ISSN 1734 5251
www.neuroedu.pl OFICJALNE PORTALE INTERNETOWE PTN www.ptneuro.pl
www.neuroedu.pl www.ptneuro.pl
www.neuroedu.pl www.ptneuro.pl
www.neuroedu.pl www.ptneuro.pl
www.neuroedu.pl www.ptneuro.pl
Bóle głowy
 wybrane problemy
Antoni Prusiński
Katedra i Klinika Neurologii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego w A
odzi
Nagranie wykładu jest dostępne na portalu edukacyjnym PTN www.neuroedu.pl w dziale

Centrum Edukacji Neurologicznej/e-wykłady/Video-wykłady z Konferencji  Neurologia 2007
początku lat 80. problem ten poruszył Saper i wsp. [1]
STRESZCZENI E w czasie kolejnego mityngu Amerykańskiego To-
Celem niniejszego artykułu jest krótka prezentacja wybranych pro- warzystwa Bólów Głowy (AHS, American Head-
blemów klinicznych dotyczących migreny i innych bólów głowy.
ache Society) w San Francisco. W latach 1982 1987
Nie są to problemy nowe, ale nadal aktualne, dyskutowane lub
Mathew i wsp. [2, 3] uznali odnośne przypadki za
rozważane indywidualnie. W pracy omówiono następujące zagad-
migrenę transformowaną (transformed migraine),
nienia: stosowanie terminu  migrena transformowana ; traktowa-
zwracając uwagę, że transformacja może nastąpić
nie migreny jako choroby epizodycznej oraz  podnoszoną ostat-
z różnych przyczyn, ale przede wszystkim w wy-
nio kwestię  postępującej choroby mózgu; migrena a otyłość;
niku nadużycia zwykłych leków przeciwbólowych.
zmiany paradygmatu (wzorca) doraz
nego stosowania tryptanów;
Zaproponowany przez Mathewa termin wielu kli-
niektóre nowsze spostrzeżenia kliniczne dotyczące codziennego
nicystów uznało za bardzo trafny, ponieważ cel-
bólu głowy; nowe interesujące propozycje terapeutyczne.
nie oddawał istotę sprawy: jest to migrena, której
Polski Przegląd Neurologiczny 2008; 4 (1): 9 14
obraz kliniczny uległ przemianie. Inni autorzy, na
Słowa kluczowe: bóle głowy, migrena, codzienny ból głowy
przykład Blau, a także Welch, krytykowali tę ter-
minologię, mimo to zaczęto ją prawie powszech-
nie stosować. Niestety, nazwy tej nie uznała Komi-
tet Klasyfikacyjna Międzynarodowego Towarzy-
Czy należy stosować termin  migrena
stwa Bólów Głowy (IHS, International Headache
transformowana ?
Society), natomiast w nowej klasyfikacji bólów gło-
Od dawna zauważano, że w niektórych przypad-
wy [4] zastąpiono ją terminem  migrena przewle-
kach migrena, objawiająca się z zasady epizodycz-
kła (chronic migraine) (kod 1.5.1). Według przy-
nymi napadami, ulega przemianie  zwłaszcza po
toczonych we wspomnianej klasyfikacji kryteriów
dłuższym trwaniu  w codzienny ból głowy. Nie
diagnostycznych kategoria ta odnosi się do przy-
było to jednak przedmiotem specjalnych badań. Na
padków, w których bóle migrenowe są bardzo czę-
ste (e" 15 dni w miesiącu), a przyczyna jest nieja-
sna ( naturalna ewolucja migreny bez aury?).
