409
W MIEJSCE ZAKOC
CZENIA
Agnieszka KULIK-J
SIEK
Akademia Polonijna w Częstochowie
DIALOG W POEZJI JANA PAWA
A II. DZIEA
A EDUKACJA - PRZESA
ANIE
Rozmowa Pielgrzyma
Idz
cie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu - słowa te sta-
ły się punktem wyjścia do papieskiego dialogu ze światem pielgrzyma i apostoła.
To wezwanie w swym życiu  rozmowie  modlitwie podjął także św. Maksymilian
Kolbe. Jan Paweł II, kierując się myślami świętego, w swych lirycznych strofach,
encyklikach, słowach z paz
dziernika 1982 roku, podkreślał rolę modlitwy jako za-
sadniczego kontemplacyjnego środka wypraszania łask, przyczyny umocnień i
nawróceń. Równocześnie każda papieska pielgrzymka do ojczyzny, jednocząca
się z wołaniem o pomoc przez wszystkich tych, którzy swe istnienie potwierdzają
cierpieniem (szczególnie ofiar wojny i przemocy, jakich symbolem jest św. Maksy-
milian Kolbe), miała każdorazowo budzić ukrytą w nas moc Boga, jakiej nie może
stłamsić oportunizm, egoizm i nienawiść.
Dialog dwóch cywilizacji
Jan Paweł II w swą twórczość wpisuje edukacyjny dialog dwóch cywilizacji:
miłości i śmierci. Pomiędzy nimi toczy się metaforyczna walka, w której,  na linii
frontu znajduje się przede wszystkim rodzina, najbardziej w tym sporze zagrożo-
na. Określenie  cywilizacja miłości , jakie Papież zaczerpnął od swego poprzednika
- Pawła VI (25 XII 1975 r.) w Liście do rodzin łączy się z priorytetowym zagadnie-
niem humanizacji świata, z koncepcją miłości zapisaną na kartach Pierwszego
Listu do Koryntian (13,1-13). Poetycki ekwiwalent tego uczucia, jaki objawia się w
utworze Nadzieja, która sięga poza kres:
 (& ) przestrzeń wielkiej tajemnicy,
jaka rozciąga się w każdym z nich między śmiercią własną i nadzieją
przestrzeń biegnącą w górę jak głaz słonecznej plamy
odwalony od drzwi grobowych 1
otwiera obszar pomiędzy doświadczaniem kresu, zmaganiami z własnym
wnętrzem i docieraniem poza granice, ku Przejściu i Milczeniu wieczności. (Ten
wicher pomiędzy Twą dłonią staje się oto Milczeniem). Także w cyklu Sonetów,
jakie pisał Karol Wojtyła na wiosnę 1939 roku triumfuje franciszkańska pochwała
wszelkiego stworzenia, natury, cywilizacji miłości. Zachwyt nad potęgą kreacyjną
Boga implikuje podmiot do rozmowy, stawiania pytań o sens egzystencji, rolę sku-
pienia, specyfikę słowiańskiej natury. W utwory-listy do przyjaciół lub im dedyko-
wane wkomponowana zostaje kolejna dialogiczność oparta na przepływie świato-
1
Renesansowy psałterz. Kraków 1999, s. 134
410
poglądowych strumieni, duchowo-emocjonlnej więzi. Istnieje ona poza czasem i
przestrzenią, zawieszona w magicznej jedni upajania się pięknem rzeczy docze-
snych, postrzeganych z wrażliwością i pokorą. Wiersz Do sonetów& wprowadza
nas jako pierwszy w intertekstualny dialog z młodzieńczą twórczością, a struktura
tekstu burzy harmonijny kształt wcześniejszych utworów. Wprowadzone zostaje
wewnątrztekstowe napięcie, podkreślające światopoglądowe rozterki podmiotu i
jednoczesne umocnienie w wierze:
 Przeszedłem od tego czasu głębie upadku, zwątpienia i zaprzeczenia przepast-
ny rów. I wtedy zszedł ku mnie z duchami innemi duch jeden: Anioł możny Słowem i
rzekł mi: Wierz! (...) I umocniła wiara moja. 2
Wiara poprzez dni klęsk, cierpienia, troski o przyjaciół, bliskich stała się sank-
tuarium nadziei i dialogu z Bogiem i wszechświatem (w dni okupacji hitlerowskiej) 
wołaniem płynącym z głębi rozdartej duszy. Zderzenie cywilizacji miłości i śmierci
stało się od tego czasu twórczym krzykiem w obronie każdego istnienia wobec
zagrożeń, jakie niesie współczesny świat dla ludzkiego życia. Poetyckie zestawie-
nie symboli głębokich uczuć i świadomości kresu istnienia znalazło swój pełny
wyraz w 11 encyklice Evangelium vitae.
