BEZPIECZEŃSTWO PRACY 3/2002
doc. dr HALINA PUCHALSKA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Klasyfikacja i oznakowanie
niebezpiecznych substancji chemicznych
elem klasyfikacji jest określenie czalnych Stężeń i Natężeń Czynników wania zapaleń skóry może być dwoja-
właściwości substancji chemicz- Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku kiego rodzaju: pierwszy to mechanizm
nych, które mogą stwarzać ryzy- Pracy wydała publikację pt. Czynniki szko- alergiczny, wytworzony na skutek prze-
ko w czasie normalnego stosowania lub dliwe w środowisku pracy [10]. strojenia immunologicznego organizmu
użytkowania. Substancje lub preparaty, W opracowaniu tym, oprócz wielu działaniem alergenów przemysłowych,
po określeniu ich właściwości stanowią- innych informacji, jak np. objaśnienia drugi  nie alergiczny, którego przyczyną
cych zagrożenie, muszą następnie zostać podstawowych pojęć używanych w oma- jest pierwotne drażniące działanie związ-
oznakowane po to, aby wskazać to za- wianej dziedzinie, są zawarte wymaga- ków chemicznych.
grożenie, w celu ochrony użytkownika, nia dotyczące środowiska pracy, a także Uczuleniowe zapalenie skóry powsta-
populacji generalnej oraz środowiska [1]. zasady pomiaru oraz oceny stężenia i na- je zwykle w wyniku kontaktu skóry
Klasyfikację substancji przeprowadza się tężenia szkodliwych czynników wystę- z alergenem zewnątrzpochodnym. Jed-
na podstawie dostępnych danych ekspe- pujących w środowisku pracy  wykaz nakże u osób uczulonych podanie aler-
rymentalnych zgodnie z kryteriami, któ- NDS określonych w obowiązującym roz- genu drogą doustną lub oddechową może
re uwzględniają wielkość uzyskanych porządzeniu ministra pracy i opieki spo- także spowodować jego dotarcie do skó-
efektów [2]. łecznej, wraz z oznakowaniem określa- ry przez układ krążenia i stać się przy-
jącym właściwości danej substancji che- czyną układowego kontaktowego zapa-
micznej. I tak, spośród omawianych w ni- lenia skóry [5].
Kryteria do klasyfikacji
niejszym artykule substancji chemicz- Przeciwieństwem do alergicznego
substancji chemicznych
nych, literą C oznakowane są substancje wyprysku kontaktowego, są zmiany na
o działaniu żrącym, literą I  substancje skórze o charakterze nie immunologicz-
W artykule przedstawiono przegląd
o działaniu drażniącym, zaś literą A  nym. Mogą je powodować substancje
kryteriów do klasyfikacji substancji che-
substancje o działaniu uczulającym. chemiczne o właściwościach drażnią-
micznych, pod kątem ich działania żrą-
W załączniku nr 1 do rozporządzenia cych skórę, prowadzących do jej uszko-
cego, drażniącego i uczulającego. Okre-
ministra zdrowia i opieki społecznej z 21 dzenia. Skutki działania związków draż-
ślenie tych właściwości pozwala na
sierpnia 1997 r. [8]*  zagrożenia cha- niących zależą od wielu takich czynni-
wskazanie zagrożenia wynikającego
rakteryzuje się za pomocą odpowiednich ków, jak stężenie związku, czas trwania
z narażenia na substancje o takich wła-
oznakowań ryzyka (symbole R i S). Sym- narażenia, wrażliwość osobnicza i gatun-
ściwościach. Występują one bowiem po-
bol R określa rodzaj zagrożenia i odnosi kowa. U osób lub zwierząt narażonych
wszechnie w środowisku pracy oraz
się do specyficznego zakresu efektów, na przez dłuższy czas na związki draż-
w powietrzu komunalnym. Wielkość
które powoduje charakteryzowana sub- niące obserwuje się pojawienie toleran-
populacji osób narażonych na działanie
stancja chemiczna, symbol S dotyczy cji na ich działanie. W obrębie wyprysku
substancji żrących, drażniących i uczu-
prawidłowego postępowania z niebez- o charakterze drażniącym wyróżniono
lających jest duża, skutki ich działania
piecznymi substancjami, natomiast sub- kilka postaci. Ostre podrażnienie jest
mogą być poważne, jednak rzadko sta-
stancjom drażniącym przypisuje się sym- wywołane jednorazowym, krótkotrwa-
nowią one zagrożenie śmiertelne.
