1
Akroleina nazwa systematyczna wg IUPAC: propenal, aldehyd allilowy lub aldehyd
akrylowy - organiczny związek chemiczny z grupy aldehydów o wzorze
półstrukturalnym: CH =CH CHO.
2
Jest to najprostszy możliwy aldehyd nienasycony i jak wszystkie tego rodzaju
aldehydy jest stosunkowo nietrwały. Niewielkie ilości kwasu lub zasady powodują
jej gwałtowną polimeryzację do poliakroleiny.
Jest to bezbarwna, lotna ciecz, o gryzącej woni, przy dużych stężeniach, i dość przy-
jemnym, ożywczym zapachu, przy małych stężeniach. Jest bardzo silnym
lakrymatorem. Powoduje silne podrażnienia błon śluzowych, oczu i górnych dróg
oddechowych. Już przy stężeniu w powietrzu rzędu 2 ppm może spowodować zgon.
Z tego względu była stosowana przez jakiś czas w trakcie I wojny światowej jako gaz
bojowy. Akroleina posiada również dość silne właściwości rakotwórcze.
Akroleinę produkuje się z gliceryny. W warunkach przemysłowych akroleina jest
otrzymywana przez termiczną dehydratację (odwodnienie) gliceryny w temperaturze
280�C. W laboratorium można ją otrzymać poprzez reakcję gliceryny ze stężonym
kwasem siarkowym lub bezwodnym siarczanem sodu lub w reakcji acetaldehydu z
formaldehydem wg:
Akroleina wydziela się także w wyniku ogrzewania przez dłuższy czas masła w wyso-
kiej temperaturze, np. podczas smażenia na maśle. Z tego powodu nie należy uży-
wać masła do smażenia na patelni.
Czterochloroetylen
ZASTOSOWANIE:
Rozpuszczalniki farb i klejów, preparaty do odtłuszczania metalu oraz do prania na
sucho.
SKUTKI:
Uszkodzenie mózgu, wątroby i nerek.
Niszczy atmosferyczną warstwę ochronną ozonu
Powoduje zaburzenia układu rozrodczego
Benzen
Benzen jest jednym z najbardziej niebezpiecznych pod względem toksycznym z roz-
puszczalników. Działanie par o niskich stężeniach wpływa ujemnie na skład krwi i
narządy krwiotwórcze (powoduje uszkodzenie szpiku kostnego). Wysokie stężenie
par benzenu działają narkotycznie. W zatruciach ostrych, po początkowym okresie
podniecenia, następuje ogólne osłabienie, senność, zawroty głowy, duszność, wy-
mioty, ból głowy, utrata przytomności, drgawki. Rozszerzone z
renice nie reaguję na
światło. Temperatura ciała gwałtownie obniża się. Przy bardzo wysokich Stężeniach
prawie natychmiast występuje utrata świadomości i śmierć w ciągu kilku minut.
Zatrucia lekkie i przewlekle charakteryzują się zmianami chorobowymi układu
krwiotwórczego i krwi, uszkodzeniem wątroby, nerek, zmniejszeniem odporności na
zakażenia, zaburzeniami przemiany materii, ogólnym osłabieniem. Szczególną
wrażliwość na działanie par benzenu wykazują kobiety i młodociani. Zatrucie ben-
zenem powoduje zaburzenia w trawieniu, utratę łaknienia. Czasem występują ob-
 2
jawy podrażnienia nerek i wątroby. Może również rozwinąć się żółtaczka. Podrażnie-
nie wątroby często zanika po przerwaniu kontaktu z benzenem. Dawka śmiertelna
benzenu doustnie wynosi ok. 30 g. Pary benzenu, nawet w niewielkim stężeniu wy-
wołują podrażnienia błon śluzowych dróg oddechowych. Przy zatruciach przewle-
kłych obserwuje się krwawe wybroczyny w opłucnej i płucach. Jednym z typowych
objawów zatrucia są silne i częste krwotoki nosa. Benzen wchłania się przez skórę i
może dojść tą drogą do zatrucia, nawet ostrego. Pary benzenu w wyższych stęże-
niach powodują różnopostaciowe zmiany skóry. Przy częstym kontakcie z ciekłym
benzenem następuje wysuszenie i spękanie skóry, swędzenie, zaczerwienienie,
obrzęk i wypryski drobnopęcherzykowe.
Właściwości fizyko - chemiczne (HSB 1999; IPCS 1993)
w temperaturze pokojowej przezroczysta, bez-
postać i wygląd barwna ciecz o charakterystycznym aromatycz-
nym zapachu
masa cząsteczkowa 78,12
temperatura wrzenia 80oC
gęstość względna (woda=1) 0,9
gęstość względna par
2,7
(powietrze =1)
gęstość względna mieszaniny 1,2
pary/powietrze (powietrze = 1)
temperatura zapłonu -11oC
granice stężeń wybuchowych 1,2 - 8% obj. w powietrzu
- 4,8 - 15,04 mg/m3 w powietrzu; 2 mg/l w wo-
próg wyczuwalności zapachowej
dzie
1 ppm około 3,2 mg/m3 (w temp. 20oC; 760
współczynniki przeliczeniowe:
mmHg); 1 mg/m3 około 0,31 ppm.
Toluen
Toluen działa narkotycznie silniej niż benzen. Jest ogólnie bardziej toksyczny niż
benzen, ale dzięki wyższej temperaturze wrzenia jest mniej niebezpieczny. Długo-
trwałe oddziaływanie niskich stężeń toluenu powoduje zmiany we krwi, szpik
kostny nie ulega uszkodzeniu jak po benzenie. Obserwuje się tylko jego przyrost.