Dialog nad dialogami
Nieustanną rozmowę  spór toczy w dziełach Jana Pawła II życie i śmierć, mi-
łość i jej brak. Wpisana w poematy głęboka ufność nauczyciela - pasterza - pod-
miotu, który wie, iż  jest z nami Oblubieniec , a rodziną ma swe z
ródła w Bogu,
pozwala odkryć wielką Tajemnicę. Utwory o charakterze litanijnym, modlitewnym
podkreślają rangę aktu rozmowy z Bogiem, ciągłego doświadczania wspólnoty
miłości, odkrywania własnej podmiotowości, dawania świadectwa prawdzie:
 W modlitwie i przez modlitwę człowiek odkrywa w sposób najprostszy i najgłęb-
szy zarazem, właściwą sobie podmiotowość, gdzie ja potwierdza się jako podmiot, naj-
łatwiej wówczas, gdy jest zwrócone do Boskiego TY .3
Idea  dorastania do miłości zostaje wzmocniona przeświadczeniem, iż każdy
o  zmierzchu życia będzie sądzony z uczuć.4 Echa słów św. Augustyna:  Uczyni-
łeś nas, Panie, dla siebie niespokojne jest serce nasze, dopóki nie poczniemy w
Tobie (EU,35) pobrzmiewają w poemacie Jana Pawła II Medytacje nad Księgą
Rodzaju na Progu Kaplicy Sykstyńskiej:
 W nim żyjemy, poruszamy się i jesteśmy  mówi Paweł na ateńskim Areopagu
Kim jest on?
Jest jak gdyby niewysłowiona przestrzeń, która wszystko ogarnia. 5
Proces powołania człowieka poprzez akt stworzenia do dialogu miłości spra-
wia, iż jednostka urzeczywistnia siebie przez bezinteresowny dar, o czym pisał:
 Życie, którym Bóg obdarza człowieka, jest czymś więcej, niż tylko istnieniem w
czasie. Jest dążeniem ku pełni życia; jest zalążkiem istnienia, które przekracza granice
2
Ibidem, s. 40
3
List do Rodzin. s. 3
4
Por. ks. H. A
uczak: Dorastanie do miłości. Warszawa 1990, s. 15
5
Pierwszy Widzący. s. 16
411
czasu: bo dla nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka  uczynił go obrazem swej wła-
snej wieczności. (Mat 2,23).
Realizuje swe posłannictwo do  wiecznego i nadprzyrodzonego przeznacze-
nia (Rozważania nad modlitwą  Anioł Pański , 9 IV 1995).6 Szczególnego znacze-
nia w tym kontekście nabiera relacja zależności: Bóg  obraz  człowiek.7 Wizja
Stwórcy, który  wchodzi w siebie , kreuje jednostkę i wprowadza ją w obszar Ta-
jemnicy (z dzieła Medytacje nad Księgą Rodzaju), podkreśla rangę natury bytu.
Istota obrazu  boskiego Pierwowzoru drzemie w szczegółach, na jakie wskazuje
zestawienie w Tryptyku Rzymskim wizji Michała Anioła i słów z Księgi Rodzaju,
odnoszących się do zagadnień wizerunku i podobieństwa.
Nauka i spotkanie
Formą wyrazu więzi pomiędzy jednostką a Bogiem stają się powracające
symbole: blasku, odbicia, lustra, tafli, tworzące wizerunki człowieka tworzonego  na
obraz i podobieństwo Stwórcy, do jakich nawiązują biblijne Psalmy, np. 8 (wers 5-
7). Wiersze z takimi sposobami obrazowania sytuują się na przecięciu poezji meta-
fizycznej, z przesłaniami zapisanymi na kartach Biblii, w dziełach Ojców Kościoła,
mistyków, np. św. Jana od Krzyża. Motyw skrycia, zasłony, potęguje liryczne zdu-
mienie, iż egzystencjalną Heideggerowską bojaz
ń i drżenie jest w stanie przezwy-
ciężyć moment zadziwienia nad fenomenem miłości drzemiącej w ukryciu:
 Tutaj nie ma nic oprócz drżenia,
oprócz słów odszukanych z nicości -
ach, zostaje ci jeszcze cząstka tego zdziwienia,
który będzie całą treścią wieczności.
Nie jestem samotny, bo drżę.
(Pieśń o Bogu ukrytym)8
Wizja światła, blasku, wpatrzonych oczu zawsze towarzyszy poetyckim kon-
templacyjnym opisom rozmów z Bogiem, który odbija się w każdym dziele stwo-
rzenia, w człowieku, który pragnie wejrzeć w siebie, dostrzec ludzką dobroć:
 Nie zdołam Cię całego przenieść w sobie
ale pragnę, byś pozostał jak w zwierciadle studni
zostają liście i kwiaty z wysoka zdjęte
spojrzeniem zdumionych oczu-
-oczu bardziej prześwietlonych niż smutnych.
