Psychologia kryzysu.
Rozwód jako doświadczenie
kryzysowe
Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała
SWPS  2014/15
1
Rozwód jako doświadczenie
kryzysowe
Sytuacje konfliktowe przeradzajÄ… siÄ™ w kryzys  nie do
rozwiÄ…zania . Wtedy dochodzi do rozstania/rozwodu.
Dla małżonków są to sytuacje zawsze bardzo trudne.
A dla dzieci?
Dla dzieci jest to prawdziwe  trzęsienie ziemi !
Jak przeprowadzić dzieci najmniej boleśnie przez ten
etap naszego życia rodzinnego?
Jak dać dzieciom odczuć, że pomimo rozstania ich
rodzice nadal nimi pozostaną i co równie ważne w ich
relacjach niewiele siÄ™ zmieni?
2
Czym jest rozwód dla dziecka?
qð Uraz psychiczny, trauma
qð Stres
qð Kryzys psychiczny
qð Sytuacja trudna:
qð  Zakłócenia
qð  Zagrożenia
qð  Braku
qð  Przeciążenia
qð -ważne wydarzenie życiowe (doÅ›wiadczenie)
3
JAK DZIECI ROZUMIEJ

ROZWÓD?
4
KIEDY DZIECKO MA 3 DO 5 LAT
qð Dziecko żyje nadziejÄ…, że znów rodzice bÄ™dÄ…
razem.
qð Dziecko ma poczucie, że straciÅ‚o rodzica. Może to
prowadzić do agresji wobec rodzica/ rodziców,
rodzeństwa, dzieci lub nauczycielek w
przedszkolu.
qð U dziecka wzrasta poczucie opuszczenia
qð Może brać na siebie winÄ™ za rozpad małżeÅ„stwa 
bardzo często dzieci uważają, że swoim
zachowaniem doprowadziły do rozwodu rodziców
( tatuś odszedł, bo byłem/łam niegrzeczny/na ).
5
KIEDY DZIECKO MA 6 DO 8 LAT
qð może przeżywać przytÅ‚aczajÄ…ce uczucie smutku
 szlocha, popłakuje.
qð bardzo tÄ™skni za rodzicem, który z nim nie
mieszka.
qð może odczuwać lÄ™k przed tym, że utraci także
rodzica, który z nim mieszka.
qð Może zÅ‚oÅ›cić siÄ™ na tego rodzica, którego obwinia
za rozpad zwiÄ…zku.
qð Może czuć, że musi wybierać, wobec kogo być
lojalnym  wobec mamy czy wobec taty?
qð Wciąż po cichu liczy, że znowu rodzice bÄ™dÄ…
razem.
6
KIEDY DZIECKO MA 9 DO 12 LAT
qð Może obwiniać i wyrażać silnÄ… zÅ‚ość do rodzica, którego
uważa za sprawcę rozwodu. Może odrzucać  złego rodzica .
qð Może przeżywać gÅ‚Ä™bokie poczucie straty, żalu i
bezradności.
qð Może wstydzić siÄ™ przed innymi tego, co dzieje siÄ™ w
rodzinie.
qð Może zachowywać siÄ™ agresywnie wobec rówieÅ›ników,
nauczycieli i innych osób. Taka agresja jest próbą
rozładowania nagromadzonej złości lub karaniem kogoś w
 zastępstwie winnego rodzica.
qð Może doÅ›wiadczać różnych dolegliwoÅ›ci, takich jak: bóle
głowy i brzucha, trudności ze snem.
qð Może utracić wiarÄ™ i pewność siebie, co może skutkować
gorszymi wynikami w szkole.