Przypadki związane z nadużyciem leków, tak istot-
Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Antoni Prusiński
nym praktycznie, zaliczono do innej kategorii
Katedra i Klinika Neurologii
Wydział Lekarski Uniwersytetu Medycznego (kod 8.2.7). Jednak autorzy tej klasyfikacji słusznie
Szpital Kliniczny
zaznaczyli w komentarzu, że problematyka klinicz-
ul. Kopcińskiego 22, 90 153 A
ódz

na tego ujęcia wymaga dalszych badań i dyskusji.
tel.: [phone]; faks: 042 678 68 33
Polski Przegląd Neurologiczny 2008, tom 4, 1, 9 14
Z praktyki klinicznej (nawet własny materiał auto-
Wydawca:  Via Medica sp. z o.o. sp.k.
ra jest w tym przypadku spory) wynika, że tak ujęte
Copyright � 2008 Via Medica
www.ppn.viamedica.pl
9
Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 4, nr 1
powikłanie migreny (migrenę transformowaną łącznie) z powodu nadużycia leków. Bigal i wsp.
uznawano za powikłanie) nie odpowiada temu, co [10] na podstawie własnych badań sądzą, że mi-
można codziennie zaobserwować, ponieważ bóle grena przewlekła według definicji IHS może sta-
głowy w migrenie transformowanej w ujęciu Ma- nowić stadium wstępne migreny transformowanej.
thewa (a po nim także innych badaczy) przeważ-
nie nie mają charakteru migrenowego. Wkrótce Czy migrena jest postępującą chorobą mózgu?
podjęto dyskusję i w tej sprawie wypowiedział się Od paru lat wiadomo, że przeprowadzając ba-
Komitet Klasyfikacyjny IHS [5], rozważając zasad- danie metodą rezonansu magnetycznego (MRI,
ność trzech terminów, które można dopasować: magnetic resonance imaging) u pacjentów cierpią-
 migrena przewlekła ,  codzienny ból głowy cych na migrenę, można wykryć małe ogniska hi-
(CDH, chronic daily headache) i odrzucona wcze- perintensywne w białej substancji półkul mózgo-
śniej  migrena transformowana . Przeciwko temu wych (WML, white matter lesions). Podobne zmia-
ostatniemu określeniu podano argument, że nie ny spotyka się również u osób zdrowych, a także
można go stosować, ponieważ część pacjentów nie w różnych innych stanach chorobowych. Jednak
podaje, by w przeszłości była dotknięta migreną w migrenie są wyraz
nie częstsze niż u osób zdro-
epizodyczną. Trzeba jednak, niestety, zauważyć, wych, a ich częstość i liczba zwiększa się wraz
że nie zawsze prowadzi się dokładny wywiad z długotrwałością i nasileniem napadów migreno-
w tym kierunku, mając do czynienia z przypad- wych. Ich istota (pochodzenie naczyniowe, demie-
kiem codziennego bólu głowy. Sprawa pozostaje linizacja czy rozszerzenie przestrzeni Irchowa-
zatem otwarta. -Robina) nie jest jasna. Obszerne badania w tym
Obraz kliniczny migreny transformowanej jest kierunku (295 przypadków migreny) przeprowa-
charakterystyczny, ale jej rozpoznanie wymaga dzili ostatnio Kruit i wsp. [11], którzy wykazali, że
odniesienia się do wywiadu dotyczącego przeszło- u kobiet dotkniętych migreną liczba wyżej wymie-
ści [6]. Pacjenci podają, że od wielu lat miewali nionych zmian w substancji białej jest istotnie
napady migrenowe, początkowo rzadkie, które większa niż w grupie kontrolnej i wzrasta wraz
zwalczali głównie zwykłymi lekami przeciwbólo- z częstością napadów. Natomiast u mężczyzn nie
wymi albo ergotaminą, a ostatnio także tryptana- odnotowano tego zjawiska. Liczba zmian okołoko-
mi. Napady stawały się coraz częstsze i w związku morowych nie okazała się większa niż w grupie
z tym coraz częściej zażywali leki, nawet przed kontrolnej obojga płci. Znacznie istotniejsze były
wystąpieniem ataku, aby mu zapobiec. W trudnym dalsze wyniki badań grupy Kruita  u osób cier-
do uchwycenia momencie stosowanie leków i ból piących na migrenę stwierdzono obecność niemych
głowy stały się codzienne. zawałów mózgu w tylnym krążeniu mózgowym,
Obraz kliniczny tych bólów obejmuje dwa wa- co kilkakrotnie przewyższało dane z grupy kontro-
rianty. W częstszym wariancie ból miernie nasilo- lnej. Stwierdzono wyraz
ne korelacje z postacią mi-
ny, ale uporczywy i nieznośny obejmuje całą gło- greny (więcej przypadków w migrenie z aurą) i czę-
wę lub tylko skronie albo tyłogłowie. Jest jedno- stością napadów.
