Psychologia kryzysu
Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała
SWPS 2014/15
DEFINICJE KRYZYSU (za: James, Gilliland,2008)
Ludzie znajdujÄ… siÄ™ w stanie kryzysu, kiedy napotykajÄ…
przeszkodę w osiąganiu ważnych celów życiowych-
przeszkodę, która w tym czasie jest nie do pokonania za
pomocą zwyczajnych metod rozwiązywania problemów.
Powoduje to stan dezorganizacji i zamieszania, w którym
podejmowane są liczne próby nieudanych rozwiązań
(Caplan,1961)
Kryzys jest wynikiem trudności w osiąganiu celów życiowych,
przeszkód, które wydają się ludziom nie do pokonania na
drodze zwyczajowych wyborów i zachowań. (Caplan,1964)
2
2
DEFINICJE KRYZYSU (za: James, Gilliland,2008)
Kryzys rozwija siÄ™ w wyraz
nych stadiach:
a) występuje sytuacja krytyczna, w której decyduje się, czy
normalne mechanizmy radzenia sobie z trudnościami
wystarczÄ…
b) narastające napięcie i dezorganizacja towarzyszące tej sytuacji
przekraczają zdolność dotkniętej nią osoby do radzenia sobie z
trudnościami
c) wybrnięcie z sytuacji wymaga sięgnięcia po dodatkowe zasoby
(takie jak fachowe poradnictwo)
d) konieczne może się okazać skierowanie do specjalisty, który
pomoże w usunięciu poważnego zaburzenia osobowości
(Marino,1995)
3
3
Relacje między przebiegiem stresu a wystąpieniem
kryzysu
" A: stres fazy:
mobilizacji adaptacji dezorganizacji
kryzys
" B: stres wydarzenia krytycznego (trauma)
kryzys
Rozwojowi kryzysu zapobiega:
adekwatna percepcja sytuacji, sieć wsparcia społecznego, skuteczne
mechanizmy zaradcze
4
4
Proces rozwoju kryzysu w sytuacjach stresowych
Adekwatne
Równowaga
mechanizmy
zaradcze
Adekwatne wtórne
mechanizmy
Problem
zaradcze
Nieadekwatne
stres
mechanizmy
Nieakdekwatne
zaradcze
wtórne
mechanizmy
zaradcze
stres
kryzys
5
Stan kryzysu - rozwój
" Symptomy stresu głównie fizjologiczne i psychologiczne
stwarzajÄ…ce poczucie ekstremalnego dyskomfortu
" Pojawia się stan paniki, poczucie klęski, poczucie
przytłoczenia, nieadekwatności, bezradności i stuporu,
nieporduktywne zachowania ukierunkowane na redukcjÄ™
napięcia
" Koncentracja na uzyskaniu ulgi w cierpieniu przynoszonym
przez stres, prowadząca do częściowego zapomnienia o
problemie
" Chaotyczne, niezorganizowane i nieefektywne próby
zmagania siÄ™ z problemem
" Szukanie poczucia bezpieczeństwa i uwolnienia od niepokoju
poprzez poszukiwanie zachowań wyładowujących, wycofanie
siÄ™ z sytuacji lub poszukiwanie wsparcia u innych
6
Zaburzenia w kryzysie
Zaburzenia w sferze afektywnej, poznawczej i behawioralnej
 Okno afektywne w stresie ostrym i w traumie
panika panika
S
I
A

A
A
F
E
K
T
U
Zamrożenie (dysocjacja) zamrożenie
czas
Schemat przebiegu reakcji kryzysowej
1. Pojawia siÄ™ jakaÅ› przeszkoda,
trudność, wydarzenie losowe.