7
KIEDY DZIECKO DOJRZEWA: 13 DO 18
LAT
qð Może czuć siÄ™ nadmiernie obciążone emocjonalnym
wspieraniem rodzica lub zajmowaniem się młodszym
rodzeństwem.
qð może czuć siÄ™ zmuszane do podjÄ™cia samodzielnej decyzji, z
którym rodzicem chce zostać.
qð może oczekiwać, że wynagrodzisz mu straty zwiÄ…zane z
rozwodem, np. materialnie.
qð Może czuć siÄ™ nieswojo widzÄ…c rodziców umawiajÄ…cych siÄ™ z
nowymi partnerami, obserwując ich seksualność, może być
zazdrosne o nowego partnera rodzica.
qð Obawia siÄ™ o swoje przyszÅ‚e zwiÄ…zki, może być nieufne
wobec ludzi i wobec trwałości związków między nimi.
qð Może przeżywać chroniczne zmÄ™czenie; problemy z
koncentracjÄ….
qð Może wycofywać siÄ™ z kontaktów z rodzicami, opÅ‚akiwać
stratę rodziny, w której spędziło dzieciństwo.
qð Może zacząć kraść lub zażywać narkotyki.
8
KIEDY DZIECKO JEST DOROSA
E
qð DorosÅ‚e dzieci mogÄ… siÄ™ czuć zobowiÄ…zane do
emocjonalnego wspierania rodziców.
qð Tak przeżywany obowiÄ…zek opieki nad
osamotnionym rodzicem może odbierać im wolność
w nawiązywaniu własnych relacji i zajmowaniu się
własnym życiem.
9
Co w doświadczeniu rozwodu wpływa
najbardziej negatywnie?
qð Konflikt: Dowody empiryczne (Emry, Wallerstein,
Hetherington) Badaniami objęto:
qð Rodziny peÅ‚ne z konfliktem i bez
qð Rodziny rozbite bez konfliktu i peÅ‚ne z konfliktem
qð Utrata rodzica z powodu rozwodu i Å›mierci
Wyniki:
qð Im silniejszy konflikt tym wiÄ™ksze ryzyko zaburzeÅ„
qð Problemy z zachowaniem u dziecka na dÅ‚ugo zanim
nastąpi rozwód (Block i wsp., 1988)
10
Dlaczego konflikt wpływa tak negatywnie?
qð Badania laboratoryjne (np. Cummings): symulowany
konflikt prowadzi do wzrostu wrażliwości w wielu sferach
w tym poczucia własnej wartości i akceptacji
qð Wywiady i badania obserwacyjne :
qð Skutki bezpoÅ›rednie
qð skutki poÅ›rednie
qð Różnorodność skutków
5, a nawet 10 lat po rozbiciu rodziny rozwód jest dla
dorastającej młodzieży najważniejszym
wydarzeniem dzieciństwa.
11
Czego najbardziej obawiajÄ… siÄ™ dzieci,
gdy ich rodzice siÄ™ rozstajÄ…?
1.  Mama albo tata powie mi, że rozwód jest przeze mnie
2.  Moi rodzice zaczną się bić albo krzyczeć na siebie
3.  Moi krewni będą mówić brzydkie rzeczy o moich rodzicach
4.  Mój tata powie mi, że nie lubi, kiedy jestem z mamą
5.  Mama i tata będą się kłócić przy mnie
6.  Mama będzie brzydko mówić o tacie
7.  Będę musiała rozstać się z moim pieskiem i różnymi
zabawkami
8.  Mama będzie nieszczęśliwa
9.  Tata będzie mnie pytał, kto teraz przychodzi do mamy i czy
zostaje na noc
10.  Nie będę wiedzieć, jak powiedzieć o rozwodzie rodziców
moim kolegom i znajomym .
12
Parentyfikacja
Za: Chase (1999): to zamiana ról  funkcjonalna
emocjonalna lub obie  w której dziecko poświęca
własne potrzeby: potrzebę uwagi, bezpieczeństwa i
uzyskiwania wsparcia , aby przystosować się i troszczyć o
instrumentalne i emocjonalne potrzeby rodzica.