(Pieśń o blasku)9
Liryczne dialogi z Bogiem  nauczycielem i mistrzem tworzą magiczną czaso-
przestrzeń spotkania  miejsce porozumienia i wdzięczności w trakcie mistycznego
 zmrużenia powiek :
 Pan gdy się w sercu przyjmie, jest jak kwiat,
spragniony ciepła słonecznego.
Więc przypłyń, o światło, z głębin niepojętego dnia
6
Por.  Tak dla życia.  L'osservatore Romano 1995, nr 174, s. 46
7
Por. T. Żelez
nik: Jan Paweł II o społeczeństwie i rodzinie, cz. 1. Warszawa 1982, s. 17
8
Wybór poezji. Warszawa 1998, s. 34
9
Poezje i dramaty. Kraków 1979, s. 26
412
i oprzyj się na mym brzegu.
(Pieśń o Bogu ukrytym)
Wpisana w poemat koncepcja rozmowy wiąże się z tezą o spotkaniu jako
otwarciu się na Stwórcę i drugiego człowieka, zgodnie z teoriami Martina Bubera.
Umiejętność słuchania i dostrzegania innych wymaga, zdaniem obu twórców, in-
dywidualnego świadomego zamilknięcia i otwarcia się na drugą osobę, wsłuchania
się w jej pragnienia i myśli.
Także poemat Jana Pawła II Wybrzeża pełne ciszy wprowadza czytelnika w
obszar romantycznej opozycji pomiędzy mową a milczeniem, podkreślając czar
medytacyjnej jedni z Chrystusem osiąganej poprzez przezwyciężanie ograniczeń,
próby dotarcia  do głębi Wiecznego Istnienia:
 Ojcze, ręce odjęte z Twych ramion,
spoje z drzewem odartym z zieleni,
bladym światłem pszenicznym nasycę
Ten blask, który w kłosy zmieniasz.
Specyficzna, wyciszona czasoprzestrzeń kontemplacji staje się mentalną
przeciwwagą do obszaru chaotycznego świata, społeczeństwa ryzyka, zglobalizo-
wanej  współczesnej wioski , czy informatycznego oszołomienia.
Rozmowa o krzyżu
Z kolei symboliczny krzyż pojawiający się w wierszach Karola Wojtyły przy-
pomina czytelnikom o tym, byśmy wypełniali przybrane Chrystusowe synostwo (Ga
5) jako najgłębszą treść duchowej rzeczywistości. Ukazany w liryce pod jego po-
stacią wymiar bytowania człowieka w Bogu na obraz i podobieństwo Syna, odna-
wia święty wizerunek:
 Odnowienie obrazu (w człowieku) może dokonać się jedynie przez moc krzyża Chry-
stusowego. Jego posłuszeństwo aż do śmierci stało się dla nas odkupieniem grzechów,
uwolnieniem od śmierci (...), pojednaniem z Bogiem. 10
Poetyckie zagadnienie  odbicia Boga w Chrystusie zostaje także wyekspo-
nowane w kontekście odbicia Chrystusa w każdym człowieku, zgodnie z przesła-
niem:
 Każdy człowiek jest moim bratem: ponieważ w każdym, a nade wszystko w ubogim,
słabym, cierpiącym i niesprawiedliwie traktowanym miłość umie dostrzec oblicze Chrystusa i
brata, którego ma kochać i któremu ma służyć.
W cyklu poematów Pieśń o blasku wody11 ujawnia się akwatyczna czasoprze-
strzeń, w której znaczące rekwizyty: studnia, woda, z
ródło, tafla wiążą się z moty-
wami zwierciadła i odbicia. W obszar tych symboli wpisują się mentalnie postacie,
wyłaniające się spośród znaków: Boga, Jezusa  człowieka i przewodnika, uczest-
niczące w misterium odbicia. Istotną rolę odgrywają w tym procesie także słowa 
klucze odnoszące się do zjawisk zmysłowego patrzenia, widzenia i postrzegania.
10
Jan Paweł II: List apostolski na 1600-lecie śmierci św. Bazylego, Patres eccelesive. Za: F. Knotek:
Nauczanie. s. 30
11
Poezje. Kraków 1999, s. 45-58
413
W utworze Póz
niejsze rozpamiętywanie spotkania postać Jezusa owiana zostaje
mgłą tajemnicy, ale jego znakiem rozpoznawczym staje się umiejętność poznania,
zgłębiania wszelkich zjawisk:
 Tak widzieć w sobie nie odważy się nikt z nas.-
On poznawał inaczej. Prawie oczu nie podniósł.
