praktyka medyczna
Grzegorz Janczewski, Katarzyna Pierchała
Zaburzenia równowagi
Z
a
b
u
r
z
e
n
i
a
r
ó
w
n
o
w
a
g
i
w wieku podeszłym
w
w
i
e
k
u
p
o
d
e
s
z
ł
y
m
(Presbyastasis)
(
P
r
e
s
b
y
a
s
t
a
s
i
s
)
Starzenie się narządu przed- drowotne, takie jak palenie tyto- wane także jako zjawisko mające
niu, nadużywanie alkoholu, nar- skutki ekonomiczne, a mianowi-
sionkowego jest częścią ogól-
kotyków, niezachowanie higieny cie zwiększające koszty szczegól-
nego procesu biologicznego
pracy czy niewłaS
ciwe odżywia- nej opieki nad niesprawnymi fi-
następującego z wiekiem.
nie się  aby wymienić najczęst- zycznie i psychicznie ludx
mi
Człowiek stary z zaburzeniami
sze z nich. w wieku podeszłym. W sprawoz-
równowagi i zawrotami głowy Od wielu lat wiadomo, że po daniu z realizacji polskiego Na-
40. roku życia znakomita więk- rodowego Programu Zdrowia na
winien być postrzegany jako
szoS
ć populacji dotknięta jest pro- lata 1996 2005 w roku 2000
chory neurologicznie z zabu-
cesem postępującego upoS
ledze- stwierdza się: Zdecydowany wyż-
rzeniami w obrębie wielu zmy-
nia słuchu zwanego presbyacusis szy przyrost  21 proc., jest odno-
słów (Presbyastasis). Zmiany
[2]. Badania amerykańskie wyka- towany w grupie osób okreS
la-
te winny być jednak odróżnia- zały, że ok. 25 proc. ludzi w wie- nych jako osoby w wieku niemo-
ku pomiędzy 65. a 74. rokiem ży- bilnym (mężczyx
ni 45 64 lata,
ne od wielu innych schorzeń,
cia i ok. 50 proc. powyżej 75. ro- kobiety 45 59 lat), niż mobilnym
w tym trwających od lat, które
ku życia wykazuje znaczne (osoby młodsze). W roku 1999
mogą nasilać kłopoty z równo-
zaburzenia słuchu [29, 30]. Opra- kobiety w wieku 60 lat i więcej
wagą fizyczną w wieku pode-
cowano tabele, będące swego ro- oraz mężczyx
ni w wieku 65 lat
szłym. Zadaniem otolaryngo- dzaju normą dla starzenia się na- i więcej (wiek poprodukcyjny)
rządu słuchu testowanego za po- stanowili 14,5 proc. ogółu ludno-
loga jest w tych przypadkach
mocą audiometrii tonalnej [12]. S
ci Polski [16].
wykluczenie uszkodzenia na-
Wiadomym jest jednak, że bada-
rządu przedsionkowego, nato-
nie progu słyszenia tonów czy- Jednym z problemów, których
miast zadaniem geriatry jest
stych nie oddaje całej złożonoS
ci konsekwencje bywają bardzo po-
osadzenie tych dolegliwości zagadnienia, bowiem główną do- ważne są zaburzenia równowagi,
legliwoS
cią zgłaszaną przez ludzi trudnoS
ci w zachowaniu postawy
w ogólnym stanie zdrowia pa-
starych jest to, że słyszę, że coS
i prawidłowego chodu u ludzi
cjenta po 65. roku życia.