Zatrucie następuje wskutek wchłaniania par toluenu w drogach oddechowych oraz
częściowo prze nieuszkodzoną skórę. Wydalanie następuje w moczu. Jednym z ob-
jawów zatrucia parami toluenu są wymioty, brak łaknienia. W niektórych przypad-
kach obserwuje się powiększenie wątroby. W początkowym okresie zatrucia, pary
toluenu wywołują podrażnienie błon śluzowych. Toluen powoduje często podrażnie-
nie skóry i uszkodzenie skóry.
Właściwości fizykochemiczne [Toxicological Profile, 2000]
Temperatura wrzenia 110,6 �C
Masa cząsteczkowa 92,14
Gęstość w 20... 24�C 0,8669 g/cm3
Gęstość par (powietrze = 1) 3,2
Miesza się z rozpuszczalnikami organicznymi
Temperatura zapłonu 40C
Temperatura samozapłonu 480 0C
Próg zapachu 1,5  3,2 mg/m3
3
1ppm odpowiada 3,75 mg/m3
1 mg/m3 odpowiada 0,267 ppm
Ksylen
Jest to narkotyk o działaniu silniejszym od benzenu i toluenu. Jest jednak mniej
niebezpieczny z powodu wyższej temperatury wrzenia i mniejszej lotności. Pary
ksylenu są wchłaniane w drogach oddechowych, przez skórę i błony śluzowe. Obja-
wami zatrucia przewlekłego są obok zaburzeń układu nerwowego utrata przytomno-
ści w ciężkich przypadkach zaburzenia w przewodzie pokarmowym. Wyrażają się
one brakiem łaknienia, nudnościami, wymiotami, uciskiem w okolicy żołądka,
skłonnościami do biegunki. Pary ksylenu działają drażniąco na błony śluzowe oczu,
nosa i gardła. Przy działaniu ciekłego ksylenu stwierdzono występowanie wypry-
sków, egzemy i inne schorzenia.
Zagrożenie pożarowe. Preparat łatwo palny, opary tworzą z powietrzem mieszaninę
wybuchową, są cięższe od powietrza, gromadzą się przy powierzchni ziemi i w dol-
nych partiach pomieszczeń. Zapłon od otwartego płomienia, iskry, gorącej po-
wierzchni.
Zagrożenie toksykologiczne. Preparat szkodliwy dla zdrowia w przypadku naraże-
nia inhalacyjnego, połknięcia i kontaktu ze skórą. Działa drażniąco na oczy, skórę i
drogi oddechowe.
WA
AŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE.
Stan fizyczny: ciecz
Zapach: charakterystyczny
Gęstość: max. 0,87 g/cm3
Mieszalność z wodą : minimalna
Mieszalność z: alkoholami, węglowodorami, ketonami, octanami itp.
Temp. zapłonu: (co najmniej) 25 0 C
Temp. samozapłonu: 4200 C
Stężenie wybuchowe: 1,96 % obj. / (mg / l)
Granice zapalności:  dolna  1,0 % obj. / (mg / l)
górna  5,3 % obj. / (mg / l)
TLENEK W
GLA (czad) Czad - cichy zabójca
Tlenek węgla jest gazem powstającym w wyniku niepełnego spa-
lania węgla i substancji, które w swym składzie węgiel posiadają.
Jest tym groz
niejszy, że nie posiada smaku, zapachu, barwy,
nie szczypie w oczy i nie "dusi w gardle". W bardzo dużym stęże-
niu (około 75-100%) może lekko pachnieć czosnkiem. Ma też bar-
dzo "wybuchowy charakter", a w powietrzu pali się niebieskawym
płomieniem. Jest nieco lżejszy od powietrza (gęstość 0,967), przez
co łatwo przenika przez ściany, stropy i warstwy ziemi.
Najczęstszą przyczyną zatrucia są pożary i wadliwa instalacja grzewcza. Piecyk ga-
zowy w małej łazience bez przewodu kominowego (lub z niedrożnym przewodem
kominowym), może w ciągu jednej minuty wytworzyć 29 dm sześciennych tlenku
węgla, dawkę, która może zabić.
Tlenek węgla do organizmu wchłania się w czasie, gdy oddychamy. Tak też zo-
staje z niego wydalony, (kiedy udaję się w porę wynieść zatrutego na powietrze).
Kiedy już jest w naszych płucach, tam wiążę się z hemoglobiną, tworząc tzw. kar-
boksyhemoglobinę. Niestety tlenek węgla wykazuje około 210 - 300 razy większe
 4
powinowactwo z hemoglobiną niż tlen. Związek ten uniemożliwia tak zmienionej
hemoglobinie przenoszenie tlenu, przez co komórki naszego ciała i cały organizm
jest mocno niedotleniony. W skutek działania karboksyhemoglobiny uszkodzeniu
ulegają organy najbardziej na niedotlenienie wrażliwe, a dla nas ważne: ośrodkowy
układ nerwowy, układ naczyniowo-sercowy.
Wysiłek fizyczny, wysoka temperatura, stres - a te zjawiska zawsze występują
przy pożarze - dodatkowo wpływają na szybkość przesycania organizmu CO poprzez
wymuszanie większej częstotliwości oddechu.
Po 6-7 minutach przebywania w pomieszczeniu, w którym stężenie CO wynosi ok.