13
Czynniki wpływające na poprawę
sytuacji dziecka, gdy odczuwa ono
negatywne skutki rozwodu (Schaffer )
qð Zredukowanie nasilenia konfliktu miÄ™dzy rodzicami
qð Regularne kontakty z rodzicem nie sprawujÄ…cym opieki
qð Dobrostan rodzica sprawujÄ…cego opiekÄ™
qð Utrzymanie dotychczasowego stylu życia
qð Unikanie zmian w życiu dziecka
qð NawiÄ…zanie pozytywnych relacji z macochÄ…/ojczymem
14
Rodzina zrekonstruowana
qð Taka, w której nowy czÅ‚onek lub czÅ‚onkowie zostajÄ…
dodani do systemu rodzinnego biologicznie powiÄ…zanej
naturalnej grupy rodzinnej
Kryteria
qð Osoba wprowadzana do rodziny
qð Powód rozbicia poprzedniego zwiÄ…zku
qð Posiadanie dzieci
Typy:
qð Prosta i zÅ‚ożona
qð Usankcjonowana prawnie, ponownie zaÅ‚ożona, zÅ‚ożona
15
Specyfika rodziny zrekonstruowanej
Wg Visherów
qð Jeden rodzic biologiczny poza rodzinÄ…
qð ByÅ‚o przerwanie wiÄ™zi
qð ZwiÄ…zek z rodzicem opiekunem wczeÅ›niejszy niż z nowym
Cechy sprzyjajÄ…ce powstawaniu
trudności:
qð ZÅ‚ożoność struktury rodziny (niejasność granic)
qð Mniejsza spójność
qð Skutki stresu rozwodowego
qð Nierealistyczne oczekiwania
qð Brak wspólnej przeszÅ‚oÅ›ci
qð Konflikty lojalnoÅ›ci
qð Niepewność (niejasność) ról: RODZIC PRZYBRANY
16
Parental Alienation Syndrome
(PAS)
qð syndrom odosobnienia od jednego z rodziców
qð Richard A. Gardner
qð  syndrom Gardnera
qð rok 1985
Co to jest PAS? (Gardner)
Syndrom alienacji rodzicielskiej (PAS) to zaburzenie
ujawniane przez dziecko niemal wyłącznie w kontekście
sÄ…dowej walki o uregulowanie opieki; jego podstawowy
przejaw to nieuzasadniona kampania oczerniania
wybranego opiekuna; kampania ta jest wynikiem
kombinacji programowania (prania mózgu), indoktrynacji
przez jednego opiekuna z jednej strony, z drugiej zaÅ›
własnego wkładu dziecka w szkalowanie drugiego
opiekuna.
Czy istnieje syndrom PAS (Parental
Alienation Syndrome)?
Zaburzenie występujące u dziecka, które w
kontekście rozwodu rodziców jest zaangażowane w
deprecjonowanie i krytykowanie jednego
z rodziców, przy czym tego typu oczernianie jest
nieuzasadnione i/lub przesadzone . Autor
definicji uważał, że zespół PAS wynika z połączenia
wpływu rodzica na dziecko oraz jego
własnego, czynnego zaangażowania, Oba te
czynniki wzmacniajÄ… siÄ™ wzajemnie.
19
Główne objawy zespołu u dziecka
qðAktywne oczernianie drugiego rodzica tzw.
drugoplanowego opiekuna
qð SÅ‚abe, lekkomyÅ›lne lub absurdalne
uzasadnienie dla tych oskarżeń
qð Brak ambiwalencji - jednoznacznie wrogi
stosunek do opiekuna
qð Zjawisko  niezależnego myÅ›lenia -
przekonanie dziecka, że wypowiada ono
własne sądy i przekonania
qð Trzymanie strony rodzica oddzielajÄ…cego
dziecko od drugiego rodzica
20
Główne objawy zespołu u dziecka c.d.
qð Brak poczucia winy wobec okrucieÅ„stwa
i/albo wykorzystywania odrzuconego rodzica;
qð Obecność tzw.  pożyczonych scenariuszy  -
dziecko przytacza te same argumenty i
opisuje te same sytuacje, a nawet używa tych
samych słów, co główny opiekun;
qð Rozszerzanie siÄ™ animozji wobec drugiego
opiekuna na jego przyjaciół i dalszą rodzinę;
21
Stopnie manifestacji objawów w
Zespole PAS
qð A
agodny- dzieci biorą udział w spotkaniach z
drugoplanowym opiekunem, ale okresowo sÄ… krytyczne
w odniesieniu do niego  nie występują u nich wszystkie
objawy Zespołu PAS
qð umiarkowany - dzieci okazujÄ… brak szacunku rodzicowi,
przeszkadzajÄ… w trakcie spotkania a oczernianie ma
charakter prawie ciągły - tych dzieci obserwować można
wszystkie cechy zespołu.
qð poważny  przejawia siÄ™ wrogoÅ›ciÄ… dziecka ,
osiÄ…gajÄ…cÄ… czasami poziom fizycznej agresji wobec
znienawidzonego rodzica. U niektórych dzieci wrogość ta
osiÄ…ga poziom paranoidalny, dzieci ujawniajÄ… urojenia
prześladowcze, wyrażają obawy, że mogą zostać przez
rodzica zamordowane.
