W DOMU I W PRZEDSZKOLU
Wychowanie jest sztuką
Nagroda i kara
Nauki o wychowaniu zalecają zgodnie, by łączyć
miłość rodzicielską z postępowaniem rozumnym,
cierpliwym i konsekwentnym.
nRenata Kostkiewicz
ierwsze la ta życia dziecka są bardzo na skuteczność, dzia
łania nagradzające po-
Pważne dla jego rozwoju. Prawidłowe winny występować bezpośrednio po właści-
kierowanie dzieckiem pozwala na stymula- wej reakcji lub zachowaniu się dziecka oraz
cję rozwoju, zapobieganie jego nieprawidło- być po łączone z od powiednim wy jaśnie-
wościom i dysharmonii, a przede wszystkim niem, co w tym zachowaniu wzbudziło uzna-
daje podstawy do kształtowania jego osobo- nie wy chowawcy. Takie po zytywne wy róż-
wości. W tym czasie dziecko zdobywa pod- nienie spełnia wiele funkcji1:
stawowe umie jętności komunikowania się wzmacnia w dziec ku wia rę we wła sne
ze świa tem, poznawania i wyrażania siebie wartości,
oraz otaczającej go rzeczywistości. realizuje potrzebę uznania i sukcesu,
Wychowanie dziecka jest sztuką, z czego zachęca do podejmowania co raz trud -
nie wszyscy zdają sobie sprawę. Wielu rodzi- niejszych zadań,
ców stosuje różne me tody wychowania, nie dostarcza dodatnich uczuć: radości i do-
poddając ich głęb szej ana lizie i ocenie ich brego samopoczucia,
skuteczności. Wśród wie lu me tod oddziały- wzmacnia więzi uczuciowe z osobami na-
wania wychowawczego ważną rolę w uczeniu gradzającymi,
dziecka postępowania zgodnego z oczekiwa- działa dodatnio na tych, którzy są świad-
niami rodziców i wychowawców  obok oso- kami nagradzania.
bistego przykładu  spełniają nagroda i kara. A oto kilka rodzajów nagród, któ re zy -
Nagrodą jest wszyst ko to, co sprawia skały dobre oceny pedagogów2.
dziecku przy jemność, bu dzi za dowolenie, Pochwała może być wy rażona sponta-
przywołuje mi łe sko jarzenia. Nagrody sta - nicznie lub formalnie (oficjalnie) w jakiś ry-
nowią bodz
ce pozytywne i wzmacniają wła- tualny sposób, ustnie lub pisemnie. Pochwa-
ściwe za chowania dziec ka. Ze wzglę du ła po win na być aktem przemyślanym
1
I. Jundziłł, Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986, s. 14.
2
Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W. Pomykały, Warszawa 1997, s. 408.
9/2008
49
i taktownie przeprowadzonym, aby nie prze- eliminowanie pewnych zachowań czy czyn -
ciwstawiała chwa lonego wychowanka  in - ności i doprowadzenie do spadku intensyw-
nym, nie narażając go na przykre konflikty. ności tych zachowań. Karanie powinno wy-
Upominek rzeczowy jest to jakby zmate- stępować we wczesnych etapach uczenia się
rializowana pochwała. Kosz towne upominki i mieć charakter stały, nie zaś sporadyczny,
są raczej niepożądane, na tomiast upominek występujący tylko po niektórych zachowa-
symboliczny zy skał aprobatę wielu prak ty- niach niepożądanych3.
ków i teoretyków wychowania. Może to być Skuteczność karania jest tym większa, im
np. książka z dedykacją czy album na zdjęcia. w większym stopniu karany akceptuje normę,
Odznaka honorowa, w postaci jakiegoś za której przekroczenie został ukarany. Jed-
znaczka czy emblematu, może być przyzna- nym z warunków skuteczności wszelkich dzia-
wana za częste pomaganie młodszym ko le- łań wychowawczych jest pozytywny stosunek
gom, aktywność społeczną podczas prac po- uczuciowy między wychowankiem a wycho-
rządkowych, okazjonalnych uroczystości czy wawcą. Przywiązanie może służyć skuteczno-
udział w różnego rodzaju akcjach. Nagroda ści karania w różny sposób. Po pierwsze, mo-
ta mo że rów nież przy brać po stać wpi su że podwyższać do tkliwość ka ry, po nieważ
do kroniki przed szkolnej lub zdję cia pa - dezaprobata okazana dziecku przez lubiane-
miątkowego. go wychowawcę jest bardziej awer syjna. Po
drugie, uka ranie wy chowanka przez osobę,
do której jest on przywiązany, może wzbudzić
Wszystkie formy nagradzania bardzo
w nim tendencję do podejmowania dzia łań
silnie oddziałują na uczucia człowieka
mogących przywrócić po zytywny sto sunek
i stanowią bodziec kierujący jego
z wychowawcą, a w tym tendencję do skrupu-
postępowaniem.