Pojawia siÄ™ zdziwienie,
zdumienie
4
2. Osoba zaczyna przeżywać
poczucie bezradności,
niezrozumienia, osamotnienia
3. Okres wyrównania, odrętwienia,
koncentrowania siÄ™ na
trudnościach
3
2
4. Osoba szuka ulgi, jest
wyczerpana życiem w ciągłym
napięciu. Podejmuje działania,
które choć na trochę przyniosą
jej ulgÄ™
4a
4a. Osoba podejmuje działania
majÄ…ce na celu redukcjÄ™
1
napięcia, doznanie ulgi, Są to
działania konstruktywne
Czas
9
9
napięcie
Kryzys i jego konsekwencje
" Kryzys jest zjawiskiem ograniczonym w czasie  trwa
najwyżej 6  8 tygodni
" To co dzieje się bezpośrednio po wydarzeniu kryzysowym,
określa czy kryzys stanie się rezerwuarem choroby
przekształcającej się w stan chroniczny.
" Stosowanie mechanizmów deformujących przeżywanie
emocji negatywnych w trakcie trwania kryzysu powoduje
wystąpienie stanów transkryzysowych, mogą prowadzić do
zaburzeń osobowości
" PTSD a stany transkryzysowe
10
Proces radzenia sobie w traumie
Wściekłość
Poszukiwanie
Odrętwienie
sensu
Szok
Utrwalenie
depresyjnych
przekonań
Udręka i ból
Brak wiary
w siebie
załamanie
CZAS
11
ADAPTACJA EMOCJONALNA
Psychiczne konsekwencje traumy
12
Rodzaje kryzysów
Istnieje 6 podstawowych typów kryzysu emocjonalnego (Okun, 2002):
żð Kryzys zwiÄ…zany z brakiem informacji i/lub kompetencji (np. nie wiemy
jaką wybrać drogę życiową itp.)
żð Spodziewany przeÅ‚om życiowy (np. zmiana szkoÅ‚y, pracy, zawarcie
małżeństwa itp.)
żð Stan urazowy (powstaje w wyniku nieoczekiwanych sytuacji stresowych:
gwałt, napad, nagła śmierć lub utrata pracy
żð Kryzys zwiÄ…zany z dojrzewaniem/rozwojem (punkty krytyczne w
rozwoju, problemy związane z zależnością, konfliktem wartości,
tożsamością płciową itp.)
żð Kryzys psychopatologiczny (kryzys emocjonalny uwarunkowany
wcześniejszymi zaburzeniami psychicznymi, które to zaburzenia
utrudniają poradzenie sobie z wieloma sytuacjami życiowymi)
żð NagÅ‚y przypadek psychiatryczny (sytuacja kryzysowa w której ogólne
funkcjonowanie jednostki ulega poważnemu pogorszeniu, wskutek
czego staje się ona życiowo niekompetentna, niebezpieczna dla siebie i
innych)
Obszary kryzysów
1. Kryzysy rozwojowe  wydarzenia zachodzÄ…ce w toku
normalnego rozwoju i ewolucji, które powodują gwałtowną
zmianę lub zwrot życiowy, wywołujące nagłą reakcję
(urodzenie dziecka, zmianę kierunku kariery życiowej,
ukończenie studiów itp.)
2. Kryzysy sytuacyjne  powstajÄ… w obliczu rzadkich i
nadzwyczajnych zdarzeń, których nie jesteśmy w stanie
przewidzieć lub kontrolować (kryzys nie oznacza tu tylko
traumy!!!!  utrata pracy, rozwód, gwałt, wypadek,
porwanie). Przypadkowość, nagłość, wywołanie wstrząsu,
katastroficzny wymiar
14
14
Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres Kryzys Siła ego
życia psychospołeczny (cnota)
podstawowa ufność
Niemowlęctwo
I
ôð
(ok. 1 rok) nadzieja
podstawowa nieufność
Wczesne autonomia
II
ôð
dzieciństwo
wola
wstyd i zwÄ…tpienie
(ok. 2  3 lata)
inicjatywa
Okres zabaw
III
ôð
(ok. 4  5 lat) celowość
poczucie winy
pracowitość
Okres szkolny
IV
ôð
kompetencja
poczucie niższości
15
Rozwój psychospołeczny
Teoria Erika Eriksona
Okres Kryzys Siła ego
życia psychospołeczny (cnota)
tożsamość
V Dorastanie
ôð
wierność
(ok. 18  22)
pomieszanie tożsamości
bliskość
VI Młodość
ôð
miłość
izolacja
twórczość
VII Dorosłość
ôð
opiekuńczość
stagnacja
integralność
VIII Dojrzałość
ôð
mądrość
rozpacz
16
Obszary kryzysów
3. Kryzysy egzystencjalne  obejmuje wewnętrzne konflikty i lęki związane z
ważnymi dla ludzi sprawami celowości życia, odpowiedzialności,
niezależności, wolności oraz zaangażowania.