stajny, pojawia się od rana i w dalszym przebiegu Komentując te wyniki, Lipton [12] zadał prowo-
ma charakter falujący, ustępując na krótko po przy- kujące pytanie: czy migrena jest postępującą cho-
jęciu leków. Elementy kliniczne migreny ulegają robą mózgu? Twierdząca odpowiedz
może skła-
 zatarciu ; jedynie od czasu do czasu pacjenci od- niać do zmiany dotychczasowego postępowania
czuwają nasilenie bólu tętniącego, czasem jedno- w migrenie w zakresie rokowania, leczenia zapo-
stronnego, do którego dołączają się nudności. biegawczego [13], a nawet orzecznictwa. Wydaje
W wariancie drugim częste (prawie codzienne) na- się (i stanowisko to reprezentują również inni
pady migreny przeplatają się z bólami o charakte- klinicyści [14, 15]), że sprawa ta wymaga dalszych
rze napięciowym. Rozpoznanie migreny transfor- badań i bardzo szerokiej dyskusji, zanim zostaną
mowanej spowodowanej nadużyciem leków wyma- opracowane określone ustalenia. Obecnie można
ga odpowiedniego, zdecydowanego postępowania, przedstawić wiele dowodów, że migrena tylko wy-
ale jego omówienie przekracza ramy niniejszego jątkowo prowadzi do poważniejszych powikłań.
artykułu. Udary migrenowe u młodych kobiet, choć częst-
Termin  migrena transformowana jest nadal sze niż u kobiet w tym wieku niecierpiących na
używany [6 10], ponieważ kieruje uwagę lekarza migrenę, są  ogólnie biorąc  rzadkością i moż-
na dwa istotne elementy: jest to migrena, która ule- na im częściowo zapobiegać, na przykład ograni-
gła transformacji  najczęściej (chociaż nie wy- czając nikotynizm i odradzając stosowanie doust-
www.ppn.viamedica.pl
10
Antoni Prusiński, Bóle głowy  wybrane problemy
nych środków antykoncepcyjnych u pacjentek ob- napadzie), są niesłuszne. Tryptany należy podawać
ciążonych zwiększonym ryzykiem. U większości wcześnie, na samym początku napadu, najpóz
niej
chorych z migreną po 50. roku życia dochodzi do w ciągu jednej godziny, co znacznie zwiększa ich
pełnej remisji [16]. Jakkolwiek z wiekiem zwięk- skuteczność [27]. Wynika to z rozwijającej się
sza się częstość migreny transformowanej [16], jej w toku napadu allodynii [28], czyli odczuwania
napady są lżejsze. Eriksen i wsp. [17], obserwując wszelkich bodz
ców jako bólowych, co jest spowo-
wiele lat grupę 53 pacjentów cierpiących na mi- dowane narastaniem sensytyzacji (uwrażliwienia)
grenę z aurą, stwierdzili dużą liczbę ponad 5-let- dróg przewodzących ból i odpowiednich ośrodków.
nich remisji. W badaniach nie wykazano dotąd W codziennej praktyce należy dążyć do szerszego
negatywnego wpływu migreny na funkcje poznaw- wykorzystania tryptanów, co obecnie jest w Pol-
cze w starszych grupach wiekowych [18] ani zwięk- sce łatwiejsze ze względu na wprowadzenie tań-
szonej częstości zespołów otępiennych, co ustalo- szych preparatów. Zgromadzone dane, pochodzą-
no, badając dużą grupę populacyjną [19]. ce z wielotysięcznych obserwacji, potwierdzają,
że leki z tej grupy są bezpieczne pod warunkiem
Migrena i otyłość bezwzględnego i ścisłego przestrzegania przeciw-
Otyłość szybko staje się poważnym proble- wskazań (m.in. choroba wieńcowa i jej znaczne
mem społeczno-medycznym w Ameryce Północnej ryzyko, arytmie, niekontrolowane nadciśnienie
i w krajach europejskich. W Stanach Zjednoczonych tętnicze [29]). Poza wczesnym podaniem trypta-
zwiększony (> 25 kg/m2) wskaz
nik masy ciała (BMI, nu jego skuteczność można zwiększyć, dołącza-
body mass index) dotyczy nawet do 64% popula- jąc lek z grupy niesteroidowych leków przeciwza-
cji, a w ciągu ostatnich 20 lat odnotowano gwał- palnych lub  w razie potrzeby  środek przeciw-
towny wzrost rozpowszechnienia otyłości w tym wymiotny [28].