do mnie mówią, ale nie rozumiem w wieku podeszłym. W roku
tego, co do mnie mówią! Mamy 1986 Belal i Glorig [3] w odnie-
Przysłowie ludowe mówi: Pa- tu bowiem do czynienia nie tylko sieniu do zaburzeń równowagi
nu Bogu udało się wszystko, po- ze zmianami zwyrodnieniowymi wieku podeszłego użyli okreS
le-
za staroS
cią. Starzenie się (inse- częS
ci obwodowej narządu słu- nia podobnego do presbyacusis,
nestentia) jest procesem fizjolo- chu, ale całego układu, do oS
rod- a mianowicie presbyastasis. Au-
gicznym, związanym zarówno ków słuchowych kory mózgowej torzy zastrzegają, że termin ten
z czwartym wymiarem przestrze- włącznie. To sprawia, że bodziec wolno stosować jedynie w przy-
ni, w której żyjemy  czasem, jak akustyczny płynący z receptora padkach, kiedy staranne badanie
i uwarunkowaniami genetyczny- obwodowego, zwłaszcza bodziec pacjenta wykluczy inne niż sta-
mi, przekazanymi nam przez tak ogromnie złożony, jakim jest roS
ć przyczyny zaburzeń równo-
przodków oraz szkodliwymi mowa ludzka, nie jest właS
ciwie wagi. Występowanie kłopotów
czynnikami S
rodowiska, w jakim interpretowany (uS
wiadamiany) z zachowaniem równowagi fi-
przyszło nam żyć. na poziomie oS
rodków korowych. zycznej u ludzi w wieku star-
Niewątpliwymi czynnikami W krajach wysoko rozwinię- czym, co wynika z badań epide-
wpływającymi na szybkoS
ć bio- tych, w związku ze starzeniem miologicznych, jest powszechne.
logicznego starzenia się danego się społeczeństw, skutki redukcji Brytyjczycy oceniają, że zaburze-
osobnika są jego zachowania wydolnoS
ci zmysłów wzroku, nia równowagi są jedną z głów-
zdrowotne, a właS
ciwie antyz- słuchu i równowagi są rozpatry- nych dolegliwoS
ci co najmniej 50
przewodnik
34 l e k a r z a
praktyka medyczna
proc. populacji ludzi obu płci po liczby informacji służących gnach i stawach aparatu ruchowe-
65. roku życia, żyjących we wła- orientowaniu się w położeniu go, narządu równowagi zwanego
snych gospodarstwach domo- w przestrzeni [15, 23]. też narządem przedsionkowym
wych [5]. W domach opieki do- Powolny ubytek masy mię- i narządu wzroku łatwo zrozu-
legliwoS
ci te zgłasza co najmniej S
niowej rozpoczyna się już po mieć, dlaczego starzenie się
80 proc. pensjonariuszy [18]. 30. 40. roku życia. Około 75. ro- i związane z nim zmiany zwyrod-
Ocenia się, że w praktyce lekarza ku życia mięS
nie stanowią ok. 15 nieniowe tych układów nieko-
rodzinnego zaburzenia równowa- proc. masy ciała, podczas gdy rzystnie wpływają na zdolnoS
ć do
gi są najczęstszą dolegliwoS
cią w wieku młodym odsetek ten zachowania równowagi. Więk-
pacjentów powyżej 75. roku ży- wynosi ok. 30 proc. Maksymalna szoS
ć tych sygnałów dociera do
cia [9, 25]. Najgrox
niejszym ze siła skurczu izometrycznego mię- oS
rodków somatosensorycznych
zjawisk towarzyszących zaburze- S
ni jest ok. 20 proc. mniejsza ok. lub sensomotorycznych w obrę-
niom równowagi i zawrotom gło- 60. roku życia i o 50 proc. mniej- bie zakrętu zaS
rodkowego (gyrus
wy u ludzi po 65. roku życia są sza po 70. roku życia, w porów- postcentralis) kory mózgu,
upadki. Powodują one wiele po- naniu z siłą skurczową ludzi mło- w którym także zachodzi proces
ważnych uszkodzeń, nie tylko dych [7]. Zmiany w układzie starzenia wyrażany przede
układu kostnego i stanowią jedną mięS
niowym odbijają się nieko- wszystkim spadkiem populacji
z najczęstszych przyczyn wiodą- rzystnie na czuciu głębokim, do neuronów. Mniej sprawna anali-
cych do zgonów w wieku pode- którego poza receptorami stawo- za informacji płynących z obwo-
szłym. CzęstoS
ć upadków u ludzi wymi zaliczają się także m.in. re- du sprawia, że oS
rodkowy układ
powyżej 65. roku życia, żyjących ceptory S
cięgien (narząd Golgie- nerwowy interpretuje je nie
we własnym domu ocenia się na go na granicy mięsień-S
cięgno) w pełni lub opacznie. Daje to
20 40 proc., podczas gdy u osób oraz wrzecionka mięS
niowe. In- w efekcie subiektywne odczucie
przebywających w domach opie- formacje z proprioceptorów do- zaburzeń równowagi, niepewno-
ki jest ona nieomal 2-krotnie cierają m.in. do móżdżku i kory S
ci postawy lub chodu czy też na-
wyższa [5, 8, 19, 21, 22, 28]. mózgu, lecz możliwe są także od- wet zawrotu głowy z tendencja-
Wiadomo, że równowaga fi- ruchy nieS
wiadome na poziomie mi do padania.