22
PAS A PTSD
Gardner podkreślał, że dzieci z PAS nie
przejawiają równocześnie objawów zespołu
stresu pourazowego (PTSD), sądząc, że stanowi
to podstawowy argument, że nie mamy do
czynienia z rzeczywistym wykorzystywaniem
seksualnym, fizycznym lub psychicznym.
23
Do objawów PTSD, które niezwykle rzadko
pojawiają się u dzieci z Zespołem PAS, zaliczył
Gardner:
qð Zaabsorbowanie urazem
qð Epizodyczne  flasbacks  (nawracajÄ…ce wspomnienia)
qð Dysocjacja
qð Depersonalizacja
qð Derealizacja i psychiczne znieczulenie
qð Desensytyzacyjne, zabawowe odgrywanie scen
urazowych
qð Sny specyficzne dla traumy
qð LÄ™k przed osobami, które przypominajÄ… przeÅ›ladowcÄ™
qð Ucieczki z domu lub z miejsca urazu
qð Pesymizm dotyczÄ…cy przyszÅ‚oÅ›ci
24
Diagnoza PAS a wskazania dla sÄ…du wg
Gardnera
qð A
agodny stopień  konsultacja z psychologiem
przeszkolonym, pomoc terapeuty, nadzór kuratora,
groz
ba ze strony sÄ…du o wprowadzeniu sankcji wobec
alienujÄ…cego rodzica
qð Umiarkowany stopieÅ„  specjalistyczna interwencja
zmuszajÄ…ca pierwszoplanowgo opiekuna do
psychoterapii i wypełnianie zaleceń kuratora pod groz
bÄ…
zabrania dziecka do drugoplanowego opiekuna lub
placówki opiekuńczo  wychowawczej
qð Zaawansowany stopieÅ„  jedynÄ… nadziejÄ… i ratunkiem
jest wczesna identyfikacja symptomów i ochrona dziecka
przed działaniami destrukcyjnymi opiekuna głównego
przez zabranie dziecka do opiekuna drugoplanowego lub
placówki opiekuńczo - wychowawczej
25
Psychologiczne skutki PAS
Skutki bezpośrednie:
qð Brak zaufania do wÅ‚asnych emocji i spostrzeganej
rzeczywistości
qð Przyjmuje bezrefleksyjnie podanÄ… wizjÄ™
rzeczywistości
qð Silnie identyfikuje siÄ™ z opiekunem głównym ze
strachu, że jego także może stracić
qð Ufa jedynie opiekunowi głównemu co przekÅ‚ada
się na zaniżone poczucie własnej wartości
qð Traktuje lojalność wobec opiekuna głównego jak
ważną cechę co przekłada się na gotowość do
spełniania oczekiwań innych i zaburzenia w
procesie autonomii
26
Psychologiczne skutki PAS
Skutki odległe:
qð TrudnoÅ›ci w bliskich, intymnych zwiÄ…zkach z
innymi (strach przed manipulacjÄ… i emocjonalnym
wykorzystaniem)
qð WystÄ™powanie problemów tożsamoÅ›ciowych 
m.in. Rozwinięcie tzw.  Fałszywego ja 
nieustanny konflikt między ja  powinnościowym
a ja  realnym i ja idealnym
qð Zaburzenia psychiczne zależne od stopnia
intensywności PAS i poziomu zaburzeń lękowych
u opiekuna głównego
27
PAS w USA
2005
64
1985 1987
1996
1995
precedensów
Gardner Karolina PÅ‚n.