kraju. Również w Polsce otyłość (BMI > 35 kg/m2)
lub nadwagę (BMI 25 34 kg/m2) wykryto w ramach Codzienny ból głowy: niektóre nowsze
programu WOBASZ u 50% kobiet i 61% mężczyzn spostrzeżenia kliniczne
[20]. Otyłość zwiększa ryzyko wystąpienia zespo- Przewlekły codzienny ból głowy (CDH, chronic
łów bólowych, takich jak na przykład bóle krzyża daily headache) lub prościej  codzienny ból gło-
(low back pain) i fibromialgia. Bigal i Lipton [21] wy  od kilkunastu ostatnich lat jest przedmio-
wykazali, że otyłość zwiększa ryzyko transforma- tem szczególnego, a nawet wzrastającego zaintere-
cji migreny w codzienny ból głowy. Również Scher sowania. Nawet tak prestiżowe czasopismo jak New
i wsp. [22] stwierdzili, że codzienny ból głowy England Journal of Medicine zamieściło ostatnio
występuje ponad 5-krotnie częściej u osób otyłych. specjalny, obszerny artykuł na ten temat [30]. Nie
Inne badania wskazują jednak, że skuteczność le- jest to oczywiście jednostka chorobowa, ale hete-
czenia migreny (w tym transformowanej) u osób rogeniczna, arbitralnie wyodrębniona grupa przy-
otyłych jest taka sama, jak u pacjentów o prawi- padków, której wspólny mianownik stanowi co-
dłowej masie ciała [23]. dzienne występowanie bólu i znaczna oporność na
leczenie. Zarazem okazuje się, że codzienny ból gło-
Zmiana paradygmatu stosowania tryptanów wy jest częstym zjawiskiem i według nowszych
Obecnie nie ma wątpliwości, że tryptany to naj- badań dotyczy około 3 5% populacji [30]. To duże
właściwsze leki do przerywania napadów migreno- rozpowszechnienie choroby, a także znaczny ne-
wych, zwłaszcza średnio ciężkich i ciężkich [24, 25]. gatywny wpływ na jakość życia oraz trudności te-
Leki z tej grupy uważa się w zasadzie za ekwipo- rapeutyczne stanowią przyczynę zainteresowania
tencjalne i tylko niektóre z nich wykazują niewielką praktyków tym zespołem, chociaż  siłą rzeczy 
przewagę wobec pozostałych (np. dłuższy okres nie jest on uwzględniony w nowej klasyfikacji bó-
półtrwania, preparaty do podawania pozajelitowe- lów głowy [4].
go, słabszy wpływ na naczynia wieńcowe, nieco Definicja codziennego bólu głowy jest prosta.
większa skuteczność) [26]. Wybór tryptanu jest Przyjmuje się, że jest to ból, który występuje częś-
zatem indywidualny, należy jednak pamiętać, że ciej niż 15 razy w miesiącu od co najmniej 3 (lub
jeśli próba leczenia jednym z tryptanów nie powie- 6 wg innych autorów) miesięcy, a zarazem czas jego
dzie się, należy wypróbować inny [27]. Najnowsze trwania wynosi więcej niż 4 godziny na dobę. Wy-
obserwacje wskazują, że dotychczasowe zalecenia, pada podkreślić, że niektórzy autorzy używają jako
według których tryptan mógł być skuteczny nieza- synonimu terminu  częsty ból głowy (CFH, chro-
leżnie od czasu podania (tj. także w rozwiniętym nic frequent headache) [31]. Szczegółowo wyróż-
www.ppn.viamedica.pl
11
Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 4, nr 1
niono [32] codzienne bóle napadowe i nienapado- tów (średni wiek 13 lat) i doszli do wniosku, że
we. Pierwsza z tych kategorii obejmuje przypadki najczęstszą przyczyną może być początkowa faza
codziennych lub prawie codziennych napadowych migreny (u ok. 80% tych pacjentów rozpoznano
bólów, które z reguły trwają krótko (ból klastero- migrenę u rodziców) albo nadużywanie leków.