zyczna jest zależna od stanu rdzenia kręgowego. Wiedząc, że Badania otoneurologiczne opie-
i prawidłowej integracji trzech sygnały na temat pozycji ciała, rają się głównie na pomiarach
podstawowych zmysłów: wzro- napięcia mięS
ni itd. pochodzą dwóch odruchów: przedsionko-
ku, równowagi oraz czucia głę- z receptorów w mięS
niach, S
cię- wo-ocznych (oczopląs, nystag-
bokiego. Informacje płynące
z tych zmysłów są integrowane
Lokalizacja zmian Rodzaj zmian
i interpretowane w obrębie
otoconia (statolity woreczka i łagiewki)  demineralizacja
oS
rodkowego układu nerwowe-
 pofragmentowanie
 migracja do kanałów półkolistych
go, co pozwala na orientację po-
(cupulolithiasis, canalolithiasis)
łożenia w przestrzeni oraz utrzy-
nabłonek zmysłowy przedsionka  zmniejszona populacja komórek
manie równowagi w czasie posta-
 ciałka wtrętowe
wy stojącej, a zwłaszcza w ruchu.
 wakuole
Wszystkie elementy całego, nie-  nagromadzenie lipofuscyny (barwika
tłuszczowego gromadzącego się z wiekiem
zwykle złożonego układu, podle-
w komórkach nerwowych, zwanego też
gają zmianom wstecznym wraz
barwikiem zużycia)
z wiekiem, co skutkuje zaburze-
nerw przedsionkowy  zmniejszona populacja włókien
niami ich czynnoS
ci, różnie nasi-
zwój Scarpy  zmniejszona populacja komórek zwoju
lonymi u różnych osobników.
Lalwani [13] podaje w tab. 1.
jądra przedsionkowe pnia mózgu  spadek populacji neuronów jąder
przedsionkowych pnia = ok. 3 proc./10 lat
najczęS
ciej wykrywalne zmiany
pomiędzy 40. a 90. rokiem życia [1, 14]
strukturalne w narządzie przed-
 nagromadzenie lipofuscyny
 nagromadzenie się ciał wtrętowych
sionkowym związane z proce-
 zwyrodnienie aksonów
sem biologicznego starzenia się
 spadek liczby komórek Purkinjego
organizmu.
 spadek liczby synaps gałązek bezrdzennych
aksonu
Badania narządu wzroku osob-
Tab. 1.
T
a
b
.
1
.
ników w wieku podeszłym wyka- Zmiany
Z
m
i
a
n
y
kora mózgowa  zmniejszenie wymiarów robaka móżdżku
strukturalne
s
t
r
u
k
t
u
r
a
l
n
e
 zmniejszenie objętoS
ci płata skroniowego
zują podobnie doS
ć powszechne
w narządzie
w
n
a
r
z
ą
d
z
i
e
do 45 proc.
zjawisko zaburzeń widzenia róż- przedsionkowym
p
r
z
e
d
s
i
o
n
k
o
w
y
m
 odkładanie zewnątrzkomórkowe amyloidu
związane
z
w
i
ą
z
a
n
e
nego stopnia, co w sposób zasad-
 formowanie się blaszek starczych i kłębków
z procesem
z
p
r
o
c
e
s
e
m
neurofibrylarnych
niczy wpływa na zmniejszenie
starzenia się
s
t
a
r
z
e
n
i
a
s
i
ę
przewodnik
l e k a r z a 35
praktyka medyczna
szczegółowych badań otorynola-
Rozpoznanie kliniczne LiczebnoS
ć w grupie LiczebnoS
ć w proc.
ryngologicznych, otoneurologicz-
zaburzenia naczyniowe 400 38,6
nych i audiologicznych, uzupeł-
nionych wynikami badań labora-
zaburzenia oS
rodkowe
nieznanego pochodzenia 104 10,0 toryjnych i radiologicznych,
ustalono rozpoznanie u 884 (85
stany zapalne ucha S
rodkowego 90 8,6
proc.) pacjentów.