latnego i często demonstracyjnego przestrze-
gania wszelkich zakazów na łożonych przez
niego. Po trzecie, może to wpłynąć na sku -
Wśród rodzajów nagród możemy wyróż- teczność karania za pośrednictwem dysonan-
nić: nagradzanie uznaniem i pochwałą, na - su poznawczego, który da się rozwiązać przez
gradzanie przez sprawianie przy jemności, uznanie niewłaściwości własnego zachowania
darzenie zaufaniem, wspólne atrakcyjne spę- i zaakceptowanie kary4.
dzanie czasu wolnego, nagrody rzeczowe. Zbyt częste stosowanie kar sprzyja kształ-
W stosowaniu nagród zalecany jest umiar, towaniu takich cech osobowości, jak: nad -
jakkolwiek pozytywna ro la nagradzania za - mier ne pod porządkowa nie au torytetom,
chowań zgodnych z normami spo łecznymi nietolerancja oraz postrzeganie świata w ka-
nie ulega wątpliwości. Nagroda stanowi dla tegoriach władzy i siły. Stosowanie w wycho-
dziecka silną podnietę do powtarzania pożą- waniu tylko kar (lub przewagi kar) rozwija
danych zachowań i wzbudza jego motywację w uczniach po stawy bierne, za chowawcze,
lub ją podwyższa; w jej wyniku powstają wyczekujące, zorientowane na kontrolę. Kie-
przyjemne stany emocjonalne: zadowolenie dy kon trola przestaje dzia łać, wychowanko-
czy radość. Chodzi jednak o to, aby dzieci wie łamią przepisy, normy, obyczaje. Częste
nie podejmowały różnego rodzaju dzia łań karanie wytwarza odporność na tego rodzaju
wyłącznie w celu uzyskania nagrody. bodz
ce przy równoczesnym rozwijaniu się re-
Karą natomiast jest to, co sprawia przy- akcji obronnych, tj. agresji, wrogości w sto
-
krość, budzi nie zadowolenie, utrudnia za - sunku do in stytucji wy chowującej, bun tu
spokojenie potrzeb. Karanie ma na celu wy- przeciwko wymierzającym karę.
3
K. Konarzewski, Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1982, s. 23.
4
Tamże, s. 79 81.
Wychowanie w Przedszkolu
50
Oto przykłady kilku rodzajów kar, które Kary symboliczne polegają na pozba-
w oczach wybitnych pedagogów zasługiwały- wieniu wychowanków pewnych praw hono-
by na aprobatę5. Najwięcej zwolenników ma rowych, jak np. zabronienie członkom ze -
kara pojmowana jako rekompensata wy - społu no szenia przez pewien czas znaczka
rządzonego zła, zwana często zadośćuczy- zespołu czy po zbawienie udzia łu w funk -
nieniem. Najprostszą formą jest tu akt prze- cjach wyróżniających.
proszenia, trudniejszą  akt odszkodowania Wśród rodzajów kar wyróżniamy również:
lub doprowadzenia z powrotem do porząd- tłumaczenie i wyjaśnianie, odmawianie przy-
ku przedmiotów uszkodzonych. Ważne jest, jemności, wyrażenie swego smutku i zawodu.
aby odszkodowanie dokonane zostało wysił-
kiem sprawcy. Kara traci sens, jeśli napra-
Jednym z warunków skuteczności
wianie skutków biorą na siebie ko ledzy lub
wszelkich działań wychowawczych
rodzice. Jeśli naprawa jest niemożliwa, nale-
jest pozytywny stosunek uczuciowy
ży pomyśleć o jakimś akcie zastępczym.
Kara na turalna polega na tym, że wy - między wychowankiem a wychowawcą.
chowawca po zostawia przez pewien czas
działanie skutków wywołanych przez kary-
godny czyn, np. jeśli dziecko zepsuło piłkę Niezależnie od tego, jaki rodzaj kar 
przez pewien czas nie daje mu się innej. Ten z wymienionych wyżej  będziemy sto so-
typ kar uzna je za naj słuszniejszy Jean Ja - wać, należy pamiętać, iż nie forma kary jest
cques Rousseau. Sergiusz Hessen twierdzi, najważniejsza, lecz atmosfera, jaka jej towa-
że naturalne kary są najwłaściwsze w okre- rzyszy. Najważniejsze jest, aby żadnej karze
sie wczesnego dzieciństwa, kiedy nieuchron- nie towarzyszyło poniżenie godności ka ra-
na kon sekwencja czynu po siada na turalną nego, żeby kary nie przygniatały i nie onie-
moc przekonywania. śmielały, by nie budziły pragnienia zemsty.