70% doprowadza do nieodwracalnych zmian w organizmie, a po 20 minutach na-
stępuje zgon. Jednak przy większej ilości CO w pomieszczeniach zamkniętych
śmierć może nastąpić błyskawicznie, już po kilku oddechach, na skutek uduszenia
w wyniku porażenia ośrodków oddychania. Przy wysokich stężeniach CO nie wystę-
pują żadne sygnały ostrzegawcze (jak bóle głowy, nagła słabość itp.) Co gorsza,
osłabienie i utrata przytomności uniemożliwiają nam ucieczkę.
Stężenie karboksyhemoglobiny we krwi (%) i objawy zatrucia
" 10-20 Rozszerzenie naczyń skórnych, bóle głowy, uczucie ucisku w skro-
niach.
" 20-30 Ból głowy i uczucie tętnienia w skroniach
" 30-40 Silny ból głowy, nudności, wymioty, osłabienie, oszołomienie, zapaść.
" 40-50 Silny ból głowy, nudności, wymioty, osłabienie, oszołomienie, zapaść,
zaburzenia czynności serca, przyspieszone tętno i oddech.
" 50-60 Zaburzenia czynności serca, przyspieszone tętno i oddech, śpiączka
przerywana drgawkami.
" 60-70 Śpiączka przerywana drgawkami, upośledzenie czynności serca i oddy-
chania, możliwa śmierć.
" 70-80 Nikłe tętno, zwolnione oddychanie, porażenie oddychania i śmierć.
Paradoksem jest to, że zmarły na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie okazu zdro-
wia. Karboksyhemoglobina zabarwia skórę na różowo.
Niestety tlenek węgla dostaję się z krwią matki do krwi płodu i może po-
wodować śmierć dziecka, nawet, jeśli matka przeżyje.
Dwutlenek węgla (CO , nazwa systematyczna: ditlenek węgla lub tlenek węgla(IV)) -
2
nieorganiczny związek chemiczny, tlenek węgla na IV stopniu utlenienia.
W temperaturze pokojowej jest to bezbarwny, bezwonny i niepalny gaz, dobrze roz-
puszczalny w wodzie i cięższy od powietrza (ok. 1,5 raza). Pod normalnym ciśnie-
niem przechodzi ze stanu stałego do gazowego (sublimuje) z pominięciem fazy cie-
kłej w temperaturze -78,5�C. Pod zwiększonym ciśnieniem (5,1 atm) można go jed-
nak skroplić w temperaturze -57�C.
W naturze występuje w stanie wolnym w atmosferze i związanym (np. jako składnik
CaCO ).
3
Dwutlenek węgla jest produktem spalania i oddychania. Jest wykorzystywany przez
rośliny w procesie fotosyntezy. Tworzy się przy utlenianiu i fermentacji substancji
organicznych. Występuje w kopalniach, cukrowniach, gorzelniach, wytwórniach
win, silosach zbożowych, browarach i studzienkach kanalizacyjnych. W małych stę-
żeniach nie jest trujący, w większych stężeniach dwutlenek węgla jest szkodliwy dla
zdrowia a nawet zabójczy, a jego działanie powoduje powstawanie hiperkapni, a co
za tym idzie kwasicy oddechowej i w następstwie obrzęku mózgu.
5
Zastosowanie w przemyśle
" jako suchy lód jest wykorzystywany jako chłodziwo ;
" zawarty w powietrzu wywołuje twardnienie ; zaprawy wapiennej ;
" jako atmosfera neutralna w dojrzewalniach owoców ;
" czynnik chłodniczy w obiegach nadkrytycznych ;
" czynnik roboczy w gaśnicach śniegowych i instalacjach gaśniczych ;
" w cukrownictwie - do wytrącania resztek wodorotlenku wapnia z soku
buraczanego ;
" stosowany do "zasilania" markerów do gry w paintball
" stosowany również w napojach gazowanych. Jego numer jako dodatku
do żywności to E290.
Zatrucie dwutlenkiem węgla
Do zatruć dwutlenkiem węgla dochodzi przede wszystkim w różnych zakładach
przemysłowych, głównie kopalniach, jednak zatrucia są także możliwe w zamknię-
tych pomieszczeniach, gdzie wydzielany w wyniku fermentacji dwutlenek węgla
zwiększa stężenie tego gazu w powietrzu wdechowym. Wejście do takich pomiesz-
czeń bez sprawdzenia składu powietrza lub bez aparatów tlenowych zagraża zatru-
ciem, a nawet śmiercią.
CO tworzy się przy utlenianiu i fermentacji substancji organicznych - powietrze
2
zostaje zubożone w tlen, a zwiększa się w nim procentowa zawartość dwutlenku wę-
gla. Dzieje się tak w cukrowniach, gorzelniach, wytwórniach win, silosach zbożo-
wych, browarach, studzienkach kanalizacyjnych i innych podobnych. Odmienna
sytuacja ma miejsce w kopalniach, gdzie nagle na skutek prac górniczych lub ru-
chów górotworu zostają uwolnione znaczne ilości gazów, w tym najczęściej dwutlen-
ku węgla.
Zatrucie CO ma nieco odmienny charakter od zatruć innymi gazami takimi jak
2
tlenek węgla, siarkowodór czy cyjanowodór. Polega zwykle na połączeniu zagrażają-
cego życiu niedotlenienia (hipoksja) i hiperkapnii, a co za tym idzie powstającej kwa-
sicy oddechowej. Przy znacznej hiperkapnii dochodzi do obrzęku mózgu i porażenia
ośrodka oddechowego.