zawrót głowy ze zmiany położenia 75 7,2 Jednak aż u 150 (15,0 proc.)
osób nie zdołano ustalić rozpozna-
urazy czaszki 63 6,0
nia, a zwłaszcza nie stwierdzano
vertigo szyjne 24 2,3
uszkodzenia w obrębie obwodo-
wej częS
ci narządu przedsionko-
ototoksycznoS
ć leków 17 1,5
wego. Zgodnie z ustaleniami na-
Herpes zoster oticus 17 1,5
szej pracowni stawia się w tych
przypadkach rozpoznanie: Disequ-
nagła głuchota 16 1,5
ilibrium vel vertigo originis centra-
choroby metaboliczne 16 1,5
lis e causa ignota. Casus ad obse-
rvationem. Autorzy uważają, że
Neuritis vel neuronitis vestibularis 15 1,5
rozpoznanie Presbyastasis może
choroba Meniere'a 15 1,5
być postawione nie przez otolaryn-
gologa, a jedynie przez specjalistę
guz nerwu VIII 11 1,1
w zakresie geriatrii, na podstawie
zmiany ogniskowe w pniu mózgu 5 0,5
wyników naszych badań, ale tak-
że na podstawie oceny ogólnego
otoskleroza przedsionkowo-S
limakowa 5 0,5
Tab. 2.
T
a
b
.
2
.
stanu danego osobnika. W przy-
LiczebnoS
ć
L
i
c
z
e
b
n
o
S

ć
zapalenie opon i mózgu 5 0,5
w poszczególnych
w
p
o
s
z
c
z
e
g
ó
l
n
y
c
h
padku grupy wspomnianych 150
grupach
g
r
u
p
a
c
h
pacjentów, z punktu widzenia oto-
rozpoznań guz mózgu 4 0,4
r
o
z
p
o
z
n
a
ń
klinicznych
k
l
i
n
i
c
z
n
y
c
h
neurologicznego, po wykluczeniu
w materiale
w
m
a
t
e
r
i
a
l
e
padaczka skroniowa 2 0,2
zmian w narządzie przedsionko-
Kliniki
K
l
i
n
i
k
i
Warszawskiej,
W
a
r
s
z
a
w
s
k
i
e
j
,
wym, można sugerować geriatrze
PRESBYASTASIS 150 15,0 proc.
w grupie 1 034
w
g
r
u
p
i
e
1
0
3
4
rozpoznanie presbyastsis. Rolą ge-
badanych po
b
a
d
a
n
y
c
h
p
o
RAZEM 1 034100 proc.
65. roku życia
6
5
.
r
o
k
u
ż
y
c
i
a
riatry będzie w tej sytuacji osadze-
nie dolegliwoS
ci związanych z za-
mus) mierzonych metodą elektro- cia mogą cierpieć na schorzenia,
burzeniami równowagi w kontek-
nystagmografii (ENG) i przed- których nabawili się przed wielu
S
cie wyników badań stanu
sionkowo-rdzeniowych, mierzo- laty lub na które zachorowali
ogólnego pacjenta, zwłaszcza
nych zwłaszcza metodą posturo- w wieku podeszłym. W Klinice
układu sercowo-naczyniowego, po
grafii dynamicznej. Stwierdza się Otolaryngologii AM w Warszawie
wykluczeniu zaburzeń metabolicz-
powszechnie, że wpływ wieku na dokonano swego czasu analizy
nych, schorzeń mięS
ni, a nade
odruch przedsionkowo-oczny wy- wyników badań otoneurologicz- wszystko schorzeń neurologicz-
wołany testem kalorycznym nie nych grupy 8 328 osób zgłaszają- nych zwyrodnieniowych, mają-
jest jednoznaczny. Znacznie bar- cych zaburzenia równowagi i za- cych charakter postępujący (np.
dziej znamienne zmiany znajduje wroty głowy [11]. Badani rekruto- choroba Parkinsona). Lalwani [13]
się w posturografii dynamicznej, wali się z pacjentów, kierowanych wymienia w tab. 3. cały szereg
która dla oceny stanu równowagi do nas w normalnym trybie kon- schorzeń neurologicznych, serco-
człowieka w wieku podeszłym sultacyjnym, była to grupa niedo- wo-naczyniowych, metabolicz-
winna stać się badaniem standar- bierana pod jakimkolwiek wzglę- nych, hematologicznych, które
dowym [10, 15, 17, 20, 26]. Po- dem i przez to reprezentowała mogą w wieku zaawansowanym
miary statokinezjometryczne wy- przeciętną polską populację ludzi być główną przyczyną zaburzeń
kazują, że wielkoS
ci odchyleń od z tego typu dolegliwoS
ciami. równowagi.