Izolacja to rodzaj kar za lecany przez Popularność nagrody i kary jako metody
Marię Mon tessori. Jeśli wychowanek prze - oddziaływania wy chowawcze skło niła
go
szkadza w pracy lub w zabawie, wyklucza się mnie do pod jęcia tego tematu. Mam świa -
go na pewien czas z tych zajęć. Izolacja jest domość, iż wyżej wymienione me tody od -
karą wymagającą ostrożności i sub telności działywania wychowawczego, jakimi są na -
wychowawcy, gdyż łatwo może przybrać ka- groda i kara, od grywają niemałą ro lę
rykaturalną postać. w procesie kształ towania się oso bowości
Werbal ną dezaprobatę zachowań małego dziecka.
dziecka wysuwa H. Muszyński na czoło kar Osoba odpowiedzialna za proces wycho-
wychowawczych. Może być ona sto sowana wania i chcąca osiągnąć zamierzony przez
w spo sób spon tanicz ny (bez pośrednio siebie cel, powinna znać ro lę sto sowanych
po wykroczeniu) lub oficjalny (w specjalnie przez nią nagród i kar w modyfikacji ludz-
przygotowanych momentach i w sposób ob- kich zachowań. Uważam, że jest to czynnik
jęty specjalnym rytuałem). bardzo istotny, by człowiek, któ ry sto suje
Ograniczenie uprawnień wychowanków pewne mechanizmy i działania, w pierwszej
możliwe jest tam, gdzie wychowankowie po - kolejności zapoznał się z możliwymi konse-
siadają okre ślone prawa i przywileje. Wtedy kwencjami ich wdrażania, a dopiero póz
niej
właśnie ograniczenie uprawnień jest szczegól- zaczął stosować je w praktyce.
nym spo sobem karania  pozbawieniem na - Rozpatrując problem nagród i kar w pro-
gród. Ważne jest, aby wychowanek wiązał ten cesie wychowania dziecka w wieku przed -
rodzaj kary z konsekwencją własnych czynów. szkolnym, zakładam, iż największą war tość
5
Encyklopedia pedagogiczna..., op. cit., s. 406 407.
9/2008
51
mają oddziaływania po zytywne. Wszystkie na zwiększenie mo tywacji i wy siłku, by
formy nagradzania bardzo silnie oddziałują sukcesywnie, niewłaściwe po stępowanie
na uczucia człowieka i stanowią bodziec kie- zdarzało się coraz rzadziej, aż do całko-
rujący jego postępowaniem, a im wyższy sto- witego jego zaniechania.
pień świadomości spo łecznej wychowanka, 4. Nagradzanie i karanie wychowawcze po-
tym większego nabierają one znaczenia. winno stanowić względnie ujednolicony
Wieloletnia praca z dziećmi w wieku przed- sys tem od działywań wy chowawczych.
szkolnym, a także fakt bycia mamą, pozwoliły Dlatego przedszkole powinno czynić spe-
mi na dokonanie obserwacji, które interpreto- cjalne zabiegi, aby zasady, sposoby i for-
wałam odwołując się do li teratury naukowej, my nagradzania i ka rania by ły zgodne,
merytorycznie wią żącej się z pro blemem. zarówno w środowisku przed szkolnym,
Umożliwiło mi to sformułowanie na stępują- jak i rodzinnym.
cych uogólnień, wniosków i spostrzeżeń: 5. Skuteczność procesu wychowania moral-
1. W wyniku stosowania kar i nagród dziec- nego może zostać zapewniona nie przez
ko wie, jakie wymagania stawia wobec pojedyncze, wy rywkowe, spon taniczne
niego otoczenie i rozumie, jak do stoso- nagrody i kary, ale tylko przez przemyśla-
wać swoje zachowanie do tych wymagań. ny i konsekwentnie stosowany system na-
Uświadomienie so bie wła snych uczuć, gród i kar.
pragnień, dążeń i oczekiwań ułatwia lep- 6. Nie jesteśmy w stanie w pełni i skutecznie
szą kon trolę nad wła snym zachowaniem wypełniać obowiązków wy chowawczych
i zrozumienie konsekwencji swego postę- bez odpowiedniej wiedzy. Za równo na -
powania. grody, jak i kary, żeby pozwoliły skutecz-
2. Warto podkreślić, że tylko te sposoby na- nie kon trolować zachowanie dzieci, wy -
gradzania i karania można uznać w sensie magają skom plikowa nej me todologii
wychowawczym za war tościowe, któ re i doświadczenia.
mobilizują dzieci do aktywności poznaw-
czej, do postępowania coraz lepszego, co- Wpływanie za pomocą metody nagradza-
raz do skonalsze go, które za chęcają nia i ka rania wychowawczego na po stępo-
do wysiłku, które pobudzają do życzliwe- wanie moralne dziecka w wieku przedszkol-
go sto sunku do świata lu dzi, zwie rząt nym jest problemem złożonym i trudnym,
i rzeczy. ale niezmiernie istotnym. Świadomość tego
3. Z pedagogicznego punk tu widzenia, na - zagadnienia wśród nauczycieli może przy -
groda i ka ra, za stosowane prawidłowo, czynić się do podniesienia efektywności wy-
z towarzyszącą im refleksją i samooceną, chowania w ogóle, a wychowania moralnego
z badaniem przyczyn zachowania, prowa- w szczególności.
dzą do osią gnięcia celów wy
chowaw-
czych. W przypadku na gród będzie to
utrwalenie dotychczasowej wzorowej po-
stawy z na stawieniem na jej dal szy roz -
RENATA KOSTKIEWICZ
wój, a w przypadku kary  korekta nagan-
Przedszkole Miejskie im. Kubusia Puchatka
nego za chowania z ukie runkowaniem w Lipianach
Wychowanie w Przedszkolu
52