Kryzys taki najczęściej dotyczy  bilansowania pod wpływem sytuacji
dotychczasowych dokonań życiowych, stylu życia (kryzys systemu
wartości)
Każdy wiek ma swoje dylematy!!!!
4. Kryzysy środowiskowe - występują gdy jakaś naturalna lub spowodowana
przez człowieka katastrofa dopada człowieka lub grupę. Zależnie od
z
ródła mogą być pochodzenia biologicznego, politycznego,
gospodarczego. Istotą jest to, że ludzie nie z własnej winy wpadają w
nurt wywołanych przez katastrofę wydarzeń
17
17
Traumatyczne doświadczenie  klucz dla kryzysów
Takie doświadczenie, w którym:  osoba przeżyła, była świadkiem
lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami
związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia bądz

poważnym zranieniem, zagrożeniem fizycznej integralności własnej
lub innych ludzi a ponadto  reakcja tej osoby obejmowała
intensywny strach, poczucie bezradności lub horroru (cyt. APA,
1994; tłum. za: Lis-Turlejską, 1998, s. 253). W przypadku dzieci
reakcją na traumatyczne zdarzenie może być  zdezorientowane lub
pobudzone zachowanie (cyt. ibidem).
18
Zdarzenia traumatyczne
Katastrofy spowodowane
przez człowieka (np.
Katastrofy naturalne
wypadki komunikacyjne,
przemysłowe)
Przemoc pomiędzy ludz
mi
Przemoc strukturalnie
zorganizowana (wojna,
Przestępstwa polityczne (np.
tortury)
uprowadzenia, zamachy)
Czyny kryminalne
W rodzinie Poza rodzinÄ…
19
REAKCJE NA WYDARZENIA TRAUMATYCZNE
3 MIESI
CE 6 MIESI
CY
OSTRE/
PRZEWLEKA
E
PTSD
ASD
ASD ZABURZENIA STRESOWE POURAZOWE
1 MIESI
C TRWAA
A ZMIANA OSOBOWOÅšCI
2 LATA
Zespół ostrego stresu ASD (acute stress disorder)
Diagnozowanie/ kryterium zespołu ostrego stresu ASD wg
DSM-IV-TR
A. Dana osoba była wystawiona na oddziaływanie traumatycznego
zdarzenia, które spełniało oba podane niżej kryteria
B. Dana osoba podczas doświadczenia przerażającego zdarzenia,
albo po jego zakończeniu wykazuje co najmniej trzy z
następujących objawów dysocjacyjnych.
" subiektywne poczucie odrętwienia  wyłączenie się (detachment) czy braku
wrażliwości emocjonalnej,
" zmniejszenie świadomości swego otoczenia (np.  bycie oszołomionym )
" derealizacja (poczucie jakby otaczający świat był w jakiś sposób zmieniony,
nierealny, oddalony.)
" depersonalizacja (objawiające się odczuwaniem zmian we własnym sposobie
myślenia czy poczuciu zmian własnej tożsamości )
" amnezja dysocjacyjna (tzn. niezdolność przypomnienia sobie ważnego aspektu
traumatycznego zdarzenia)
C. Uporczywe ponowne doświadczanie
" epizody nagłych przebłysków wspomnień (flashbacks)
" poczucie ponownego przeżywania tego doświadczenia
" cierpienie po zetknięciu z bodz
cami przypominajÄ…cymi traumatyczne zdarzenia
D. Wyraz
ne unikanie bodz
ców
" np. myśli, uczuć, rozmów, czynności miejsc, ludzi, którzy wzbudzają wspomnienia
traumatycznego zdarzenia.