pionu najlepiej korelują z osłabie- W grupie tej znalazło się 1 034 pa- Zadaniem otolaryngologa
niem czucia wibracji w kończy- cjentów (12,4 proc.)  tab. 2., któ- w tym kompleksowym programie
nach dolnych ludzi starszych, rzy przekroczyli 60. rok życia diagnostycznym jest dokonanie
mniej zaS
z zaburzeniami widze- w momencie pierwszego badania dokładnej oceny narządu słuchu
nia czy zaburzeniami błędniko- układu przedsionkowego, w tym i równowagi. Niestety, w polskich
wymi [4]. 594 kobiety i 440 mężczyzn. R
red- warunkach badania odruchu przed-
Jest sprawą oczywistą, że lu- nia wieku całej grupy wynosiła 67 sionkowo-rdzeniowego (statokine-
dzie, którzy ukończyli 60. rok ży- lat. Na podstawie wywiadu oraz zjometria, posturografia dynamicz-
przewodnik
36 l e k a r z a
praktyka medyczna
na) nie są możliwe do przeprowa- krotnie możemy pacjentowi dora- nie jego dolegliwoS
ci i obaw.
dzenia ze względu na powszechny dzać jedynie chodzenie z laską lub W każdym wieku, ale zwłaszcza
brak aparatury. Układ przedsion- w towarzystwie innej osoby, co  w wieku podeszłym, chory chce
kowy jest bardziej plastyczny usłyszeć od lekarza, że mimo
zwłaszcza przy poruszaniu się
w sensie czynnoS
ciowym niż, np. wszystko jest szansa na poprawę
w ciemnoS
ci  może zmniejszyć
narząd słuchu, a to z uwagi na samopoczucia, że może być lepiej.
szanse na upadek.
znaczną zdolnoS
ć rehabilitacji Wciąż aktualna jest bowiem po-
PoS
ród narastającego zjawiska
uszkodzenia przedsionka w proce-
pogarszania się stosunków mię- nadczasowa maksyma Abroise Pa-
sie oS
rodkowej kompensacji
dzyludzkich, brutalnoS
ci, braku za- re (1510 1590), który uważał, że
uszkodzenia obwodowego oraz na
interesowaniem drugim człowie- Obowiązkiem lekarza jest: czasa-
drodze wykorzystywania w tym
kiem, zwłaszcza w wieku pode- mi wyleczyć, często ulżyć, zawsze
procesie innych zmysłów, co po-
pocieszyć!!!
szłym, ogromnym niebezpieczeń-
zwala na przestrojenie procesów
stwem jest nihilizm terapeutyczny,
przebiegających na poziomie mó-
który zbyt często w praktyce na- PiS
miennictwo
1. Alvarez J, et al. Neuronal loss in hu-
zgowia. Należy zdawać sobie spra-
szych placówek służby zdrowia
man medial vestibular nucleus. Anat
wę, że zmiany wsteczne dokonu-
wiąże się z lekceważeniem stare-
Rec 1998; 251: 431.
jące się na poziomie oS
rodkowego
go człowieka. Dla niektórych na-
2. Anderson R, Meyerhof W. Otologic
układu nerwowego mogą proces
szych kolegów pacjent w pode- manifestation of aging. ORL Clin N
kompensacji utrudniać lub wręcz
Amer 1982; 15: 353.
szłym wieku jest żmudnym, trud-
3. Belal A, Glorig A. Disequilibrium of
uniemożliwiać. Człowiek stary,
nym i nudnym osobnikiem, który
aging (presbyastasis). J Laryngol
z zaburzeniami równowagi i za-
życie ma już za sobą i jako niepro-
Otol 1986; 100: 1027.
wrotami głowy winien być po-
duktywny jest mniej godnym zain- 4. Bohannon R, et al. Decrease in timed
strzegany jako chory neurologicz-
balance test scores with aging. Phys
teresowania. Istotną częS
cią kura-
nie z zaburzeniami wielu zmysłów, Ther 1984; 64: 1067.
