ŚREDNIOWIECZE
Średniowieczne wzorce parenetyczne
W średniowieczu obowiązywały wzorce :
" władcy
" ascety
" rycerza.
W renesansie pojawiają się zaś nowe :
" ziemianin
" poeta doctus
" dworzanin.
Cechy idealnego władcy :
" mądry, doświadczony
" dumny
" nieugięty wobec wrogów
" waleczny
" troszczy się o losy państwa
" miłosierny i łaskawy dla poddanych
" jest jak surowy, wymagający, ale sprawiedliwy i kochający ojciec
Przykłady : Gofred
Na kształt wzorca władcy (i kształcenie władcy) miał wpływ m.in. św. Tomasz z Akwinu, autor traktatu
pedagogicznego De eruditione principum. We wzorcu średniowiecznego króla czy księcia bez trudu zaobserwujemy
mieszanie się cech pogańskich i przymiotów króla chrześcijańskiego państwa. Zupełnie jak wódz plemienny
król powinien być mężny, sprawiedliwy, dbać o swoją drużynę, doceniać najlepszych wojowników. Bardzo ważną cechą
podkreślającą godność i majestat władcy była... hojność, z której słynął podobno Bolesław Chrobry (wystarczy
przypomnieć sobie, jak podejmował cesarza niemieckiego w 1000 roku). Oprócz tego musiał charakteryzować się silną
wiarą, bogobojnością. Powinien być także nieskazitelny moralnie  tak, aby mógł stanowić wzór dla swoich rycerzy i
poddanych. Władca uważany był za namiestnika Boga na ziemi  stąd oddawano mu niemal boską cześć. Karol
Wielki ukazany w Pieśni o Rolandzie to człowiek obdarzony niezwykłą mądrością, pełen majestatu, niemal święty. Ma
sny i widzenia, w których Bóg objawia mu swą wolę. Misją ziemską idealnego władcy jest walka z niewiernymi i
krzewienie zasad wiary chrześcijańskiej.
Cechy idealnego rycerza :
" wierny kodeksowi rycerskimu, Bogu, władcy i ojczyz
nie
" pobożny
" oddany damie swego serca
" waleczny
" szlachetny
" honorowy
" nieulękły
" biegły w swym rzemiośle
" lojalny w przyjaz
ni
" pozostałości ustroju plemiennego (nakaz bezwzględnej wierności suwerenowi, który rozporządzał życiem żołnierzy;
gotowość na śmierć w każdej chwili; pogarda dla cierpienia i bólu),
" wojny krzyżowe i typ średniowiecznej religijności (nakaz walki z poganami, przekonanie, że władza na ziemi
pochodzi od Boga i trzeba ją szanować),
" kultura dworska (kult damy serca, miłość dworska, uczestnictwo w turniejach rycerskich).
Przykłady : Tankred, Rynald, Roland
Cechy idealnego świętego :
" pobożność
" całkowite oddanie się Bogu
" dążność do ubóstwa i umartwiania się
" rezygnacja z dóbr doczesnych
" wytrwałość, heroizm
" podporządkowanie życia doczesnego przyszłemu życiu wiecznemu
Asceta był najpopularniejszym wzorcem świętego w średniowieczu. Umartwienia i zapomnienie o dobrach
doczesnych uznawano za najpewniejszą (choć trudną) drogę do zbawienia. Przykładem świętego ascety jest św.
Aleksy, który pochodził z bogatego rodu, rozdał jednak swój majątek ubogim i rozpoczął tułaczy żywot
żebraka; dobrowolnie poddawał się rozmaitym upokorzeniom. Symbolem jego poniżenia był fakt, że każdy
nań pomyje (...) lał.