Przy oddychaniu powietrzem zawierającym dwutlenek węgla w małych stężeniach
(poniżej 5% w powietrzu wdechowym) zwiększa się jego ciśnienie parcjalne we krwi
(hiperkapnia), co powoduje uczucie duszności, niepokój, pobudzenie ośrodka odde-
chowego i zwiększenie częstości oddechów. Przy zwiększaniu się jego stężenia do-
chodzi do bólów i zawrotów głowy, szumu w uszach, zaburzeń postrzegania, nad-
miernej potliwości i przekrwienia spojówek. Przy stężeniach powyżej 10% narasta
duszność i osłabienie, pojawiają się omamy i zaburzenia świadomości do śpiączki
włącznie oraz drgawki. Stężenia powyżej 20% powodują śmierć w ciągu kilkunastu
minut, a powyżej 30% śmierć natychmiastową. Niedotlenienie i obrzęk mózgu mogą
spowodować nieodwracalne zmiany w mózgu, mimo uratowania zatrutej osoby.
Przedszpitalne postępowanie z osobą zatrutą: usunięcie z miejsca o dużym stężeniu
CO bez narażania osób ratujących na niebezpieczeństwo, ułożenie nieprzytomnych
2
w pozycji bezpiecznej - bocznej ustalonej, transport do szpitala. W szpitalu stosuje
się intensywną tlenoterapię, a także w razie potrzeby oddech kontrolowany lub
wspomagany.
Dwusiarczek węgla [nazwy systematyczne: disiarczek węgla lub siarczek węgla(IV)],
CS - nieorganiczny związek chemiczny z grupy siarczków, siarkowy analog
2
dwutlenku węgla.
 6
Czysty dwusiarczek węgla jest bezbarwną łatwo lotną cieczą o lekko słodkawym i
przyjemnym zapachu. Przemysłowo stosowany dwusiarczek węgla ma jednak zwykle
barwę żółtą i zapach zgniłych rzodkiewek. Opary dwusiarczku węgla mają dwukrot-
nie większą gęstość od powietrza i dlatego ścielą się po podłodze.
W naturze dwusiarczek węgla jest emitowany w pierwszym etapie erupcji wulkanów.
W przemyśle produkuje się go przez bezpośrednią syntezę z pierwiastków - spalanie
węgla w oparach siarki, w bardzo wysokiej temperaturze i przy dużym nadmiarze
siarki w stosunku do węgla.
Dwusiarczek węgla niezwykle łatwo ulega samozapłonowi. Temperatura samoza-
płonu jest niższa niż 100�C, z możliwością wybuchu par. Trudno rozpuszcza się go
w wodzie, łatwo w benzenie, etanolu oraz eterach.
W przemyśle największe ilości dwusiarczku węgla są stosowane jako rozpuszczalnik
do wytwarzania włókien wiskozowych. Jest też stosowany w syntezie organicznej i
jako rozpuszczalnik do flotacji minerałów.
Dwusiarczek węgla jest związkiem trującym, działa szkodliwie na ośrodkowy układ
nerwowy. W bardzo dużym stężeniu jego wdychanie może prowadzić do zatrzymania
oddechu na skutek porażenia układu nerwowego. Długotrwałe wchłanianie dwu-
siarczku węgla w niższych stężeniach powoduje trwałe uszkodzenia mózgu, przeja-
wiające się początkowo jako problemy ze snem, wrażeniem ciągłego zmęczenia i
problemy z pamięcią. Dwusiarczek węgla wykazuje też działanie rakotwórcze i mu-
tagenne.
Krzemionka (dwutlenek krzemu, nazwa systematyczna: ditlenek krzemu lub tlenek
krzemu(IV), SiO , ang. silicon dioxide)  nieorganiczny związek chemiczny  tlenek
2
krzemu na IV stopniu utlenienia.
Ogólny, sumaryczny wzór krzemionki (SiO ) nie oddaje dobrze jej faktycznej struk-
2
tury chemicznej. W rzeczywistości tworzy ona rozbudowane struktury przestrzenne,
w których prawie każdy atom krzemu jest połączony z czterema atomami tlenu, zaś
prawie każdy atom tlenu łączy się z dwoma atomami krzemu. W sieci tej występuje
jednak wiele defektów. Ponadto powierzchnia krzemionki, w zależności od pocho-
dzenia zawierać może atomy wodoru, metali alkalicznych lub grupy hydroksylowe.
Występowanie
Czysta krzemionka posiada kilka odmian krystalicznych. Pod normalnym ciśnie-
niem:
" kwarc ą  który w temperaturze 846 K przechodzi w
" kwarc �  który w temperaturze 1143 K przechodzi w
" trydymit �  który w temperaturze 1743 K przechodzi w
" krystobalit �  który w temperaturze 1983 K ulega stopieniu.
W wysokich ciśnieniach występują ponadto odmiany: krystobalit ą i trydymid ą.