Był wielkim zbiorowiskiem poznania
jak studnia blaskiem wody wiejąca przez twarz.
Lustro staje się jego atrybutem, gdyż dzięki cyklowi odbić na przestrzeni dzie-
jów wypełnia się misja Zbawiciela:
 Miał zwierciadło (& ) jak studnia (...) świecące głęboko.
Nie potrzebował wychodzić z siebie, ani oczu podnosić, by odgadnąć.
Widział mnie w sobie. Posiadał mnie w sobie.
Przenikał we mnie bez trudu (...).
W niej realizuje się funkcja krzyża ludzkości, o jakiej pisali i mówili święci: An-
drzej, Bernard z Clairvaux, Bonawentura, Jan od Krzyża. Obrazy cierpienia, osa-
motnienia i wiecznego bólu przeplata podmiot Karola Wojtyły z pytaniami o
wieczną miłość Boga, skłaniając do rozmowy na temat posłannictwa, przeznacze-
nia, roli męki wpisanej także w ludzkie istnienie. Pieśń o słońcu niewyczerpanym
koresponduje z przesłaniem, jakie wygłosił Ojciec święty na spotkaniu z Polonią w
Toronto 14 września 1984 roku:
 Proszę Boga, aby Krzyż był dla was i przyszłych pokoleń znakiem zbawienia i pod-
wyższenia człowieka. Chodzi o to, aby człowiek nie zginął, pochłonięty bez reszty światem,
ale aby miał życie wieczne w Bogu. 12
W poemacie Pieśń o słońcu niewyczerpanym rozmowy podmiotu z Bogiem,
Jezusem skoncentrowane wokół roli posłannictwa ludzkiej jednostki skłaniać mają
także do refleksji pokoleń nad drzewem krzyża, stanowiącym przede wszystkim
znak wiecznego trwania dzięki miłości, pamięci, kulcie natury i wierze.
Z kolei poetyckie wizje wiecznego życia i nadziei korespondują w dziełach Ka-
rola Wojtyły z motywem radosnej drogi prowadzącej po śladach Jezusa, do jakiej
odwoływał się św. Mateusz,  dydaktyczny , bilblijny przewodnik:
 Jeśli kto chce pójść za mną, niech się zaprze samego siebie, niech wez
mie krzyż swój
i niech mnie naśladuje. Bo kto chce zachować swoje życie, straci je; a kto straci swe życie z
mego powodu, znajdzie je. (Mt 16, 24-25)
W lirycznym dialogu podmiotu z Piotrem z wiersza Posadzka13 przenikają i
przeplatają się dwa obrazy- pola semantyczne: obiektu architektonicznego (świą-
tyni) i pastwiska, kultury i natury, sakrum i profanum. Odzwierciedlają one świato-
poglądowy rozdz
więk wpisany w przestrzeń ludzką i boską, równocześnie próbując
zespolić je nie tylko poprzez sytuację rozmowy, ale przede wszystkim dzięki idei
krzyża,  by łączyć się w jedno przestrzenie poprzez wzrok, który pomaga urodzić
myśl . Piotr jako dobry pasterz - nauczyciel wprowadza wiernych w nową prze-
12
Myśli na każdy dzień. Jan Paweł II. Słowa do Polaków. Kraków 2002, s. 256
13
Ibidem, s. 147
414
strzeń splatając dwa tysiące lat kultury magiczną nicią wiary. W obrazie krzyża
nakreślanym na kartach swych dzieł Jan Paweł II chętnie łączy kilka styli, na przy-
kład strzelistość gotyku i poziomą dynamikę sztuki renesansowej. Gdy w lirykach z
ich wertykalnych i horyzontalnych linii powstanie przecięcie, z niego wyłania się
krzyż. Taka synteza pierwiastków ułatwia spotkanie czytelnika z misterium Chry-
stusa, które ma eksponować godność, z jaką każdy dz
wiga swe brzemię, uczyć
żyć pomimo wszelkich przeszkód.
Maryja - nauczycielka
Osobny rozdział twórczości Papieża komponuje dialog z Maryją, którą symbo-
lizuje  miłość pisana z dużej litery. Mówił o niej:
 Do tej Miłości się odwołujemy. Świadomość tego, że jest taka Miłość, że ma ona na
ziemi polskiej swój szczególny znak, że możemy do niej się odwołać  daje całej naszej
chrześcijańskiej i ludzkiej egzystencji jakiś podstawowy wymiar: jakąś pewność większą od
wszystkich doświadczeń czy zawodów, jakie może zgotować nam życie. 14
Rozmowy z Maryją - patronką i duchową przewodniczką narodu miały szcze-
gólny wydz
więk w okresie stanu wojennego, gdyż łączyły duchową więzią Papieża
ze smutnymi doświadczeniami rodaków. Akt zawierzenia Najświętszej Pannie:
 Pragnę w zjednoczeniu ze wszystkimi zawierzyć Tobie jeszcze raz mój Naród. Jestem
jego synem, noszę w sobie całe dziedzictwo jego kultury, jego historii. 15
stał się drogowskazem papieskich ścieżek Polaka  Pielgrzyma.