wy, nerwoból trójdzielny i in.), a więc nie spełniają Grosberg i wsp. [38] podjęli obszerne badania an-
ostatniego z wymienionych wyżej kryteriów defi- kietowe i stwierdzili, że CDH występuje u młodzie-
niujących. Dlatego, ściśle biorąc, termin  codzien- ży (12 19 lat) z częstością około 3,6%. Z pracy Ju-
ny ból głowy odnosi się tylko do przypadków nie- anga i wsp. [39] z Tajwanu wynika, że wśród mło-
napadowych. dzieży tego kraju codzienny ból głowy występuje
Wśród głównych przyczyn pierwotnych CDH u około 1,2% tej populacji, najczęściej u osób do-
wymienia się [30] migrenę transformowaną (więk- tkniętych w dzieciństwie ciężkimi przeżyciami (np.
szość przypadków) i związane z tym nadużywanie rozwód rodziców). Bardzo ważne wydaje się spo-
leków oraz przewlekłą postać bólu typu napięcio- strzeżenie Pereira-Pinto i wsp. [40] wskazujące, że
wego, podkreślając, że tak zwany nowy uporczy- najlepsze efekty w leczeniu CDH u dzieci i mło-
wy codzienny ból głowy (new daily persistent head- dzieży uzyskuje się, stosując psychoterapię. Naj-
ache) [33] i hemikrania ciągła są rzadkimi przy- prostszy sposób to założenie dziennika bólów gło-
czynami. Wtórne codzienne bóle głowy to: bóle wy, ponieważ ta prosta procedura wyraz
nie zmniej-
pourazowe, ból szyjno-pochodny, zaburzenia ciś- sza częstość bólu głowy.
nienia śródczaszkowego, guz, przewlekłe zapale- Jak już wyżej wspomniano, tak zwany nowy,
nie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie zatok codzienny uporczywy ból głowy stanowi rzadką
żylnych oraz zapalenie olbrzymiokomórkowe tęt- przyczynę CDH. Także w Polsce rzadko rozpozna-
nic. Wydaje się, że w odniesieniu do tych danych je się tę postać bólu codziennego, co może wyni-
epidemiologicznych są celowe pewne uzupełnie- kać z niedostatecznej wiedzy. Natomiast w piś-
nia. Dość niespodziewanie duńscy autorzy wystą- miennictwie amerykańskim niektóre ośrodki po-
pili z informacją na temat wyraz
nego wzrostu roz- wołują się na duże (100-osobowe) grupy pacjen-
powszechnienia i zapadalności przewlekłego na- tów [41]. Kryteria diagnostyczne IHS są oczywiście
pięciowego bólu głowy [34] w ciągu ostatnich przytoczone w klasyfikacji [zob. Neur. Neurochir.
12 lat. Zwiększyła się zarazem liczba codziennych Pol. 2006; 4 (supl. 1): 38 39].
bólów głowy. Szczególnie interesujące jest przy Na zakończenie warto nadmienić, że ostatnio
tym spostrzeżenie dotyczące zwiększonej tkliwo- pojawiły się doniesienia na temat skuteczności to-
ści mięśni głowy w tej grupie pacjentów. Można piramatu w leczeniu CDH [42]. Wyniki są zadowa-
by przypuszczać, że we współczesnym społeczeń- lające, choć nie rewelacyjne  autorzy, którzy le-
stwie wzrasta wrażliwość na ból. czyli 83 pacjentów, odnotowali, że średnia liczba
Inne, istotne pod względem praktycznym, dane dni z bólami głowy w miesiącu u leczonych zmniej-
wynikają z różnych badań epidemiologicznych. szyła się z 20,8 do 12,8, ale około 20 chorych przer-
Wiendels i wsp. [31] omawiają znaczenie nikoty- wało terapię z powodu objawów niepożądanych.
nizmu w powstawaniu codziennych bólów głowy, Ta postać bólu głowy nadal sprawia trudności te-
na co do tej pory nie zwracano uwagi. Ci sami au- rapeutyczne.
torzy, a także Gantenbein i wsp. [35] odnotowują,
że częstość CDH jest większa u osób z niskim wy- Niektóre nowe, interesujące
propozycje terapeutyczne
kształceniem i z niższym statusem społecznym.
