I-3. Czy parenetyczne wzorce osobowe utrwalone w epoce średniowiecza i
renesansu uczą lub interesują dzisiejszego czytelnika?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Na wstępie niniejszej pracy pragnę przybliżyć znaczenie samej parenezy, by
potem móc mówić o jej odzwierciedlenie w literaturze średniowiecza i renesansu,
jak również rozpatrzyć postawione pytanie o przykładach, które byłyby tego
zjawiska ilustracją w literaturze współczesnej. Znaczenie wyrazu pareneza można
przetłumaczyć jako "zachęcanie", "pouczenie". Często w sensie literackim
używane jest określenie: wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna.

Wzorzec parenetyczny jest to bohater - ideał proponowany przez literaturę danej
epoki jako wzór do naśladowania, taki, którego cechy charakteru oraz czyny są
nienaganne. To głównie literatura średniowiecza obfituje w utwory parenetyczne,
gdzie spotykamy ideał ascety, władcy, rycerza. Są to wzorce charakterystyczne
dla tej epoki, lecz nie jedyne. Renesans przynosi nowe: wzór człowieka
humanisty lub poczciwego ziemianina. Typ literatury zawierający portret
ideału-wzorca, lub inne pouczenia i morały wystosowane do czytelnika nazywany
jest właśnie literaturą parenetyczną.
Wybierając niżej wymienione utwory z ogromnej palety literackiego dorobku epoki
średniowiecza i renesansu kierowałem się chęcią uwidocznienia ideałów
średniowiecznego rycerza, władcy, ascety, jak również odrodzeniowego modelu
człowieka poczciwego i innych interesujących wzorców, które moim zdaniem
powinny być naśladowane przez współczesnych również.
W epoce średniowiecza, wykształciły się pewne wzory zachowań ludzkich uznawane
za szczególnie pożądane. Należą do nich ideał doskonałego rycerza oraz ideał
władcy. Ideałem doskonałego rycerza był człowiek, dla którego najwyższymi
wartościami były: miłość ojczyzny, wiara katolicka oraz posłuszeństwo i
wierność wobec władcy. W walce kierował się honorem, był odważny i mężny,
wierny w przyjaźni i miłości. Nadrzędnym celem jego życia jest walka w obronie
chrześcijaństwa, realizowana w trakcie częstych wypraw krzyżowych. Takim
właśnie idealnym rycerzem spełniającym wymogi wzoru był Roland ze sławetnej
"Pieśni o Rolandzie". Syntezę jego rycerskich cnót ukazuje scena śmierci
bohatera, w której Roland za swe ziemskie czyny uzyskuje wieczną sławę i
nagrodę w niebie. Mając świadomość zbliżającego się zgonu, bohater na miejsce
swojej śmierci wybiera wzgórze (co jest aluzją do Golgoty na której ukrzyżowany
został Chrystus) i gromadzi wokół siebie atrybuty swojego stanu (miecz
tym
cenniejszy, że w jego głowicy zamyka relikwię
i róg
atrybut dowódcy). W
swojej ostatniej spowiedzi przywołuje wartości nadające sens jego życiu: wiarę,
ojczyznę, wierność wobec króla, przywiązanie do rodu. Po akcie zgonu,
przypominającym śmierć Chrystusa, aniołowie zabierają duszę bohatera do nieba.
W scenie śmierci Roland urasta do symbolu wojownika
męczennika, świętego,
ginącego za wiarę.




Idealnym władcą, którego przykładem jest w tym samym poemacie postać Karola
Wielkiego posiadającego wszystkie cechy doskonałego rycerza. Będąc
zwierzchnikiem państwa, wykazuje ponadto troskę o swoich poddanych, jest mężnym
i odważnym dowódcą wojskowym, walczącym w obronie wolności narodu i broniącym
chrześcijańskiej wiary.
Idealnie panujący, którego władza pochodzi od Boga, pełni na ziemi funkcję
namiestnika Stwórcy i kierując się rozwagą, honorem, męstwem i mądrością,
realizuje w świecie Boskie przykazania.
Bardzo rozpowszechnionym wzorcem osobowym epoki średniowiecza był również ideał
ascety, człowieka umartwiającego się i rezygnującego z uroków doczesnego życia
w imię osiągnięcia świętości. Propagowanie takiej postawy ludzkiej wiązało się
z dominacją kościoła w życiu społecznym, prywatnym i kulturalnym. Duchowieństwo
głosiło moralność życia ludzkiego i zwracało uwagę wiernych na boski i duchowy
aspekt życia. Doczesna egzystencja oznaczała jedynie okres poprzedzający życie
wieczne. Technikę i zasady tego przygotowania do śmierci określano mianem
praeparatio ad mortem lub ars moriendi (sztuka umierania). Bardzo często w
wiekach średnich owa asceza przybierała charakter jawny, stając się cierpieniem
na pokaz. Doskonałość przyszłego świętego objawiała się w umartwieniu lub
dobrych uczynkach.
Na tle średniowiecznego ideału ascety bohater "Legendy o świętym Aleksym"
stanowi pod pewnymi względami wyjątek. Jego asceza i śmierć są ciche i ukryte
przed oczami najbliższych. Aleksy dobrowolnie wyrzeka się pochodzenia, młodej
żony i majątku. Opuszcza dom rodzinny i, mimo że w każdej chwili może powrócić,
z pokorą znosi biedę, upokorzenie i tułaczkę, a wszystko to czyni na chwałę
Boga. Aleksy umiera świadomie i samotnie, zgon jest dla niego wybawieniem,
etapem przejścia do życia wiecznego. Stosunek bohatera do śmierci to idealny
przykład "ars moriendi". Postać ascety z jego pokornym znoszeniem upokorzeń i
cierpień przywodzi na myśl osobę Chrystusa. List, który pisze Aleksy przed
śmiercią, nie jest rozrachunkiem z doczesnymi sprawami, ale niejako rachunkiem
sumienia i autobiografią. Umieranie bohatera opisane jest w sposób prosty i
spokojny, a Aleksy zwraca duszę swemu Stwórcy. Świętość bohatera oznajmiają
cudowne znaki. Jeszcze za życia Aleksego cudowny obraz wzywa go do kościoła i
natychmiast bohater staje się przedmiotem kultu. Szybko jednak ucieka od sławy
i popularności. Śmierć Aleksego zostaje oznajmiona przez bicie dzwonów, które
same z siebie, nie poruszane przez nikogo głoszą żałobne wydarzenie Rzymowi. Do
ciała świętego doprowadza mieszkańców tajemnicze, nieznajome dziecko, którego
niespodziewane pojawienie się sugerować może znak niebios. Zwierzchnicy
kościoła (papież, kardynałowie) i państwa (cesarz) udają się, by w procesji
uczcić świętego. Martwe ciało Aleksego nabiera uzdrowicielskiej mocy. Do czego
dążę? Mianowicie, historia Aleksego miała stać się dla współczesnych lekcją
pobożnego życia, propagowaniem postawy człowieka całkowicie oddanego Bogu,
przykładem prawdziwej hierarchii wartości.
Proponowany natomiast przez Reja wzorzec "człowieka poczciwego" to ideał
szlachcica-ziemianina, dla którego najwyższą wartość stanowi ceniona przez
starożytnych i humanistów cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie
zgodne z naturą. Los swojego bohatera autor wpisuje w odwieczny rytm przyrody,
wyznaczony czterema porami roku.