Wiersze z Renesansowego Psałterza ukazują Maryję jako  matkę pięknej mi-
łości , której należy się całkowite zawierzenie. W zbiorze tym pojawiają się także
dedykowane utwory matce Karola Wojtyły  Emilii, wizje matki - ziemi (A przyszedł
Dawid do ziemi  macierzy swej), które wiąże głęboka, wszechogarniająca miłość.
Podmiot - syn i rozmówca jest także synem Piastów, izraelskim Dawidem, patriotą.
Dla niego matka jest upostaciowieniem najważniejszych humanistycznych warto-
ści: dobra, miłości i piękna, nauczycielką życia w sytuacjach zagrożenia. W liryce
tej objawiły się zalążki  nowego feminizmu , jakiemu jako Papież dał wyraz w en-
cyklikach: Ewangelium vitae, Vita consecrata. Są to formy kształtowania się nowej
tożsamości wyrosłe z głębokiej troski o zachowanie godności ludzkiej, szacunku
dla edukacji w kulturze chaosu, konsumpcji, dyskryminacji i przemocy.16
Dialog i edukacja
W książce Stworzeni do miłości. Jana Pawła II rozmowy z młodymi pojawia
się wprowadzona do dzieła koncepcja rozmowy ukazywana przez pryzmat przywo-
ływanych kolejnych spotkań z pielgrzymami i wygłaszanych kazań. Wewnętrzna
dialogiczność tekstów objawia się przez szereg cytatów i kryptocytatów, aluzji,
najczęściej odnoszących się do Biblii, pism teologicznych, sytuacji społecznej.
Najistotniejsza jest jednak sama konstrukcja dzieła, wychodząca poza kanon pism
retorycznych szkoły Piotra Skargi, gdyż Jan Paweł II nawarstwia scenariusze roz-
mów, przeplata je ze sobą. Najlepszą egzemplifikację tego zagadnienia odnaj-
14
Cyt. za: O. Józef St. Płatek Z.P: Jasnogórski Pielgrzym - Jan Paweł II. s. 120
15
Cyt. za: Jacek Frączak: Pielgrzym nadziei. Jestem z wami. Warszawa 2001, s. 185
16
Por. W. Półtawska: By rodzina była Bogiem silna. Częstochowa 2003, s. 32
415
dziemy już w pierwszym tekście zbioru  Jaki jest sens życia?,17 w którym autor 
nauczyciel pokoleń przesłanie:  Abyście umieli zdać sprawę z nadziei kieruje do
młodzieży, powołując się na słowa apostoła Piotra, w których odniósł się do pierw-
szego pokolenia młodych chrześcijan. Jest to drugi kontekst  wewnętrznej rozmo-
wy , ale Jan Paweł II wchodzi jeszcze głębiej w strukturę dialogu, gdy wskazuje na
związek przesłania z tekstem biblijnym. I w tym wypadku chodzi o kolejny utwór 
rozmowę, tym razem Chrystusa z młodzieńcem (Mk 10, 17-22; Mt 19, 16-22; A
k.
18, 18-23) odnoszącą się do kwestii Dekalogu. Jan Paweł II nie tylko przywołuje
kontekst  dzieła, ale także komentuje poszczególne fragmenty, wprowadza w
kolejne partie tekstu. Cykl takich przemieszanych zabiegów; wprowadzania na
przemian cytatów, kryptocytatów, aluzji, komentarzy stwarza płaszczyznę, mental-
ne zaplecze do indywidualnych rozważań o sensie istnienia, nad którym tak często
zastanawiają się młodzi, szczególnie wtedy, gdy mają dokonać egzystencjalnych
wyborów, stawiani są przed koniecznością jasnego określenia swej postawy. Z
kolei rozdział czwarty został zatytułowany symbolicznie  W otwartym dialogu,18 by
podkreślić otwartą strukturę rozmowy. Przypomina ona teorie Umberto Eco odno-
szące się do koncepcji dzieła w  ciągłym ruchu , wibrującego pomiędzy intertek-
stualnymi kontekstami, ale także buduje interakcyjną więz
pomiędzy partnerami
dialogu, którzy wzajemnie się czegoś uczą. Wprowadza, bowiem schemat auten-
tycznej rozmowy, opartej na ciągu pytań i odpowiedzi. W utworze cytowane są
pytania młodych kierowane do Ojca Świętego, a on z kolei ustosunkowuje się do
nich, zastanawia, snuje refleksje, a dopiero na samym końcu, wysnuwa konkluzję.