Ważne pod względem praktycznym są dane z in- Podstawą  oficjalnych i podręcznikowych za-
leceń terapeutycznych są wyniki badań kontrolo-
nej pracy Wiendelsa i wsp. [36], z których wynika,
wanych lub  przynajmniej  doniesienia otwar-
że osoby dotknięte CDH częściej cierpią na inne
te, ale dotyczące odpowiednio dużych grup pacjen-
przewlekłe choroby.
tów. Wyjątki od tej reguły mogą dotyczyć bardzo
Do niedawna sądzono, że codzienny ból głowy
dotyczy głównie osób dorosłych, pojawiły się jed- rzadkich chorób, w odniesieniu do których zebra-
nie większej liczby przypadków, a zwłaszcza pro-
nak dość liczne doniesienia wskazujące, że CDH
występuje także wśród młodzieży, a nawet u dzie- wadzenie obserwacji metodą ślepej próby, jest
utrudnione. W takiej sytuacji informacja o pojedyn-
ci. Jednymi z pierwszych, którzy zwrócili na to
uwagę, byli Koenig i wsp. [37]. Stosowali oni jed- czych sukcesach terapeutycznych może być prak-
tycznie ważna. Poniżej przedstawiono kilka takich
nak nieco inne kryteria rozpoznawcze (bóle głowy
trwające 1 miesiąc). Obserwowali grupę 189 pacjen- przykładów.
www.ppn.viamedica.pl
12
Antoni Prusiński, Bóle głowy  wybrane problemy
Migrena Popunkcyjne bóle głowy
Jakkolwiek skodyfikowane zasadnicze metody le- Curone i wsp. [46], na podstawie obserwacji 50
czenia w większości przypadków są skuteczne, to przypadków, odnotowali, że podawanie frowatryp-
jednak często natrafia się na trudności terapeutycz- tanu może zapobiec popunkcyjnym bólom głowy.
ne. W tej sytuacji wypada tylko krótko wspomnieć,
że ukazały się doniesienia na temat stosowania sar- Śródsenny ból głowy
tanów (nowa grupa leków przeciwnadciśnieniowych) W piśmiennictwie podano liczne propozycje le-
w profilaktycznym leczeniu migreny, a niedawno czenia śródsennego bólu głowy, poczynając od litu,
opublikowano interesujące spostrzeżenie, dotyczące kofeiny i indometacyny [6]. Ostatnio zalecano pre-
niezłych wyników podawania memantyny w profi- gabalinę [47].
laktyce migreny [43]. Byłoby to nowe podejście tera-
peutyczne, uwzględniające rolę receptorów kwasu Monetowy, czyli krążkowy ból głowy
metyloasparaginowego (NMDA, N-metylo-D-aspara- Ten nowo opisany [6] łagodny ból głowy może
ginian). Autorzy obserwowali 20 pacjentów, którym być jednak uporczywy, a autorzy jego opisu nie
podawano 5 20 mg leku na dobę. Liczba dni bólo- podali skutecznej metody terapii. Mathew i wsp.
wych zmniejszyła się z 8,8 do 3,6. Czasem trudności [48], którzy obserwowali 4 pacjentów, odnotowali
pojawiają się w doraz
nym leczeniu napadów bólu skuteczność miejscowego stosowania botuliny.
głowy w migrenie miesiączkowej wywoływanej od-
Idiopatyczne nadciśnienie śródczaszkowe
stawieniem leków antykoncepcyjnych. Allais i wsp.