Czas pojmowany jest przez Reja, jako cykl powtarzających się okresów narodzin,
dojrzewania, owocowania i śmierci. Poszczególnym porom roku odpowiadają kolejne
etapy życia ludzkiego. Wiosna symbolizuje dzieciństwo i młodość, czas
kształtowania człowieka poprzez wychowanie, naukę i zbieranie pierwszych
doświadczeń. Lato to wiek dojrzały, charakteryzujący się wyborem ról w życiu
rodzinnym, społecznym i politycznym. Odpowiedni ożenek, obowiązki gos-podarskie
i obywatelskie, określają wartość życia człowieka poczciwego. Ostatnią część
Rej poświęca starości, w której przychodzi czas na podsumowanie życia i
refleksje natury religijnej i moralnej. Kluczowy dla zrozumienia filozofii
pisarza fragment utworu to pochodzący z drugiej księgi "Rok na cztery części
podzielon", w którym pisarz ukazuje ścisły związek życia człowieka z rytmem
przyrody. Przemienność pór roku wyznacza cykl pracy i odpoczynku szlachcica

ziemianina, którego egzystencja nierozerwalnie związana jest z ziemią i naturą.
Każda pora roku przynosi pożytki i przyjemności, związane z dobrodziejstwami
przyrody. Wiosna to czas siania i sadzenia, latem ziemianin może cieszyć się
bogactwem dojrzewających płodów rolnych, jakimi obdarzyła go natura, w jesieni
zbiera swoje plony, zimę może przeznaczyć na odpoczynek. Z wysokim kunsztem
poetyckim i radością Rej opisuje zajęcia gospodarskie, pracę na roli i w
ogrodzie, przyjemności płynące z życia rodzinnego, patriotyczne i obywatelskie
obowiązki szlachcica.
"Żywot" kreśli obraz bogatego ziemianina, dobrego gospodarza, dbającego o swoją
ziemię, z radością korzystającego z dobrodziejstw przyrody, dobrego ojca
i troskliwego męża, a także prawego obywatela. Wzorzec ukazany przez Reja, mimo
że odnosi się do życia ziemiańskiego, stanowi jednocześnie uniwersalny ideał
życia człowieka, kierującego się cnotą i będącego w zgodzie z biologicznym
rytmem natury. "Poćciwość", według Reja nie wynika z dziedzicznego czy nadanego
tytułu, ale jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych, czy etycznych:
"(...) ślachectwo prawe jest jakaś moc dziwna a prawie gniazdo cnoty, sławy,
każdej powagi, poćciwości."
Po konfrontacji naszego życia z uniwersalnymi ideałami życia człowieka, których
dałem przykład, należy stwierdzić, że nasze istnienie w niczym nie przypomina
tych idealnych wzorców. Wydaje mi się, że powinniśmy być im bliżsi w codziennym
życiu, lecz nie popadać bynajmniej w skrajność. Owszem, literackie wzorce
osobowe są bardzo interesujące, lecz nie możemy się do nich ślepo stosować,
gdyż życie nie byłoby przygodą, lecz pasmem cnót.
Reasumując chcę powiedzieć, że wzorce parenetyczne ukazane przez literaturę
średniowiecza i renesansu interesują, a tym bardziej uczą, gdyż w swoim
postępowaniu każdy powinien odnaleźć swój wzorzec i z większymi lub mniejszymi
ustępstwami realizować go, usiłując do swojego życia wprowadzić tych kilka
cnót. Są one wprawdzie już przez wielu zapomniane, ale tym bardziej cenione.