Wprowadzenie w podrozdziale Jak jest możliwe,19 żeby człowiek mógł miłować
tematycznej triady: nadzieja  miłość  pokój dodatkowo potęguje wewnętrzną
dialogiczność całego tekstu, gdyż wyeksponowane problemy łączą się ze sobą, a
jeden implikuje kolejny, wprowadzając przy tym swoiste uporządkowanie struktury
dyskursu.
Podobny zabieg kompozycyjny wprowadza autor w niektórych swych lirykach,
na przykład w wierszu Imię,20 w którym podmiot przywołuje słowa Weroniki w for-
mie cytatu, wprowadzając je stwierdzeniem:  Więc mówisz , zadaje jej pytania,
zwraca się do niej, by w ostatniej strofie wysnuć ogólną refleksję odnoszącą się do
symbolicznej lirycznej bohaterki.
Osobną grupę tekstów stanowią utwory, w których zjawisko dialogu jest przy-
woływane bezpośrednio już poprzez tytuł, jak w wierszu Rozmowy, które prowadził
w niej On i ludzie ze ściany mroku.21 Zwiększanie liczby rozmówców i metaforycz-
ne zamieszkiwanie jednych w drugich sprawia, iż utwór przybiera charakter polifo-
niczny. Przypomina rozszczepione światło myśli kilku osób, które kondensuje się w
jednym centralnym punkcie - wnętrzu niewiasty. Zarówno postacie  ze ściany mro-
ku , jak i  on ze sfery samotności muszą przejść do obszaru krzyża, a potem uko-
jenia (zbawienia?). To droga prowadząca  od słowa do słowa , korespondująca z
dziejami świętej rodziny, losem Jezusa, a potem - nakreślonej na kartach  Biblii -
całej ludzkości. To pouczenie, jak kształtować swój los, zmagać się z jego prze-
ciwnościami,  gdy zewsząd czyha na nas ryzyko, zagrożenie istnienia .
17
Ibidem, s. 9-14
18
Ibidem, s. 163-202
19
Ibidem, s. 163-170
20
Poezje. Kraków 1999, s. 241-243
21
Ibidem, s. 51
416
Edukacyjny trud: siewcy i Jakub
Istotą i zarazem celem człowieka staje się poszukiwanie nie tylko sensu, ale i
celu podróży każdego z nas. I tak jak Papież swą wędrówkę rozpoczął w wadowic-
kim gimnazjum, tak każdy z nas czerpie ze z
ródła Nauki, pisanego z dużej litery. W
swych Homiliach wielokrotnie podkreślał rolę siewców podejmujących się biblijne-
go trudu krzewienia idei, nauki, tym szczytniejszego, gdy stawka dotyczy ludzkich
sumień, ziaren prawdy, wypływających z najszczerszych, czystych z
ródeł: dobroci i
miłości do drugiego człowieka. W kazaniu wygłoszonym w czasie swej pielgrzymki
do Polski w czasie spotkania w A
owiczu 14.06.1999 roku, powiedział do licznie
zgromadzonych nauczycieli i wychowawców młodzieży:
 Stoicie przed trudnym i poważnym wezwaniem. Młodzi was potrzebują. Oni poszukują
wzorów, które byłyby dla nich punktem odniesienia. Oczekują odpowiedzi na wiele zasadni-
czych pytań, jakie nurtują ich umysły i serca, a nade wszystko domagają się od was przy-
kładu z życia. Trzeba, abyście byli dla nich przyjaciółmi, wiernymi towarzyszami i sprzymie-
rzeńcami w młodzieńczej walce. 22
Rola powołania, o jakim pisał św. Paweł, powiązana z misją siewców pomaga,
zdaniem Papieża - Polaka w skutecznym  przygotowywaniu gruntu pod przyszłe
zbiory . Od umiejętności zaszczepiania w młodej latorośli zaangażowania, pasji
twórczej zależy, bowiem sposób, w jakim pokolenie będzie realizowało posłannic-
two w przyszłości:
 Przykładajcie się do nauki z wielkim zapałem. Uczcie się poznawać nowe przedmioty.
Wiedza, bowiem otwiera horyzonty i sprzyja duchowemu rozwojowi człowieka. Prawdziwie
wielki jest ten człowiek, który chce się czegoś nauczyć.
