inne.
Koszty zbytu ograniczają się do przyjmowania wyrobów z produkcji, magazynowania
i wysyłania do odbiorców. Jeśli przedsiębiorstwo prowadzi rozszerzoną działalność
marketingową, a mianowicie: prowadzi analizę rynku, sprzedaż hurtowo-detaliczną, sprzedaż
akwizycyjną itp., wówczas koszty tej działalności jako koszty  sprzedaży nie są zaliczane do
kosztów wytwarzania. Przedsiębiorstwa małe i średnie w kalkulacji i rozliczeniach kosztów
nie stosują podziału kosztów pośrednich, ale wszystkie, łącznie z kosztami sprzedaży traktują
jako  ogólne . W kalkulacji kosztów wytwarzania podział kosztów pośrednich na
poszczególne wyroby jest w formie narzutu procentowego w stosunku do kosztów robocizny
bezpośredniej i ZUS-u.
W przypadkach stosowania podziału na koszty wydziałowe i ogólnozakładowe często stosuje
siÄ™:
narzut na koszty wydziałowe w stosunku do robocizny bezpośredniej i ZUS-u,
narzut na koszty ogólnozakładowe w stosunku do kosztów materiałów bezpośrednich oraz
robocizny bezpośredniej i ZUS-u.
Wskaz
niki narzutu na koszty pośrednie ustala się na okres całego roku lub mniejsze okresy.
Aby ustalić prawidłowe wskaz
niki należy:
opracować okresowy plan produkcji w rozbiciu na asortymenty,
opracować roczny plan kosztów,
opracować okresowy plan funduszu płac,
opracować rodzajowy plan kosztów pośrednich w rozbiciu na koszty wydziałowe
i ogólnozakładowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Arkusz kalkulacyjny kosztów
Arkusz kalkulacyjny kosztów powinien zawierać podstawowe dane:
charakteryzujące wyrób, którego kalkulacja dotyczy,
poszczególne grupy rodzajowe kosztów: bezpośrednich, pośrednich, sprzedaży, ogółem
koszty działalności operacyjnej, koszty operacji finansowych,
zysku i ceny fabrycznej,
podatku,
ceny zbytu.
Koszty operacji finansowych są to między innymi odsetki od kredytów, które zgodnie
z obowiązującymi zasadami nie zalicza się do ogólnych kosztów wytwarzania.
Tab.6. Wzór arkusza kalkulacyjnego
Nazwa przedsiębiorstwa
Kalkulacja nr
Szczegółowe dane o 1 Nazwa wyrobu
wyrobie 2 Planowana ilośćprodukcji & & & . okres& & & &
3 Podstawowe materiały - & & & & & & & & ..
& & & & & & & & ..
Koszty Materiały Koszty wytwarzania
bezpośrednie 1 Materiały podstawowe 16.60
2 Materiały pomocnicze 8,78
3 Narzędzia specjalne
4 Razem materiały 25,38
Robocizna 5 Robocizna bezpośrednia 4,20
6 ZUS 48,2% 2,02
7 Razem robocizna bezpośrednia brutto 6,22
8 Ogółem koszty techniczne wytwarzania 31,60
Koszty 9 Koszty wytwarzania 60%od pozycji 7 3,73
pośrednie
10 Koszty ogólnozakładowe 96,4%od pozycji 7 6,00
11 Koszty sprzedaży 0,2%od pozycji 8+9+10 0,08
12 Ogółem koszt działalności operacyjnej 41,54
13 Koszty operacji finansowych 2,57% 1,06
14 Całkowity koszt 42,60
15 Zysk jednostkowy 20%od pozycji 14 8,50
16 Cena fabryczna jednego wyrobu 51,10
17 Podatek VAT 22% od ceny zbytu 14,40
18 Cena zbytu 65,50
Data Sporządził Zatwierdził
W planie rocznym kosztów założono konieczność kredytu bankowego na środki obrotowe
w wysokości 1000000zł. Odsetki bankowe wliczone w koszty operacji finansowych
150000zł, co w stosunku do kosztów działalności operacyjnej wynosi 2,57%.
W pozycji  narzędzia specjalne wykazuje się koszty urządzeń produkcyjnych takich jak np.
wycinaki, matryce.
Precyzyjne opracowanie kalkulacji kosztów wytwarzania jest pracochłonne i wymaga
dokładności obliczeń. Dużym ułatwieniem w sporządzaniu kalkulacji kosztów jest
posługiwanie się tabelami wskaz
ników i pewnych wartości, opracowanymi na podstawie
danych statystycznych lub obliczeń matematycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak dzielimy koszty pośrednie?
2. Jakie koszty wchodzą w skład kosztów wydziałowych?
3. Jakie koszty wchodzą w skład kosztów ogólnozakładowych?
4. Co powinien zawierać arkusz kalkulacyjny kosztów?
5. Co to sÄ… koszty operacji finansowych?
6. Co to są narzędzia specjalne?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj klasyfikacji zaproponowanych kosztów, na wydziałowe i ogólnozakładowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać klasyfikacji kosztów,
3) wyniki zapisać w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
przybory do pisania,
zeszyt ćwiczeń,
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Oblicz koszty materiałowe wiedząc, że koszty materiałów podstawowych wynoszą 35zł,
koszty materiałów pomocniczych 15zł, a koszty wycinaków 100zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć koszty materiałów,
3) zapisać wynik w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Oblicz zysk jednostkowy 20% znając całkowity koszt wytwarzania 50 zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć zysk jednostkowy,
3) obliczenia wykonać w zeszycie ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Oblicz koszty robocizny bezpośredniej wiedząc, że koszty materiałowe wynoszą 55 zł,
a ogółem koszty techniczne wytwarzania wynoszą 80zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć koszty robocizny,
3) obliczenia wykonać w zeszycie ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 zeszyt ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1)
wymienić koszty wydziałowe?