cji tej grupy chorych jest działanie
5. Droller H, Pemberton J. Vertigo in
a zwłaszcza z zaburzeniami koor-
lekarza zmierzające do doprowa-
a random sample of elderly people li-
dynacji działań wielu zmysłów
dzenia chorego do optymalnego
ving in their homes. J Laryngol Otol
wzajemnie się wspierających
stanu ogólnego. Niesłychanie waż- 1953; 67: 689.
i uzupełniających w codziennym
6. Droller H. Falls among elderly
nym elementem tej kuracji bywa
działaniu. Niezwykle trudne jest people living at home. Geriatrics
okazanie człowiekowi w starszym
1955; 10: 239.
oddzielenie efektów niewydolno-
wieku zainteresowania, znalezie-
7. Galus K. OdrębnoS
ci diagnostyczno-
S
ci naczyniowej od pierwotnych
nie chwili na rozmowę, wysłucha- -lecznicze w geriatrii. W: R. Brzo-
procesów zwyrodnieniowych, za-
chodzących z wiekiem w obrębie
A. Neurologiczne:
tkanki nerwowej [2, 27]. W wielu
 stany po urazach mózgu,
przypadkach szansa ustalenia rze-  stany zapalne opon i mózgu,
 guzy kąta mostowo-móżdżkowego,
czywistej przyczyny dolegliwoS
ci
 guzy mózgu i móżdżku,
jest niewielka lub nawet żadna,
 torbiele pajęczynówki,
 padaczka,
chociażby ze względu na mnogoS
ć
 stwardnienie rozsiane,
potencjalnych przyczyn.
 choroba Parkinsona,
 zmiany naczyniowe mózgu i móżdżku,
Zaburzenia równowagi, posta-
 zaburzenia psychiczne,
wy i chodu, wynikające u ludzi
 choroba Alzheimera.
starszych z zaburzeń koordynacji
B. Sercowo-naczyniowe:
ruchowej, mają istotny wpływ na
 zaburzenia rytmu,
 nadwrażliwoS
ć zatoki szyjnej,
stan fizyczny i psychiczny pacjen-
 spadki ciS
nienia związane z postawą,
ta. Stałe poczucie braku równowa-
 choroba nadciS
nieniowa,
gi i nieustanna obawa przed upad-  zwężenie aorty,
 zwężenie tętnic szyjnych,
kiem prowadzi często do zmniej-
 niewydolnoS
ć tętnic kręgowych i podstawnej mózgu,
szenia do minimum aktywnoS
ci
 zespół podkradania tętnicy podobojczykowej,
 zespół Wallenberga.
ruchowej i izolacji chorego od oto-
czenia [24]. Najczęstszym błędem
C. Metaboliczne:
 cukrzyca,
w tej sytuacji jest unieruchamianie
 niedoczynnoS
ć lub nadczynnoS
ć tarczycy,
Tab. 3.
T
a
b
.
3
.
starszych pacjentów na dłuższy
 hiperwentylacja,
Najczęstsze
N
a
j
c
z
ę
s
t
s
z
e
 hipoglikemia.
czas, co przyczynia się do zmniej- przyczyny
p
r
z
y
c
z
y
n
y
pozaprzedsionkowych
p
o
z
a
p
r
z
e
d
s
i
o
n
k
o
w
y
c
h
szenia szans na ich rehabilitację.
D. Inne:
zaburzeń
z
a
b
u
r
z
e
ń
 stany po urazach szyi (np. typu whiplash),
Ta odbywać się może nieomal wy- równowagi
r
ó
w
n
o
w
a
g
i
 niepożądany wpływ leków, zwłaszcza hamujących aktywnoS
ć
w wieku
w
w
i
e
k
u
łącznie przez zaprogramowany
układu nerwowego lub ototoksycznych,
starczym
s
t
a
r
c
z
y
m
 inne zatrucia.
i kontrolowany ruch. Niejedno-
(wg Lalwaniego)
(
w
g
L
a
l
w
a
n
i
e
g
o
)
przewodnik
l e k a r z a 37
praktyka medyczna
zowski (red.). Vademecum lekarza z realizacji narodowego Programu 25. Sloane P, George L, Blazer D. Dizzi-
praktyka. PZWL, W-wa 2001. Zdrowia na lata 1996 2005 w 2000 ro- ness in community elderly population. J
Am Geriatr Soc 1989; 37: 101.