E. Wyraz
ne objawy lęku lub zwiększonego pobudzenia
" np. trudności z zasypianiem, koncentracją, nadmierna czujność, wzmożona
reakcja przestrachu
Uwaga !
Zaburzenie trwa co najmniej 2 dni i co najwyżej 4 tygodnie,
a występuje w ciągu miesiąca od traumatycznego zdarzenia
Dysocjacja
3 obszary ; pamięć, tożsamość, świadomość
" Dysocjacja jest w istocie niepowodzeniem w procesie integracji
aspektów percepcji, pamięci tożsamości i świadomości.
" Dysocjacja jako obrona przed urazem (Uraz= złamanie ciągłości
doświadczenia) pomagają w oderwaniu się od traumatycznego
zdarzenia w czasie jej trwania odraczajÄ… konieczne
przepracowanie
" Uczucie pustki w głowie
" Poczucie wyłączenia ( detachment )
" Niewrażliwość/ niezdolność do reagowania na bodz
ce
zewnętrzne
" Zawężenie pola świadomości/ kontekstu sytuacyjnego
(hipokamp)
" Niemożność integracji spostrzeżeń, uczuć, myśli
Trzy aspekty rozumienia dysocjacji
a. Poziom psychiczny - poznawczy
-  being on autopilot
- odrętwienie, oszołomienie
b. Poziom fizyczny
- konwersje, paraliże
- somnambulizm
- jąkanie się, drżenie
- głuchota, ślepota konwersyjna
- bóle psychogenne
c. Dysocjacja trzeciego stopnia
- rozbicie pierwotnej jaz
ni na dwie jaz
nie cząstkowe (każda o własnych stylu i
systemie wartości). Skrajna forma  osobowość mnoga.
U żołnierzy podział jaz
ni na fragmenty osobowości. Ludzie życzliwi i łagodni mogą
stać się okrutni i brutalni, a bojaz
liwi  nieustraszeni, szaleńczo odważni. Silni
i dzielni żołnierzy ulegają regresji i stają się dziećmi
Zespół stresu pourazowego PTSD
(post traumatic stress disorder)
" A. Dana osoba miała do czynienia z traumatycznym
zdarzeniem, jeżeli wystąpiły obydwa z poniższych:
" (1) dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została
skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami
związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem
życia bądz
poważnym zranieniem, zagrożeniem
fizycznej integralności własnej czy innych ludzi,
" (2) reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach,
poczucie bezradności lub horroru. Uwaga: u dzieci
zamiast tego może się to wyrażać poprzez
zdezorganizowane lub pobudzone zachowanie.
" B. Traumatyczne zdarzenie jest w sposób utrzymujący się
odtwarzane (reexperienced) na jeden (lub więcej) sposobów:
" (1) powracajÄ…ce lub wdzierajÄ…ce siÄ™ (intruzywne) przykre
przypominanie sobie zdarzenia, włącznie z wyobrażeniami, myślami
lub spostrzeżeniami.
" (2) powracajÄ…ce przykre sny na temat zdarzenia.
" (3) działanie lub czucie się tak, jak gdyby traumatyczne zdarzenie
miało miejsce ponownie (obejmuje poczucie ponownego
przeżywania zdarzenia, złudzenia, halucynacje i dysocjacyjne
epizody hipermnezji napadowej  flashbacks  włącznie z tymi,
które mają miejsce podczas budzenia się w lub w stanach
intoksykacji).,
Kryterium B c.d.
" (4) intensywny psychologiczny dystres (stan
dystresu) przy ekspozycji na wewnętrzne lub
zewnętrzne sygnały (bodz
ce), które
symbolizujÄ… lub przypominajÄ… jakiÅ› aspekt
traumatycznego zdarzenia,
" (5) reakcje fizjologiczne przy ekspozycji na
wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały
symbolizujÄ…ce lub przypominajÄ…ce jakiÅ› aspekt
traumatycznego zdarzenia.