Krzemionka jest końcowym produktem bardzo powolnego rozkładu krzemianów pod
wpływem wody i dwutlenku węgla. Występuje w przyrodzie w dużych ilościach jako
piasek. Zawiera najczęściej różne zanieczyszczenia. Prawie czystą krzemionką jest
piasek morski. W zależności od postaci, w jakiej występuje i zabarwienia tlenek
krzemu tworzy różne minerały. Kryształy kwarcu mogą być bezbarwne, pięknie wy-
kształcone, np. kryształ górski. Mogą być także zabarwione na kolor fioletowy, są to
ametysty lub żółty  cytryny. Jeżeli występuje w postaci krystalicznej, jest nazywany
kwarcem. Kwarc jest również głównym składnikiem wielu minerałów, m.in. opalu,
który jest bezpostaciową odmianą kwarcu, chalcedonu i agatu. Kwarc stanowi
główny składnik skał: granitu, gnejsu, piaskowca.
7
Krzemionka jest bardzo rozpowszechnionym związkiem w skorupie ziemskiej. W
miarę czyste jej postacie (głównie piasek i piaskowiec) stanowią ok. 12% jej masy,
natomiast jeśli uwzględnić także wszystkie minerały, w skład których wchodzi ona
jako część ich struktury, łączna jej zawartość wynosi ok 50% skorupy ziemskiej.
Właściwości
Szybkie schładzanie ciekłej krzemionki prowadzi do otrzymania krzemionki bezpo-
staciowej, która składa się z kombinacji domen fazy amorficznej przemieszanej z
domenami kwarcu, trydymitu i krystobalitu. Jest to tzw. krzemionka topiona.
Podczas bardzo wolnego ochładzania zestala się na szkliste, bezpostaciowe ciało
stałe (szkło kwarcowe), odporne na działanie czynników chemicznych. Szkło
kwarcowe ma mały współczynnik rozszerzalności termicznej, dzięki czemu wykazuje
dużą odporność na szybkie zmiany temperatury. Dobrze przepuszcza promienie
nadfioletowe.
Jest substancją stałą, bardzo twardą. Dwutlenek krzemu topi się w temperaturze
1723�C (można ją obniżyć dodając tzw. topniki). Temperatura wrzenia jest również
wysoka, bo wynosi 2230�C. Krzemionka jest bardzo odporna chemicznie i nie re-
aguje z niczym oprócz wrzącego, stężonego roztworu wodnego KOH i NaOH,
stopionego Na CO i K CO , gazowego fluorowodoru (HF) oraz stężonego roztworu
2 3 2 3
tego gazu w wodzie zwanego kwasem fluorowodorowym.
W wyniku reakcji z KOH, NaOH, Na CO i K CO powstają odpowiednie sole  krze-
2 3 2 3
miany sodu i potasu  które są rozpuszczalne w wodzie i sprzedawane jako tzw.
szkło wodne. Ditlenek krzemu ogrzewany do 1250�C z krzemem w próżni daje tle-
nek krzemu, SiO.
SiO + Si 2SiO
2
Rozdrobniona krzemionka może być przyczyną pylicy płuc. Szczególnie narażeni na
tę chorobę są pracownicy zatrudnieni w piaskowniach, kopalniach oraz przemyśle,
w którym wykorzystuje się piasek.
Cząstki pyłu o średnicy poniżej 3�m osadzają się w pęcherzykach płucnych
powodując zmiany w ich budowie, prowadzące do zwłóknienia płuc.
Cyjanowodór (wzór sumaryczny: HCN, nazwa zwyczajowa: kwas pruski)  silnie
toksyczny nieorganiczny związek chemiczny.
W temperaturze pokojowej jest to bezbarwna, łatwo parująca ciecz o intensywnym
zapachu gorzkich migdałów. Z wodą tworzy stosunkowo słaby kwas cyjanowodo-
rowy, którego sole noszą nazwę cyjanków.
Toksyczność
Cyjanowodór jest silną trucizną. Trwałość wynosi w lecie 5-10 min., w zimie do 1
godziny. Trujące działanie cyjanowodoru polega na blokowaniu enzymów oddycha-
nia tkankowego (zob. mitochondrium). Transport tlenu z płuc do tkanek jest zacho-
wany, ale dochodzi do niedotlenienia (hipoksji) tkankowej. Blokada wywołana
cyjanowodorem jest odwracalna, a jon cyjankowy przechodzi w rodankowy i w tej
postaci jest wydalany przez nerki.
Cyjanki - związki chemiczne, sole kwasu cyjanowodorowego, które zawierają anion
cyjankowy (CN-). W potocznym rozumieniu, "cyjankiem" określa się sól potasową
kwasu cyjanowodorowego - cyjanek potasu: KCN, truciznę często opisywaną w po-
wieściach kryminalnych. Związki organiczne zawierające grupę CN nazywane są
nitrylami.
 8
Cyjanowodór i cyjanki działają silnie drażniąco na błony śluzowe i skórę. A
atwo się
wchłaniają do organizmu przez błony śluzowe, drogi oddechowe, skórę i z przewodu
pokarmowego. Przy ostrym narażeniu na cyjanowodór lub cyjanki proces zatrucia u
ludzi przebiega w trzech fazach, charakteryzujących się nastepującymi objawami:
duszności i podniecenie, drgawki oraz porażenie. Toksyczność cyjanków wynika z
ich silnych właściwości kompleksotwórczych. Wiążą się one z atomami żelaza i
miedzi obecnymi w cząsteczkach kluczowych enzymów na łańcuchu oddechowym
powodując ich inaktywację.
Cyjanki stosowane są do syntezy wielu związków chemicznych, m.in. akrylonitrylu,
oraz jako surowiec wyjściowy do produkcji niektórych tworzyw sztucznych,
nawozów sztucznych, barwników i leków. Stosuje się je także do czyszczenia,
hartowania i rafinacji metali oraz otrzymywania złota i srebra z rud. Są też stoso-
wane do fumigacji (odymiania), w galwanotechnice, przemyśle fotograficznym, a
także do produkcji barwników i środków owadobójczych.