W liryce Jana Pawła II wychowawców młodzieży utożsamiać możemy z biblij-
nym Jakubem, pokolenie młodych - z niewinnymi owcami, które kierują się głosem
swego pasterza. Wytrwałość i mądrość przewodnika pozwalają na docieranie do
symbolicznego z
ródła:
 A był to Jakub pasterz, który wśród potęg ziemi
nie czuł się nigdy obco. Tak w nich po trochu tkwił,
że masyw milczącej wiedzy wyrastał w nim bez natchnienia
i bywał myślom przytomny, choć brakowało słów.
(Jakub)
Każdemu spotkaniu Jana Pawła II z młodzieżą w czasie Dni Młodzieży przy-
świecały fragmenty z Biblii, w których odnajdziemy i trud Jakuba   Zróbcie
wszystko, cokolwiek wam powie (1988, J 15,5), i symboliczne owce   Ja przy-
szedłem po to, aby (owce) miały życie i miały je w obfitości (1993, J 10,10), a także
pytania o cel poszukiwań  przewodników stada :  Nauczycielu, gdzie mieszkasz?
Chodz
cie a zobaczycie (1997, J 1,38-39). Papież zwracał się nie tylko do środo-
wisk pedagogicznych, podkreślając rolę edukacji w życiu młodych ludzi, ale także
do rodzin, które kształtują osobowość, pokazują swym potomkom drogi wyboru.
Uzmysławiał, iż sylwetkę młodego człowieka kształtuje wzajemny stosunek do
siebie, a od chwili jego narodzenia  chodzi o to, aby nie pozwolić mu zginąć, albo
ulec degeneracji . Ci bowiem, którzy uczą człowieczeństwa, sami też poznają je na
22
Jan Paweł II Polska 1999. Przemówienia i homilie, s. 191
417
nowo. Jan Paweł II uwypuklał jednocześnie rangę samowychowania, jego we-
wnętrznej struktury, gdzie  prawda czyni nas wolnym . Każdy musi ją budować  od
środka , z niesamowitą wytrwałością i cierpliwością. Niełatwa to praca, wręcz trud,
który jednak daje dorodne zbiory w przyszłości, konkludował Jan Paweł II w swych
laudacjach. Przed laty Karol Wojtyła doradzał ks. Blachnickiemu, by formacji mło-
dzieży stawiał coraz trudniejsze wymagania, nieraz ponad siły.  To ich mobilizuje -
tłumaczył. Swą wiedzę i przekonania potwierdzał własnymi czynami: nie kokieto-
wał, lecz wymagał, obdarzał młodych zaufaniem, lecz podkreślał przy tym rolę
odpowiedzialności. Mówił o licznych czyhających zewsząd na młodych niebezpie-
czeństwach, ale wskazywał na Chrystusa - kolejne symboliczne z
ródło: siły, na-
dziei i szczęścia.
Misja i trwanie
W swej encyklice Veritatis splendor podkreślał doniosłość filozofii dialogu, któ-
ra współcześnie została wypracowana przez E. Levinasa, M. Bubera czy F. Ro-
senzweiga, przypominając równocześnie o aktualności i potrzebie filozofii św. To-
masza z Akwinu. Przez cały swój pontyfikat, a także o wiele wcześniej  w latach
młodości prowadził wielopłaszczyznową rozmowę z różnymi pokoleniami, grupami
społecznymi, czytelnikami. Od obszaru literackiego przez przyjacielskie spotkania z
naukowcami, ludz
mi potrzebującymi duchowego wsparcia, po dzienne i nocne
serdeczne rozmowy z pielgrzymami. Tenże nauczyciel dialogu najchętniej wyko-
rzystywał figurę zaskoczenia swego rozmówcy, niejednokrotnie zdumiewał na-
ukowców podczas spotkań z nimi, gdy się interesował teorią superstrun, albo po-
stulował o wykorzystanie dla dobra ludzkości energii słonecznej, podejmował za-
gadnienia mentalnego przejścia od nowoczesności do ponowoczesności. Na grun-
cie poetyckim podobną funkcję pełniły: figura paradoksu, niedomówienia, ciągu
pytań retorycznych. W swej książce autobiograficznej Wstańcie, chodz
my swą
misję przyrównywał do roli Pasterza  wychowawcy owiec, który służy im dobrym
przykładem, dbając o przyszłość swej trzody, jej kontakty ze środowiskiem:
 Biskup powinien dbać przede wszystkim o swoje uczelnie katolickie. Ale nie tylko.
Powinien też mieć żywy kontakt z całym życiem akademickim: czytać, spotykać się, dysku-
tować, dowiadywać się, co się dzieje w tym środowisku. Oczywiście sam biskup jest we-
zwany nie do tego, by być naukowcem, ale pasterzem. Jako pasterz jednak nie może nie
interesować się tą częścią swojej owczarni, skoro do niego należy przypominać naukow-
com, że mają obowiązek służyć swą wiedzą prawdzie, a przez to pomnażać dobro wspól-
ne.