Kryterium C
" C. UtrzymujÄ…ce siÄ™ unikanie bodz
ców skojarzonych z traumą i
zmniejszenie (stępienie) ogólnej reaktywności występujące na trzy (lub
więcej) z poniższych sposobów:
" (1) usiłowania uniknięcia myśli, uczuć lub rozmów skojarzonych z traumą,
" (2) wysiłki w celu uniknięcia aktywności, miejsc lub ludzi powodujących
przypomnienie traumy,
" (3) niemożność przypomnienia sobie ważnego aspektu traumy,
" (4) wyraz
ne zmniejszone zainteresowanie i uczestniczenie w ważnych
rodzajach działań (activities),
" (5) uczucie obojętności (detachment) lub chłodu (estrangement) wobec
innych,
" (6) ograniczony (restricted) zakres afektu (np. niezdolność do
przeżywania serdecznych uczuć),
" (7) poczucie ograniczonej perspektywy czasowej (np. nie oczekuje, że
będzie miał(a) sukcesy zawodowe, małżeństwo, dzieci, normalny czas
trwania życia).
Kryterium D
" D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia
(nieobecne przed traumą), występujące w postaci dwóch
(lub większej liczby) spośród następujących:
" (1) trudności z zasypianiem lub snem,
" (2) drażliwość (irritability) lub wybuchy gniewu
" (3) trudności z koncentracją,
" (4) nadmierna czujność (hypervigilance),
" (5) nasilona reakcja (przestrachu) na bodziec (startle
response).
Kryteria E i F
" E. Czas trwania objawów (symptomy z kryteriów B, C
i D) jest dłuższy niż 1 miesiąc.
" F. Zakłócenie (disturbance) powoduje znaczący
dystres lub upośledzenie w zakresie społecznego,
zawodowego lub innych ważnych obszarów
funkcjonowania.
" Szczegółowe określenie:
" Stan ostry: jeżeli objawy trwają krócej niż 3 miesiące.
" Chroniczny: jeżeli objawy trwają 3 miesiące lub
dłużej.
Czy kryzys ma sens?
" Kryzys zaburza poczucie sensowności świata oraz własnej
wartości i tożsamości
" Centralnym problemem jest zrozumienie miejsca i znaczenia
kryzysu we własnym życiu, w taki sposób, by przywrócić
podstawowe zręby poprzedniego ładu, lub poznawczo
zmodyfikować ten ład w taki sposób, by móc odnalez
ć w nim
własną osobę i zdarzenie
" Rozwiązanie tego problemu odbywa się przez świadomą
reinterpretacjÄ™ (przepracowanie) kryzysu i jego konsekwencji
" Procesy te mogą doprowadzić do wytworzenia:
- poczucia zrozumiałości doświadczenia kryzysowego
- poczucia odniesienia osobistych korzyści (przywrócenie
wartości ja) z powodu kryzysu
- poczucia sensowności świata, w którym kryzysy się
wydarzyły
32
32
Mechanizmy reagowania na sytuacjÄ™ kryzysowÄ…
1. Mechanizm homeostatyczny: obrona
stabilnych zasobów
2. Mechanizm transformacyjny (rozwojowy):
wzrost-po-trudności (Adversity Growth,
Post-traumatic-Growth)
33
33
Dwa mechanizmy rozwoju po kryzysie
Rozwój na poziomie fenomenologii zrozumienie i odkrycie /
zbudowanie znaczenia kryzysu i jego konsekwencji
(Częściowo homeostatyczny)
Rozwój na poziomie doświadczeniowej reprezentacji świata:
nabycie nowych kompetencji (Transformacyjny)
34
Teoria homeostazy
żð PodstawÄ… teorii kryzysu jest koncepcja homeostazy, która mówi, że
ludzie dążą do zachowania stanu równowagi w zakresie
funkcjonowania emocjonalnego. Z drugiej zaÅ› strony stale
napotykają na sytuacje, które stanowią zagrożenie dla tej
równowagi.