Radon (Rn, łac. radon) - pierwiastek chemiczny z grupy gazów szlachetnych w
układzie okresowym. Wcześniejsze jego nazwy to "emanacja" (symbol Em) oraz "to-
ron" (symbol Tn).
Został odkryty w 1900 roku przez Friedricha Dorna. Nazwa pochodzi od radu. W
początkowym okresie po odkryciu, był nazywany Niton (symbol Nt), dopiero po roku
1923 otrzymał swoją aktualną nazwę.
Właściwości fizyczne
Radon jest bezbarwnym, bezwonnym radioaktywnym gazem szlachetnym. Wystę-
puje naturalnie, jako produkt rozpadu radu, który z kolei powstaje z obecnego w
222
przyrodzie w sporych ilościach uranu. Jego najstabilniejszy izotop, Rn, ma okres
połowicznego rozpadu 3,8 dnia i jest stosowany w radioterapii.
Gęstość radonu wynosi 9.73 kg/m3 - jest on 8 razy cięższy niż średnia gęstość ga-
zów atmosferycznych. Z tego względu gaz gromadzi się w zagłębieniach, takich jak
piwnice, gdzie jego stężenie jest najwyższe. W temperaturze pokojowej jest bez-
barwny, ale schłodzony do punktu zamarzania (-71 �C), nabiera barwy żółtej, a po-
niżej -180�C staje się pomarańczowo-czerwony. Emituje również intensywną po-
światę, będącą efektem jego radioaktywności.
Promieniotwórczość
Radon w czasie rozpadu emituje promieniowanie alfa (oraz w mniejszym stopniu
beta) o małej przenikliwości, ale o dużej zdolności jonizującej (wysoka energia, duża
222
masa cząstki). Rn jest pierwiastkiem naturalnym, pochodzącym bezpośrednio z
rozpadu 226Ra (o okresie połowicznego zaniku 1600 lat). Ten ostatni z kolei jest dłu-
gożyciowym produktem przemian radioaktywnych zachodzących w naturalnym sze-
regu promieniotwórczym, którego pierwszym członem jest naturalny izotop uranu:
238
U. Zawartość uranu w skorupie ziemskiej wynosi średnio 2ppm (0,0002%), więc
stosunkowo dużo. Dlatego też zawartość Rn-222 w powietrzu atmosferycznym w
222
warstwie przypowierzchniowej jest znacząca. Średnie stężenie Rn w powietrzu w
Polsce wynosi ok. 10 Bq/mł. Radon stanowi 40-50% dawki promieniowania, jaką
otrzymuje mieszkaniec Polski od z
ródeł naturalnych. Radon może stanowić zagro-
żenie dla zdrowia człowieka, bowiem gromadzi się w budynkach mieszkalnych,
zwłaszcza w piwnicach, przedostając się tam z gleby w wyniku różnicy ciśnień (efekt
kominowy). Dotyczy to zwłaszcza podłoża granitowego, zawierającego większe ilości
uranu w swoim składzie niż np. skały osadowe. Aktualnie w Polsce obowiązuje limit
stężenia radonu w nowych budynkach mieszkalnych wynoszący 200 Bq/m3. Szko-
dliwość radonu jest wynikiem stosunkowo szybkiego jego rozpadu, prowadzącego do
powstania kilku krótkożyciowych pochodnych, również radioaktywnych, emitują-
9
cych promieniowania alfa. Ich zatrzymanie w płucach będzie powodować uszkodze-
nia radiacyjne, prowadzące do rozwoju choroby nowotworowej.
Radon a zdrowie
Obserwuje się niekorzystny wpływ radonu na zdrowie, szkodliwe efekty działania
radonu polegają na uszkadzaniu struktury chemicznej kwasu DNA przez
222
wysokoenergetyczne, krótkotrwałe produkty rozpadu radonu Rn, co wywołuje
rozwój komórek rakowych. Powoduje to np. zachorowania na raka płuc wśród górni-
ków. W wielu krajach wprowadzono normy określające dopuszczające stężenia ra-
donu w powietrzu, w pomieszczeniach i wodach pitnych np. w Czechach norma ta
wynosi 200 Bq/mł. Częste wietrzenie pomieszczeń może się przyczynić do spadku
stężenia radonu.
W obszarach, w których na skutek budowy geologicznej występuje wysokie lub
średnie zagrożenie emanacjami radonowymi wykonanie pomiarów emisji radonu
powinno być obowiązkowe. W Polsce obszarami najbardziej zagrożonymi emana-
cjami radonowymi są Sudety, w których występują złoża uranu i toru masywów gra-
nitoidowych i skał metamorficznych o wysokich zawartościach uranu i toru.
Górnośląskie Zagłębie Węglowe jest również obszarem potencjalnie najbardziej
zagrożonym emanacjami radonowymi. W osadach karbonu, silnie pociętych usko-
kami, pokłady węgla zawierają podwyższone koncentracje uranu, a przez to podwyż-
szone stężenia radonu. Na obecność radonu wskazywać mogą pośrednio znaczne
ilości radu w wodach kopalnianych zrzucanych do zlewni Wisły i Odry.
Aldehyd mrówkowy lub formaldehyd (wg nomenklatury IUPAC metanal) to naj-
prostszy związek organiczny z grupy aldehydów o wzorze HCHO (inny zapis - H CO).