1980
Maryland
2003
w sprawie
Pensylwania
ogłasza nastolatek
Fala oskarżeń o
Mężczyzna
istnienie uwięziony za Richard
PAS  62
nastolatek
kazirodztwo w
morduje matkÄ™
 patologicznego odmowÄ™ Gardner umiera
zmuszony do
odrzuca
amerykańskich
swoich dwojga
syndromu spotkań z śmiercią
 terapii PAS
sądach, wiele możliwość
dzieci,
medycznego , ojcem, matka samobójczą
odbiera sobie
fałszywych
oskarżając ją o uznania
 szaleństwo we oskarżona o
życie
PAS
syndromu już
dwoje PAS
w pierwszej
instancji
Kontrowersje wokół PAS
qð Brak wiarygodnych badaÅ„ innych autorów niż samego
Gardnera nad występowaniem PAS
qð Kryteria wyodrÄ™bniania zaburzeÅ„ rozmyte, jÄ™zyk opisu
potoczny
qð Brak opisu zaburzenia w klasyfikacjach zaburzeÅ„ ICD 10 i
DSM  IV
qð Wprowadzenie okreÅ›lenia  SYNDROM a nie  ZESPÓA

OBJAWÓW  konsekwencje bardzo istotne dla diagnozy
zaburzeń emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych
występujących u dzieci rodziców rozwodzących się
qð Restrykcyjne ograniczanie kontaktów opiekunów z
dziećmi
29
Zarzuty wobec teorii Gardnera
qð podważona konstrukcja, rzetelność i trafność skali SALS
qð nie speÅ‚nia kryteriów Dauberta (Federal Rules of
Evidence), najczęstsza argumentacja sądowa: ipse dixit
qð metaanaliza 23 artykułów Gardnera i 50 przywoÅ‚ywanych
w nich spraw nie pozwala na potwierdzenie istnienia
 syndromu PAS
qð analiza w kontekÅ›cie Gardnerowskiej teorii seksualnoÅ›ci
głoszącej dobroczynny wpływ kontaktów seksualnych
dorosłych z dziećmi na zachowania reprodukcyjne
Zarzuty wobec teorii Gardnera
qð pierwotne artykuÅ‚y Gardnera nie byÅ‚y recenzowane
naukowo
qð badania Gardnera nigdy nie byÅ‚y replikowane
qð udowodniono Gardnerowi zawyżanie statystyk
dotyczących fałszywych oskarżeń o molestowanie
seksualne
qð  potwierdzajÄ…ce artykuÅ‚y naukowe byÅ‚y studiami
przypadków, a nie analizami statystycznymi badającymi
zjawisko
qð dopuszczanie wystÄ™powania PAS jedynie u matek
PAS na świecie
Kanada:
qð pierwotnie uznano istnienie syndromu PAS
qð zapadÅ‚ jeden wyrok skazujÄ…cy (1996)
qð w 2006 Kanadyjski Departament SprawiedliwoÅ›ci okreÅ›liÅ‚
PAS jako  naukowo niepotwierdzony i wycofał go z
orzecznictwa.
Brazylia:
qð 2010 penalizacja  alienacji rodzicielskiej , bez
powoływania się na PAS
PAS na świecie
Wielka Brytania
qð w 2003 Naczelny SÄ…d Apelacyjny odrzuciÅ‚ możliwość
stosowania kategorii PAS w sÄ…downictwie Anglii i Walii
Holandia
qð kategoria PAS pojawia siÄ™ w opiniach psychologów
sądowych (wg różnych badań od 6 do 20% dopuszcza
możliwość jej użycia)
qð używa siÄ™ kategorii PAS w orzecznictwie
PAS w Polsce
qð 1999 i 2005 Alicja Czerederecka  artykuÅ‚y w  Nowinach
Psychologicznych
qð 2004  broszura Komitetu Ochrony Praw Dziecka
 Syndrom odosobnienia od jednego z rodziców
qð 2004  Czerederecka i JaÅ›kiewicz-ObydziÅ„ska
 Kazirodztwo czy  tylko konflikt rodzinny  trudności
diagnostyczne  Dziecko Krzywdzone  brak terminu
PAS
Polska nauka wobec PAS
EKSPERTYZA WYKONANA NA ZLECENIE BIURA RZECZNIKA
PRAW DZIECKA:
 Fakt, że nie można uznać zespołu Gardnera za odrębne zaburzenie
nie oznacza, iż nie istnieją zachowania przez niego opisywane.