żð Zwykle te zagrożenia sÄ… krótkotrwaÅ‚e i ludzie radzÄ… sobie z nimi
przy pomocy znanych sposobów rozwiązywania problemów.
Wprawdzie człowiek odczuwa napięcie zanim sobie poradzi z
sytuacją stresującą, jednak jest ono niewielkie, ponieważ okres ten
jest krótki, zaś na podstawie przeszłych doświadczeń wie, że uda
mu się przywrócić stan równowagi. W pewnych sytuacjach jednak
zagrożenie jest tego rodzaju, że nie może sobie z nim tak łatwo
poradzić przy pomocy znanych sposobów. Wtedy właśnie
doświadcza kryzysu.
Czy kryzys ma sens?
" Kryzys zaburza poczucie sensowności świata oraz własnej
wartości i tożsamości
" Centralnym problemem jest zrozumienie miejsca i znaczenia
kryzysu we własnym życiu, w taki sposób, by przywrócić
podstawowe zręby poprzedniego ładu, lub poznawczo
zmodyfikować ten ład w taki sposób, by móc odnalez
ć w nim
własną osobę i zdarzenie
" Rozwiązanie tego problemu odbywa się przez świadomą
reinterpretacjÄ™ (przepracowanie) kryzysu i jego konsekwencji
" Procesy te mogą doprowadzić do wytworzenia:
" - poczucia zrozumiałości doświadczenia kryzysowego
" - poczucia odniesienia osobistych korzyści (przywrócenie
wartości ja) z powodu kryzysu
" - poczucia sensowności świata, w którym kryzysy się
wydarzyły
36
Co to sÄ… zasoby psychiczne?
" Oparte głównie na doświadczeniach przeświadczenia i
umiejętności pozwalające adaptować się do sytuacji
trudnych, czyli takich, które wobec istniejącego ładu są
nowe, zagrażające lub destrukcyjne.
" Czy te przeświadczenia i umiejętności to ład  wyższego
poziomu , w stosunku do ładów, które tracimy pod
wpływem kryzysu?
37
37
Zasoby psychiczne i mechanizm homeostatyczny
Od wielkości zasobów zależy efektywność radzenia sobie ze
stresem
Ważnym (strategicznym?) celem obrony przed stresem jest
utrzymanie zasobów psychicznych
W wyniku radzenia sobie ze stresem jednostka wykształca
umiejętności w ramach istniejących zasobów psychicznych
(środki-do-celu).
W razie powtarzających się niepowodzeń, lub totalnego
niepowodzenia następuje dezorganizacja (czasowa,
trwała) mechanizmu funkcjonowania jednostki i regres jej
zasobów
Nie ma wzrostu zasobów
38
38
Zmiana fenomenologiczna i wzrost
zasobów
" Zmiana fenomenologiczna powoduje raczej odtworzenie
zasobów psychicznych
" Może powodować ograniczony wzrost tych zasobów, np.
wzrost poczucia własnej wartości
" Zmiana fenomenologiczna i wynikający z niej wzrost są dość
powszechnymi zjawiskami po stracie i traumie. Wspomagane
są uniwersalnymi zasobami psychiki człowieka
39
Inne zdarzenia
życiowe
Wsparcie
Osobowość
społeczne
Style radzenie
Historia życia
sobie
WdzierajÄ…ce siÄ™
Psychologiczne
Trauma
wspomnienia
zaburzenie
(intruzja)
Wcześniejsze
Inne zdarzenia
doświadczenia
Osobowość Reakcja
życiowe
otoczenia
Cechy
biologiczne
Czynniki etiologiczne wpływające na przechodzenie od stanu dystresu do stanu
zaburzenia po urazie. Za: McFarlane i Yehuda, 1996, s. 157
40
Bibliografia
" James, R.K., Gilliand, B.E. (2006). Strategie
interwencji kryzysowej (s. 25  38). Warszawa PARPA.
" Kubacka  Jasiecka, D. (2010). Interwencja
kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych
(s.25  55). Warszawa. Wydawnictwa Akademickie i
Profesjonalne.
41