Żywot świętego ascety (tak jak i żywot św. Aleksego ukazany w Legendzie o świętym Aleksym)
realizował
schemat, na który składały się następujące etapy:
" narodziny
" cudowne, dostatnie dzieciństwo i młodość
" śluby czystości
" ucieczka z domu i rozdanie majątku ubogim
" umartwienia, upokorzenia i prześladowania
" cuda czynione za życia
" śmierć (cudowne znaki świętości) i cuda czynione po śmierci
"Legenda o świętym Aleksym"
" należy do wyjątkowych w kulturze średniowiecznej Europy ze względu na swe azjatyckie pochodzenie
uformowała się w Syrii (V VI wiek), dokąd trafiła prawdopodobnie z Indii poprzez Bizancjum
znalazła się w Europie
" od X wieku opowieść o Aleksym krążyła po Francji i Italii, docierając nawet do Serbii i Bułgarii
" polska wersja pochodzi z roku 1454 i znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie
" w kopii polskiej brak opisu rozpaczy rodziny Aleksego oraz jego pogrzebu
" treść Legendy... zawiera tzw. wątek wędrowny
" popularność zawdzięcza ona specyficznym elementom biografii świętego, którego kult rozprzestrzeniał się w
Europie
" w biografii splatają się zdarzenia:
 prawdopodobne
 cudowne
 symboliczne
 realistyczne
" Kompozycja Legendy
1. Prolog
 odautorskie wprowadzenie w genezę opisu żywota Aleksego
 prośba o wyrozumiałość i pomoc
 narodziny przyszłego świętego
2. Dzieje
 dzieciństwo, młodość, w których pojawiają się elementy zwiastujące przyszłą sławę, cnotę i wielkość
 decyzja opuszczenia domu (motyw ucieczki)
 opis cudów czynionych przez bohatera za życia
 informacje o prześladowaniach, umartwianiu się
 śmierć przyszłego świętego
 narastanie atmosfery niezwykłości
 pierwsze cuda
 często uzupełnia się biografię o:
- opis pogrzebu
- powstanie kultu relikwii zmarłego
3. Biografia św. Aleksego:
rodzice przyszłego świętego
- byli bogatymi obywatelami Rzymu
- posiadali własne wojsko, bogactwo i liczny dwór
- ojciec Eufamian oraz matka Aglias żyli w pobożności
- pomagali biednym, chorym, pielgrzymom
- cieszyli się ogromnym szacunkiem wśród mieszkańców Rzymu
- należeli do starszych i bezdzietnych małżeństw
- po wielu modlitwach oraz prośbach do Boga narodził im się syn
- nadali mu imię  Aleksy
lata młodości syna nie są opisane  wspomina się jedynie o jego szczególnej religijności
w 24 roku życia  po rozmowie z ojcem  Aleksy zawarł małżeństwo z królową Famijaną
- zaraz po ślubie młody małżonek opuścił Famijanę, zostawił jej pierścień zaręczynowy, twierdząc, że pragnie służyć
Bogu
- Famijana zaakceptowała decyzję męża
Aleksy zabrał z sobą bogactwa rodowe i wyruszył w pieszą wędrówkę
- postanowił zachować czystość i pomagać ludziom biednym
- bogactwa rozdał potrzebującym
- prowadził życie nędzarza
- żebrał pod kościołem
- nie ujawniał swego prawdziwego imienia oraz pochodzenia
pewnego razu z obrazu zeszła Matka Boska, nakazując klucznikowi otwarcie drzwi do kościoła
- w ten sposób Aleksy został wpuszczony do środka świątyni
- cud powtarzał się wielokrotnie
- narastał kult tego ubogiego człowieka, za którego sprawą działy się cuda
Eufamian poszukiwał syna
- słudzy ojca dali Aleksemu jałmużnę, nie rozpoznając go
Aleksy opuścił dotychczasowe miejsce schronienia
- drogą morską  po wielu kłopotach  dotarł do Rzymu
- 16 lat żył w domu rodziców nie rozpoznany przez nikogo
- doznawał poniżenia (wylewano na niego pomyje)
- wszystko to czynił dla chwały Boga
wiedząc, że nadchodzi kres jego życia  napisał list
- umieścił w nim informacje o sobie i swej przeszłości
- Aleksy umarł, trzymając w ręku kartkę ze swą autobiografią
- w chwili jego śmierci zaczęły bić dzwony rzymskich kościołów
mieszkańcy szukali ciała świętego
- Aleksy odnaleziony został pod schodami rodzinnego domu dzięki wskazaniom dziecka
- do miejsca zgonu udała się procesja pod przewodnictwem kardynałów i cesarza
- od ciała Aleksego rozchodził się zapach, który uzdrawiał chorych
wierna Famijana wyjęła z zaciśniętej dłoni list
- została ujawniona prawdziwa historia Aleksego
4. Święty Aleksy ideałem średniowiecznego ascety:
cechy
- głęboka wiara w Boga
- czynem potwierdza wybory życiowe wynikające z realizacji wskazań Ewangelii
- ubóstwo drogą do świętości
- heroizm życia
- anonimowa służba Bogu i ludziom
- walka z własnymi namiętnościami
- wyrzeczenie się dóbr materialnych
- rezygnacja z przywilejów urodzenia
- szukanie poniżenia
- umartwianie własnego ciała
- trwanie w czystości ciała i ducha
- wybór życia samotnego
- pomoc biednym
- znoszenie upokorzeń doznawanych od innych, nawet bliskich
( Żywot świętego Aleksego (napisany wierszem) za  Chrestomatią staropolską )
Utrwal terminy
asceza  sposób życia, polegający na świadomej rezygnacji z doczesnych wartości materialnych; ideałem jest trwanie
w ubóstwie, umartwianie ciała
hagiografia  żywotopisarstwo świętych, ukazanie dziejów bohaterów religijnych; kreowanie wzorów osobowych
legenda  średniowieczny wytwór kultury religijnej oznaczający pierwotnie  rzecz do czytania o wzniosłej treści;
współczesne znaczenie słowa daleko odbiega od pierwotnego
pareneza  upowszechnienie wzoru osobowego do naśladowania, dużą rolę odgrywa heroizm bohatera; gatunek
dydaktycznej wypowiedzi
 Postać Aleksego [...] będąc wyrazem indywidualnego buntu i kontestacji świata urządzonego przez bogaczy,
stanowiła odpowiedz
świeckiego wyznawcy na wyzwanie tkwiące w najgłębszych treściach religii. Stała się świadomie
obranym i wcielonym w życie powrotem do kanonów etycznych pierwotnego chrześcijaństwa oraz ideałów
apostolskich .
(Teresa Michałowska,  Średniowiecze , W-wa 1995)