2
Został odkryty przez rosyjskiego chemika Aleksandra Butlerowa w 1859.
W warunkach normalnych aldehyd mrówkowy jest gazem o charakterystycz-
nej, duszącej woni i jest silną trucizną.
Jego temperatura topnienia wynosi -113 �C, a temperatura wrzenia -21 �C. Dobrze
rozpuszcza się w wodzie, do około 40% wagowych. Roztwór ma słabo kwasowe pH.
W handlu najczęściej spotyka się 35-40% roztwór formaldehydu w wodzie -
formalinę.
Formaldehyd powstaje podczas niepełnego spalania substancji zawierających
węgiel. Otrzymuje się go poprzez utlenianie i odwodornianie metanolu na
katalizatorze tlenkowym (molibdeniany żelaza lub bizmutu) lub srebrowym.
Stosowany do wyrobu żywic syntetycznych, włókien chemicznych, barwników i jako
środek odkażający. Jest stosowany również jako konserwant. Jego numer jako
dodatku do żywności to E 240.
Podtlenek azotu (N O, nazwa systematyczna: tlenek azotu(I), zwany gazem
2
rozweselającym) - nieorganiczny związek chemiczny tlenek azotu na I stopniu utle-
nienia. Związek ten jest często stosowany do znieczulania anestezjologicznego.
W temperaturze pokojowej jest to bezbarwny, niepalny gaz o słabej woni i słodka-
wym smaku. Temperatura topnienia  91�C, temperatura wrzenia  88�C.
Historia
Gaz ten został odkryty przez Josepha Priestleya w 1772; w latach 90. XVIII wieku
Humphry Davy przeprowadzał na sobie i swoich przyjaciołach (m.in. na poetach
Samuelu Taylorze Coleridge'u i Robercie Southeyu) eksperyment sprawdzający
działanie gazu na organizm człowieka. Okazało się, że gaz uśmierza ból, a osoba
poddana jego działaniu pozostaje częściowo świadoma. Właściwość ta została
wkrótce wykorzystana głównie w zabiegach dentystycznych oraz w znieczuleniu w
 10
czasie porodu. Po raz pierwszy własności anestetyczne podtlenku azotu wykorzystał
amerykański dentysta Horace Wells, który praktykował w Hartford w stanie
Connecticut (USA).
Gaz anestetyczny [edytuj]
Podtlenek azotu jest powszechnie wykorzystywany jako jeden ze składników znie-
czulenia ogólnego złożonego, a także (głównie na zachodzie) do znieczulenia w sto-
matologii. W mieszaninie z tlenem w stężeniu do 70% jest nośnikiem innych ogól-
nych środków anestetycznych (sam ma słabe działanie znieczulające). Stosuje się go
również w połączeniu z dożylnymi lekami znieczulającymi, opioidami i lekami zwiot-
czającymi (podtlenek azotu praktycznie nie działa zwiotczająco na mięśnie). . Ma
silne działanie nasenne. MAC dla podtlenku azotu wynosi 104% co oznacza, że nie
może być stosowany samodzielnie do znieczulenia chirurgicznego. Wykazuje nie-
wielkie właściwości euforyzujące, z tego powodu jest nazywany gazem rozweselają-
cym. Podtlenek azotu inaktywuje kobalaminową formę witaminy B12, dlatego
długotrwałe użycie dużych ilości może prowadzić do objawów niedoboru witaminy
B - anemii i neuropatii, może uszkadzać szpik kostny i ma negatywny wpływ na
12
jajniki i jądra. Nie dotyczy to jednak sporadycznego użycia tego gazu. Objawy użycia
mogą również przypominać stan zatrucia alkoholowego.
Podtlenek azotu bardzo szybko i dobrze wchłania się z płuc do tkanek organizmu.
Stosowanie tego gazu, powoduje ryzyko niedotlenienia tkanek (dlatego używa się go
tylko w mieszaninach z tlenem), jednak jeśli do niego nie dojdzie, działania niepożą-
dane są bardzo niewielkie. Na skutek przenikania N O do zamkniętych przestrzeni
2
zawierających powietrze, może dojść do różnorodnych, krótkotrwałych zaburzeń,
np. na skutek przedostawania się gazu do ucha środkowego, pacjent, może przez
pewien czas po operacji gorzej słyszeć. Są to jednak działania ustępujące z reguły
samoistnie. Niebezpieczne są natomiast zanieczyszczenia, często znajdujące się w
butlach z N O, np. NO.
2
Bardzo ciekawym faktem dotyczącym tego gazu jest zmniejszanie się tolerancji or-
ganizmu na tę samą dawkę - w przeciwieństwie do większości narkotyków, po dłuż-
szym używaniu N O, zmniejszona dawka może dać taki sam efekt jak na początku.
2
Tlenek azotu(II) (NO)  nieorganiczny związek chemiczny z grupy tlenków azotu.
W temperaturze pokojowej jest to bezbarwny gaz o temperaturze topnienia -163,6�C
i temperaturze wrzenia -151,8�C. Posiada jeden niesparowany elektron (jest
rodnikiem), stąd jest niestabilny i bardzo reaktywny. W powietrzu reaguje z tlenem,
tworząc trujący tlenek azotu(IV) NO .