8. Gryfe C, Amiers A, Ashley M. A longi- ku. Departament Zdrowia Publicznego.
tudinal study of falls in an elderly po- 26. Strabe A, et al. Postural control in the
Warszawa, pax
dziernik 2001 r.
pulation, incidence and morbidity. Age, elderly. Differential effects of visual, ve-
17. Oosterveld W. Changes in vestibular
Aging 1977; 6: 201. stibular and somatosensory inputs. In:
function with increasing age. In:
9. Hale W, et al. Symptom prevalence in Amblard B, Berthoz A, Clarac F. (red.).
Hinchcliffe R (red.). Hearing and ba-
the elderly. J Am Geriatr Soc 1986; Posture and gait: development, adapta-
lance in elderly. Churchil & Livingsto-
34: 333.
tion and modulation. Elsevier Science
ne Edinburgh 1983.
10. Hirvonen, et al. Changes vestibulo-ocu-
Amsterdam 1988; 105.
18. Orma E, Koskenola M. Postural diz-
lar reflex of elderly people. Acta Oto-
27. Stuart W. Geriatric neurology for the
ziness in aged. Geriatrics 1957;
laryngol Suppl 529, 1997; 108.
otolaryngologist. O R L Clin N Amer
12: 49.
11. Janczewski G, Pierchała K. Badania
1982; 15: 329.
19. Overstall P. Falls in elderly  epidemio-
narządu równowagi u chorych z zawro-
28. Tinetti M. Factors associated with se-
logy, etiology and management. In: Isa-
tami głowy i zaburzeniami równowagi
rious injury during falls by ambulato-
acs B (red.). Recent advances in geria-
po 60. roku życia. Otolaryngol Pol
ry nursing home residents. J Am Ge-
1998; 52: 53. tric medicine. Churchill & Livingsto-
riatr Soc 1987; 35: 644.
12. Kulczyński B, Pruszewicz A. Głuchota ne. NY 1978.
29. U.S. Dept of Health. Education and
starcza (Presbyacusis). W: Pruszewicz
20. Paige G. Senescence of human visual  Welfare. Prevalence of Selected Impair-
A (red.). Zarys audiologii klinicznej.
vestibular interactions. J Vestibul Res ment. United States 1971, DHEF Publ.
Wyd. AM w Poznaniu 2000.
No. (HRA) 75, 1527. Rockville, Mary-
1992; 2: 133.
13. Lalwani A. Vertigo, disequilibrium and
land 1975.
21. Perry B. Falls among the aged living in
imbalance with aging. In: Jackler R &
30. United States Public Health Service:
a high  rise apartment. J Family Pract
Brackmann D (red.). Neurotology, 527-
Hearing Status and Ear Examination:
1982; 14: 1069.
534. Mosby. St. Louis 1993.
Findings among adults. No. 1000, Se-
22. Prudham D, Evans J. Factors associa-
14. Lopez I, Honrubia V, Baloh R. Aging
ries 11, No. 32, Washington D. C. U. S.
ted with falls in the elderly: a communi-
and the human vestibular nucleus. J
Goverment Printing Office 1968.
ty study. Age  Aging 1981; 10: 141.
Vestibul Res 1997; 7: 77.
23. Simoneau G, et al. The effects of visual
15. Manchester D, et al. Visual, vestibular
prof. dr hab. med. Grzegorz Janczewski
factors and head orientation on postu-
and somatosensory contributions to ba-
kierownik Katedry i Kliniki Otolaryngologii
ral steadiness in women 55 to 70 years
lance control in the older adult. J Ge-
Akademii Medycznej w Warszawie
of age. J Gerontol 1992; 47: 151.
rontol 1989; 44: 118.
16. Ministerstwo Zdrowia. Międzyresorto- 24. Sixt E, Landahl S. Postural disturban-
dr med. Katarzyna Pierchała
wy Zespół Koordynacyjny Narodowe- ces in 75  year  old population. Age
Katedra i Klinika Otolaryngologii
go Programu Zdrowia. Sprawozdanie  Aging 1987; 16: 393. Akademii Medycznej w Warszawie
przewodnik
38 l e k a r z a