Naukowcy, zajmujÄ…cy siÄ™ funkcjonowaniem rodziny oraz terapeuci
rodzinni opisują zjawisko włączania dzieci w konflikty pomiędzy
rodzicami.
 Traktujemy zespół Gardnera jako jeden z wariantów szczególnej
sytuacji rodzinnej jaką jest rozwód rodziców i ich walka o opiekę
nad dzieckiem. W walce tej oboje rodzice, a nie wyłącznie jeden z
nich mniej lub bardziej świadomie biorą udział, a jej wynikiem może
być czasami powstanie u dziecka objawów opisywanych w Zespole
PAS Gardnera.
Ryzyko zwiÄ…zane z PAS
qð Stwierdzenie  To matki wywoÅ‚ujÄ… syndrom u dzieci,
nigdy nie zdarza siÄ™ to ojcom.
Ryzyko zwiÄ…zane z PAS
qð Skupienie na PAS może przesÅ‚onić prawdziwy dramat
dziecka powodowany przez drugiego rodzica.
Ryzyko zwiÄ…zane z PAS
qð Wprowadzanie w życie rozwiÄ…zaÅ„ zaproponowanych
przez Gardnera o izolowaniu dzieci od obydwojga
rodziców
Ryzyko zwiÄ…zane z PAS
qð Krytyka  syndromu może spowodować zaprzeczenie
występowaniu faktycznego zjawiska odsuwania dziecka
od drugiego rodzica
Sytuacja psychologiczna dziecka
qð przystosowanie dziecka po rozwodzie rodziców zależy
głównie od siły konfliktu między rodzicami. Relacje z
gabinetów pomocy dzieciom mówią, że konflikt, który
doprowadził do rozwodu rodziców i trwa po jego
zakończeniu, często jest odpowiedzialny za zaburzenia
osobowości u dzieci. Na psychoterapię nie trafiają dzieci,
których rodzice potrafili zgodnie ustalić warunki jego
wychowania i utrzymania po rozwodzie.
Etapy radzenia sobie z rozwodem
1. Przyjęcie faktu do 2. Powrót do codzienności,
wiadomości, próba próba oderwania się od
zrozumienia przyczyn. Dziecko konfliktu między rodzicami i
może mieć trudności ze psychicznego zdystansowania
zrozumieniem dziwnych siÄ™ wobec emocji zwiÄ…zanych z
zachowań rodziców np. rozstaniem rodziców.
wyprowadzki jednego z nich.
3. Konfrontacja ze stratÄ…, jakÄ…
4. Uporanie siÄ™ z gniewem
jest odejście jednego z rodziców.
wobec rodzica uznawanego za
Przeżywanie straty
winnego rozwodu oraz
dotychczasowego bezpieczeństwa
poradzenie sobie z własnym
materialnego, wsparcia obojga
poczuciem winy. Zagrożeniem
rodziców, statusu. Kluczowe jest
jest oddalenie siÄ™ od rodzica,
utrzymanie więzi z obojgiem
wobec którego dziecko odczuwa
rodziców.
szczególną złość.
Pytania
Literatura
qð Alicja Czerederecka. Manipulowanie dzieckiem przez rodziców
rywalizujących o udział w opiece
http://dzielnytata.pl/prawo/manipulowanie_dzieckiem_prze
z_rodzicow.pdf
qð Alicja Czerederecka (2010). Potrzeba profesjonalnej dyskusji na
temat PAS. Psychiatria Polska, tom XLIV, numer 1,13 26.
http://strona.ppol.nazwa.pl/uploads/images/PP_1_2010/Czerederecka
%20s13_Psychiatria%20Polska%201_2010.pdf
qð Maria Beisert. Strategie radzenia sobie z rozwodem rodziców
podejmowane przez dzieci w wieku dorastania.
http://fdn.pl/nr-4-25-2008-dziecko-w-sytuacji-rozwodu-rodzicow
43