Po latach w rozmowach z rektorami uniwersytetów podkreślał, iż myślenie
pragmatyczne, technologia, informatyczne nowości, procesy globalizacji nie mogą
doprowadzić do zaniedbania wartości duchowych, kluczowych dla rozwoju kultury
europejskiej. W swym liście skierowanym do zgromadzonych w Lublinie
28.04.2004 roku uczestników Kongresu Rektorów Uniwersytetów Europejskich z
32 państw Starego Kontynentu napisał, iż uczelnie, które na przestrzeni wieków
kształtowały moralną postać Europy również teraz podejmują się szczytnego za-
dania  budowania nowej Europy, w której akademicka wolność i krytyczna reflek-
sja miały służyć budowaniu bardziej ludzkiego świata. Istotne jest to przesłanie w
odniesieniu do wyzwań, jakie stawia nam XX i XXI wiek i jego edukacyjne prioryte-
ty.
418
Edukacja dla pokoju
Dialog, tak gloryfikowany przez Jana Pawła II ma stawać się sposobem na
życie, pokonywanie barier międzyludzkich, wszelkich konfliktów. W dziele Inse-
gnamenti di Giovanni Paolo II23 stwierdza:
 Dialog nie jest sztuką pomieszania i zgodą na pomieszanie się idei, ani też celem: jest
środkiem osiągnięcia, zawsze w sposób coraz bardziej pogłębiony, prawdy.
Kontynuację tej myśli odnajdziemy w przesłaniu skierowanym do Korpusu dy-
plomatycznego, akredytowanego w roku 1983 przy Stolicy Apostolskiej:
 Dialog zakłada i wymaga otwarcia na prawdziwe problemy innego, wzięcie pod uwagę
tego, co stanowi różnicę i specyfikę innego, który nie może być zredukowany do przedmiotu,
akceptację faktu, że każdy jest odpowiedzialnym partnerem i zatem ofiaruje pewne elemen-
ty w celu rozwiązania [danego problemu], przywiązane do środków wyłącznie pokojowych, a
zwłaszcza, poza punktami widzenia niekiedy trudnymi do pogodzenia, poszukiwanie tego,
co jest wspólne dla dwóch stron, niezbędne dla ich istnienia i wymagane przez interes
wspólny, ponieważ chodzi o to, co jest prawdziwe, dobre i słuszne. Bez tej pozytywnej celo-
wości nie może być prawdziwego dialogu. 24
Arcybiskup Zenon Grocholewski25 kwestię edukacyjnego dialogu w światopo-
glądzie Jana Pawła II wiąże z zagadnieniem  solidarności jako wspólnego działa-
nia na rzecz dobra, tworzącego metaforyczną drogę do pokoju w świecie, który ma
się oddalać od wizji społeczeństwa konsumpcyjnego, spauperyzowanego. To do-
browolne i świadome współuczestnictwo w sprawach publicznych, w życiu naro-
dowym i międzynarodowym ma stanowić furtkę do odpowiedzialności za świat,
sprzeciw wobec zła, oszałamiających technologii, medialnych antywzorców, otę-
piającej masowości kultury. Stały wysiłek do syntezowania wielu sposobów mię-
dzyludzkiej komunikacji ma skłaniać nas do refleksji nad rolą mowy i milczenia w
odniesieniu o wszelkich działań kreacyjnych ludzkości. Jan Paweł II w swej misji,
dziełach prowadzi nieustanny dialog z tajemnicą Słowa Wcielonego,26 poprzez
które objawia się Chrystus  najważniejszy z nauczycieli, by przedstawić  w pełni
człowieka samemu człowiekowi , wskazać mu jego najważniejsze powołanie. O
randze i magii takiego Słowa pisał w wierszu Bojaz
ń, która leży u początku:27
 Ostatnie słowo wiary, która wychodzi naprzeciw
konieczności mijania -
słowo, które odpowiada na zapis niesprzeczny z istnieniem (...).
Pozwól działać we mnie tajemnicy, naucz działania
w ciele (...)
(...) naucz działania
w duszy (...).
23
Vol. XI/2, s. 1746
24
Cyt. za: Z. Grocholewski: Filozofia prawa w nauczaniu Jana Pawła II. Poznań 1996, s. 34-35, Test z
15 I 1983, n. 2. AAS A. 75: 1983, s. 373
25
Ibidem, s. 32-34
26
Por. Redemptor hominis, s. 8
27
Poezje, op. cit, s. 222-223