2
Znaczenie biologiczne tlenku azotu
Jest to nietrwały, jednak bardzo aktywny biologicznie związek chemiczny, który
spełnia wiele ważnych funkcji fizjologicznych u ssaków (również u człowieka). Ze
względu na niewielkie rozmiary cząsteczki tlenek azotu łatwo przenika przez błony
biologiczne bez pośrednictwa układów transportujących.
Niektóre z działań tlenku azotu w fizjologii i stanach chorobowych:
" regulacja napięcia naczyń krwionośnych i co za tym idzie ciśnienia
tętniczego krwi (poprzednio znany jako EDRF)
" hamuje agregację płytek krwi i leukocytów
" w ośrodkowym układzie nerwowym pełni funkcję neuromodulatora
(np. wpływ na pamięć)
11
" w obwodowym układzie nerwowym działa jak neurotransmiter i
wpływa na motorykę przewodu pokarmowego, funkcje neuroendokrynne i
lokalny przepływ krwi
" ma wpływ na wiele mechanizmów immunologicznych.
Tlenek azotu(IV) (dwutlenek azotu), NO  nieorganiczny związek chemiczny z
2
grupy tlenków azotu, w którym atom azot występuje na +4 stopniu utlenienia. W
temperaturze pokojowej jest to brunatny, silnie toksyczny gaz o ostrym zapachu
przypominającym zapach gazowego chloru.
Na skalę techniczną tlenek azotu(IV) otrzymuje się w wyniku spontanicznego
utlenienia tlenku azotu(II) tlenem. Tlenek azotu(II) otrzymuje się wcześniej w reakcji
utleniania amoniaku.
Tlenek azotu(IV) jest tlenkiem kwasowym i w reakcji z wodą tworzy równomolową
mieszaninę kwas azotowy(V) i kwas azotowy(III). Tlenek azotu posiada silne
własności utleniające. Utlenia wiele metali przejściowych, np. żelazo i miedz
tworząc
odpowiednie tlenki tych metali i tlenek azotu(II).
Z halogenami tworzy nitryle, np. NO Cl i NO F, które z kolei są używane jako
2 2
odczynniki do otrzymywania organicznych nitrozwiązków, np. trotylu.
Tlenek azotu(V) (N O )  nieorganiczny związek chemiczny z grupy tlenków azotu,
2 5
w którym atom azotu występują na formalnym stopniu utlenienia +5.
Tlenek azotu(V) w temperaturze pokojowej występuje w formie białych kryształków i
ma temperaturę topnienia ok. 41�C. Jest związkiem nietrwałym rozkładającym się
spontanicznie w temperaturze pokojowej do tlenku azotu(IV) i tlenu.
Związek ten jest bezwodnikiem kwasu azotowego. Ze względu na jego nietrwałość
nie znajduje on w formie czystej praktycznych zastosowań.
Amoniak (nazwa zwyczajowa)  znany także pod nazwą systematyczną azan (trihy-
drydoazot, wodorek azotu(III)), to nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NH .
3
Palność
Amoniak jest palny (temperatura samozapłonu: 630�C). Spala się żółtawym
płomieniem na azot i wodę. Mieszaniny z powietrzem (15-28% obj. NH ) są wybu-
3
chowe. Po dłuższym kontakcie z rtęcią, srebrem i halogenami wilgotny amoniak
tworzy związki wybuchowe wrażliwe na uderzenia.
Aktywność chemiczna gazowego amoniaku
W stanie gazowym, powyżej 700�C amoniak ma silne właściwości redukujące, co
jest spowodowane jego rozkładem termicznym z wydzieleniem wodoru. W niższych
temperaturach jest stabilny chemicznie. W niewielkim stopniu dysocjuje w
temperaturze 840-930�C.
Ciekły amoniak wylany na skórę wywołuje odmrożenia. Jest przy tym silnie
toksyczny (LC50 (inh.) = 7,5 g/mł (2h), LD50 (oral) = 350 mg/kg), działa draż-
rat rat
niąco na skórę i błony śluzowe.
 12
Wpływ na organizm ludzki w zależności od stężenia:
stężenie Dopuszczalny czas
Wpływ na organizm ludzki
[ppm] przebywania
25
Charakterystyczny zapach wyczu-
próg wykry- Nieograniczony
walny nosem przez większość ludzi.
walności
Maksymalne dopuszczalne stężenie 8 godzin roboczych
35
trwałe. przez 7 dni w tygodniu
Zapach bardzo wyraz
nie wyczuwalny.
Ludzie opuszczają skażone pomiesz- 50 wg niezbędnych potrzeb
czenie.
Ostry nieprzyjemny zapach, przy
krótkotrwałym wdychaniu bez szko- Opuścić pomieszczenie
100
dliwego wpływu na organizm ludzi niezwłocznie
zdrowych.
400  700 godzina przebywania
Podrażnienie śluzówki oczu, nosa i
próg zagro- przeważnie nie powoduje
dróg oddechowych.
żenia poważnych następstw
Napad kaszlu, uczucie zatykania od- Półgodzinne przebywa-
dechu, silne podrażnienie śluzówki 1000  1700 nie może prowadzić do
nosa, oczu i dróg oddechowych. groz
nych następstw
Silny kaszel, skurcze gardła, silne
W ciągu 1/2 godziny
uczucie zatykania oddechu wraz ze
żrącym podrażnieniem śluzówki 2000  5000 może nastąpić śmierć
przez uduszenie
nosa, oczu i dróg oddechowych.
Silne uczucie porażenia nerwowego 5000  6000 Śmierć następuje w
i duszenia ciągu kilku minut