Najczęściej stosuje się acetazolamid [7], ale nie
[44] szczególnie zalecają frowatryptan. Morales-Asin
i wsp. [45] opisali zaskakująco korzystny wpływ ace- zawsze jest on skuteczny. Niektórzy autorzy zale-
cają topiramat [49], który działa hamująco na an-
nokumarolu na migrenę u osób z chorobą wieńcową,
hydrazę węglowodorową.
którym podawano ten środek.
PI ŚMI ENNI CTWO
1. Saper J.R. Chronic daily headache: a clinician s perspective. Headache 20. Zatorska-Markiewicz B. Otyłość jako czynnik ryzyka chorób układu krąże-
2002; 42: 538 542. nia. Forum Profilaktyki 2007; 3: 1.
2. Mathew N.T., Stubits E., Nigam M. Transformation of migraine into daily 21. Bigal M.E., Lipton R.B. Obesity is a risk factor for transformed migraine
headache. Headache 1982; 22: 66 68. but non chronic tension-type headache. Neurology 2006; 67: 252 252.
3. Mathew N.T., Stubits E., Nigam M. Transformed or evolutive migraine. 22. Scher A.J., Stewart W.F., Rici J.A. i wsp. Factors associated with the on-
Headache 1987; 27: 102 106. set and remission of chronic daily headache. Pain 2003; 106: 80 81.
4. The International Classification of Headache Disorders. Cephalalgia 2004; 23. Bigal M.E., Gironda M., Tepper S.J. i wsp. Headache prevention outcome
24 (supl. 1): 1 160. and body mass index. Cephalalgia 2006; 26: 445 450.
5. Olesen J., Bousser M.G., Diener H.C. i wsp. New appendix criteria open 24. Ferrari M.D., Goadsby P.J., Roon K.J., Lipton R.B. Triptans (serotonic
for a broader concept of chronic migraine. Cephalalgia 2006; 26: 742 5-HT1) in migraine. Cephalalgia 2002; 2: 633 658.
 746. 25. Prusiński A. Piętnaście lat stosowania tryptanów w doraz
nym leczeniu
6. Prusiński A. Bóle głowy. Termedia, Poznań 2005. napadów migrenowych  podsumowanie. Neurol. Prakt. 2004; 4:
7. Evans R.W., Mathew N.T. Handbook of headache. Wyd. 2. Lippincott 11 23.
& Williams-Wilkins, Filadelfia Tokyo 2005. 26. Lipton R.B., Cutrer F.M., Goadsby P.J. i wsp. How treatment priorites in-
8. Bigal M.E., Tepper S.J., Sheftell F.D. i wsp. Field testing alternative criteria fluence preferences in clinical praxis. Curr. Med. Res. Opin. 2005; 21:
for chronic migraine. Cephalalgia 2006; 26: 477 482. 413 424.
9. Dodick D.W. Chronic daily headache. New Eng. J. Med. 2006; 354: 158 27. Dahl�f C.G.H. Infrequent or no response: oral sumatriptan does not pre-
 165. dict response to other triptans. Cephalalgia 2005; 26: 98 106.
10. Bigal M.E., Rapoport A.M., Sheftell F.D. i wsp. Chronic migraine is an 28. Prusiński A. Kliniczne aspekty bólów głowy. Pol. Przegl. Neur. 2007; 2:
earlier stage of transformed migraine in adults. Neurology 2005; 65: 73 78.
1556 1561. 29. Wammes-van der Heijden E.A., Rachmitoola H., Leufkens H.G.M. i wsp.
11. Kruit M.C., Buchem M.A., Hofman P.A.M. i wsp. Migraine as a risk factor Risk of ischemic complications related to the intensity of triptan and ergo-
for subclinical brain lesions. JAMA 2004; 291: 427 434. tamine use. Neurology 2007; 67: 1128 1134.
12. Lipton R.B., Pan J. Is migraine a progressive brain disease. JAMA 2004; 30. Dodick D.W. Chronic daily headache. New Eng. J. Med. 2006; 354: 158
291: 493 494.  165.
13. Loder E., Biondi D. General principles of migraine management: the chan- 31. Wiendels N.J., Knuistingh-Neven A., Rosendaal F.F. i wsp. Chronic fre-
ging role of prevention. Headache 2005; 45 (supl. 1): 33 47. quent headache in general population. Cephalalgia 2006; 26: 1432 1434.