2) dokonać podziału kosztów pośrednich?
3) wymienić koszty ogólnozakładowe?
4) obliczyć koszty techniczne wytwarzania wyrobów?
5) sporządzić prostą kalkulację kosztów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących kalkulowania kosztów produkcji wyrobów i usług.
Wszystkie pytania sÄ… pytaniami wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić
odpowiedz
prawidłową).
6. Odpowiedzi udzielaj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję
z wykonanego zadania.
7. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania: 12, 14, 16, 19, gdyż są one na poziomie
trudniejszym niż pozostałe.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Do określenia ilości materiałów podstawowych niezbędnych w procesie produkcji
wyrobów służą
a) normy jakości.
b) normy przedmiotowe.
c) normy zużycia.
d) normy czasowe.
2. System wynagradzania pracownika bezpośrednio produkcyjnego to
a) koszty materiałów.
b) płaca godzinowa.
c) premia.
d) ZUS.
3. Jednostką w jakiej oblicza się normę zużycia brutto dla skór twardych jest
a) %.
b) m2 .
c) dm2.
d) g.
4. Norma zużycia netto jest to
a) ilość odpadu bezużytecznego.
b) ilość zużytego materiału razem z odpadem.
c) ilość materiału znajdującego się w gotowym wyrobie.
d) ilość odpadu użytecznego.
5. Akord indywidualny stosowany jest przede wszystkim w fazie
a) sprzedaży wyrobów.
b) przygotowania produkcji.
c) rozkroju.
d) montażu.
6. Koszty bezpośrednie to koszty
a) obsługi technicznej produkcji.
b) finansowo księgowe.
c) urządzeń produkcyjnych.
d) materiałowe.
7. Koszty wydziałowe to koszty
a) przygotowania produkcji.
b) płace pracowników produkcyjnych.
c) planowania i kalkulacji.
d) zbytu towarów.
8. Jeżeli koszty materiałów wynoszą 24zł, a koszty robocizny bezpośredniej 8zł to koszty
techniczne wytwarzania wynoszÄ…
a) 0 zł.
b) 3 zł.
c) 16 zł.
d) 32 zł.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
9. Razem koszty materiałów wynoszą 30 zł, wiedząc, że koszty materiałów podstawowych
wynoszą 20 zł, to koszty materiałów pomocniczych wynoszą
a) 1,5 zł.
b) 50 zł.
c) 10 zł.
d) 0,60 zł.
10. Jeżeli cena 1m2 skóry wynosi 100zł to koszt 0,50m2 skóry wynosi
a) 150zł.
b) 500zł.
c) 50zł.
d) 100zł.
11. Koszty materiałów pomocniczych stanowią 5% kosztów materiałów podstawowych, które
wynoszą 50zł, zatem koszt materiałów pomocniczych wynosi
a) 55zł.
b) 10zł.
c) 5,5zł.
d) 2,50zł.
12. Arkusz kalkulacyjny sporządzamy, aby znać
a) koszty robocizny.
b) koszty materiałowe.
c) cenÄ™ zbytu.
d) koszty operacji finansowych.
13. Norma ilościowa określa
a) ilość zużytego materiału.
b) czas potrzebny do wytworzenia wyrobu.
c) ilość wyrobów wytworzonych w jednostce czasu.
d) średni czas potrzebny do wykonania jednego wyrobu.
14. Metoda badania czasu pracy polegajÄ…ca na dokonywaniu obserwacji wyrywkowych
stanowisk pracy to
a) fotografia dnia roboczego.
b) chronometraż.
c) szacunkowa.
d) obserwacja migawkowa.
15. Normowanie zużycia materiałowego ma na celu
a) określenie ilości odpadu.
b) ustalenie prawidłowej ilości materiału.
c) ustalenie czasu potrzebnego do wykonania wyrobu.
d) ustalenie ilości zatrudnionych osób.
16. Podstawą do ustalenia norm zużycia materiałowego są
a) procesy technologiczne.
b) procesy pomocnicze.
c) opisy technologiczne.
d) instrukcje wykonania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
17. Koszty operacji finansowych to
a) odsetki od kredytu.
b) koszty sprzedaży.
c) podatek VAT.
d) koszty działalności operacyjnej.
18. Jednostką, w jakiej obliczamy zużycie brutto dla skór miękkich jest
a) kg.
b) m.
c) dm 2 .
d) %.
19. Badanie czasu pracy może być prowadzone
a) metodą chronometrażu.
b) metodÄ… szacunkowÄ….
c) metodÄ… statystycznÄ….
d) metodą porównawczą.
20. Koszty przerobu sÄ… to koszty
a) ogólnozakładowe.
b) robocizny bezpośredniej i kosztów wydziałowych.
c) materiałów podstawowych.
d) materiałów pomocniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Kalkulowanie kosztów produkcji wyrobów i usług
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punktacja
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
6. LITERATURA
1. Christ J. W.: Kaletnictwo. WSiP, Warszawa 1987
2. Czyżewski H.: Krawiectwo. WSiP, Warszawa 1996
3. Kabat F., Pietraszewski M.: Wybrane zagadnienia z biznesu Cz.2 przedsiębiorczość.
eMPi2 , Poznań 2001
4. Krawczyk J., Kazik R.: Technologia odzieży. WSiP, Warszawa 1998
5. Persz T.: Obuwnictwo przemysłowe Cz.II. WSiP, Warszawa 1986
6. Persz T.: Materiałoznawstwo dla techników przemysłu skórzanego. WSiP, Warszawa 1992
7. Siekiera T.: Organizacja i ekonomika procesu produkcji obuwia. CIPO, Kraków 1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38