14. Goadsby P.J. Is migraine a progressive disorder. Med. J. Aust. 2005; 182: 32. Spierings E.L.H., Ranke A.H., Schroevers M. i wsp. Chronic daily heada-
103 107. che: a time perspective. Headache 2000; 40: 306 310.
15. Bigal M.E., Sheftell F.D., Tepper S.J. i wsp. Migraine and silent infarcts. 33. Prusiński A. Nowy codzienny uporczywy ból głowy. Migrena 2002; 4: 4 8.
Are we making the proper decisions? Cephalalgia 2006; 26: 629 630. 34. Buchgreitz L., Lyndberg A.C., Bendsten L. i wsp. Increased prevalence of
16. Bigal M.E., Liberman J.N., Lipton R.B. Age dependent prevalence and cli- tension-type headache over a 12-year period. Cephalalgia 2006; 26: 145
nical features of migraine. Neurology 2006; 67: 246 252.  152.
17. Eriksen M.K., Thomsen L.L., Russell M.B. Prognosis of migraine with aura. 35. Gantenbein A.R., Kozak S., Agosti F. i wsp. Headache patient in primary
Cephalalgia 2004; 24: 18 22. care and tertiary care unit in Z�rich, Switzerland. Cephalalgia 2006; 26:
18. Jelicic M., Boxtel M.D.J., Houx P.J. i wsp. Does migraine headache affect 1451 1457.
cognitive function in the elderly. Headache 2004; 40: 715 719. 36. Wiendels N.J., Haestregt A., Knuistingh-Neven A. i wsp. Chronic frequent
19. Nicolodi M., Torrini A., Sicuteri F. Severe migraine, silent brain lesions and headache in general population: comorbity and quality of life. Cephalalgia
dementia. Cephalalgia 2006; 26: 1359 59. 2006; 26: 1143 1150.
www.ppn.viamedica.pl
13
Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 4, nr 1
37. Koenig M.A., Gladstein J., McCarter R.J. i wsp. Chronic daily headache in 42. Garcia-Naya M., Lattore-Jimnez A.M., Oliveros-Cid A. i wsp. Effectivenes
children and adolescents. Headache 2002; 42: 491 500. and tolerability of topiramate for chronic daily headache. Cephalalgia 2006;
38. Grosberg B., Bigal M., Rici J. i wsp. Epidemiology of chronic daily heada- 26: 1392 [abstrakt].
che in adolescents. Neurology 2007; 68 (supl. 1): 180. 43. Hall S., Cammarata D., Krusz J.C. Memantine: novel mechanism for mi-
39. Juang K.D., Wang S.J., Puh J.L. i wsp. Association between adole- graine and headache prophylaxis. Cephalalgia 2006; 26: 1369 [abstrakt].
scents daily headache and childhood adversity. Cephalalgia 2004; 24: 44. Allais G., Bussaone G., Lorenzo C. i wsp. Frovatriptan in the acute attack
54 59. of contraceptives menstrual migraine. Cephalalgia 2006; 26: 1390.
40. Pereira-Pinto M.M., de Suza-Carvalho D., Gablai A. Chronic daily 45. Morales-Asin F., Iniquez C., Cornydella R. i wsp. Patients with acenocu-
headache in children and adolescents. Cephalalgia 2006; 26: 1397 marol treatment and migraine. Headache 2000; 40: 45 47.
[abstrakt]. 46. Curone M., Tullo V., D Onforio F. i wsp. Frovatriptan is effective in preven-
41. Dechant V.E., Stingo C.M., Young W.B. New daily persistent headache: tion of post-dural-puncture headache. Cephalalgia 2006; 26: 1377.
International Headache Society Versus Silberstein-Lipton criteria. Neuro- 47. Ulrich K., Gunreben B., Lany E. i wsp. Pregabalin in the treatment of hyp-
logy 2007; 68 (supl. 1) 181 [abstrakt]. nic headache. Cephalalgia 2006; 26: 1031 1032.
www.ppn.viamedica.pl
14