bol ostrzegawczy Xi. łym silnym bodz
cem. W zmianach prze-
Podstawowym kryterium umożliwia-
Działanie toksyczne związków o wła- wlekłych natomiast działa wiele słabych
jącym ocenę narażenia zawodowego
ściwościach żrących, drażniących i uczu-  podrażniaczy , które nakładając się na
związanego z występowaniem szkodli-
lających dotyczy głównie skóry i błon siebie wzmacniają efekt końcowy. Bez-
wych substancji chemicznych podczas
śluzowych. pośrednią przyczyną wyprysku z podraż-
wykonywania czynności zawodowych
Skóra jest narządem o budowie i czyn- nienia jest częstość występowania bodz
-
przez pracowników, są wartości najwyż-
nościach przystosowanych do ochrony ców, a więc kolejny mikrouraz następuje
szych dopuszczalnych stężeń w powie-
organizmu przed działaniem środowiska zanim skóra zdoła powrócić do stanu pra-
trzu środowiska pracy. Wartości te, po-
zewnętrznego. Załamanie sprawności widłowego po urazie poprzednim. Po
dane w obowiązującym rozporządzeniu
obronnej skóry, w wyniku wzmożonego pewnym czasie zdolność tkanek do re-
ministra pracy i polityki socjalnej [3,4]
działania środowiska zewnętrznego lub agowania wyczerpuje się. Mają tu też
są wartościami prawnie obowiązującymi
upośledzenia obronności ogólnej organi- znaczenie czynniki dodatkowe, np. su-
wszystkie przedsiębiorstwa w Polsce.
zmu, jest podstawową przyczyną chorób chość powietrza, zimny wiatr, promienio-
W celu ułatwienia pracodawcy oraz jego
zawodowych skóry. Mechanizm powsta- wanie podczerwone, temperatura, bodz
-
służbom specjalistycznym, a także samym
ce mechaniczne [6].
pracownikom przestrzegania obowiązują-
Klasyfikacja służy więc do określenia
cych przepisów prawnych, Międzyresor-
* W II kwartale br. ukaże się nowelizacja tego rozpo-
właściwości substancji, które mogą stwa-
towa Komisja ds. Najwyższych Dopusz- rządzenia
14
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 3/2002
rzać ryzyko w czasie normalnego stoso- EWG [1]. Są one podstawą i wzorcem
Substancjom chemicznym sklasyfikowanym jako
wania lub użytkowania, a określenie wła- do ustanowienia kontroli szkodliwych
żrące przypisuje się symbol C znak ostrzegawczy
ściwości pozwoli na wskazanie zagroże- substancji chemicznych w naszym kra-
wskazujący na substancję  żrącą oraz następujące
nia wynikającego z narażenia na te sub- ju.
oznakowanie ryzyka R:
stancje. R35  wywołuje poważne oparzenia, gdy apli-
W Polsce, kryteria i sposób klasyfikacji pod względem za- kowana na zdrową, nieuszkodzoną skórę zwierząt
Wszystkie substancje
grożeń dla zdrowia lub życia szkodliwych substancji che- doświadczalnych, spowoduje zniszczenie tkanek
znajdujące się w wykazie
micznych reguluje rozporządzenie ministra zdrowia i opie- skóry na całej grubości, lub jeżeli ten wynik można
najwyższych dopuszczal-
ki społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie substan- przewidzieć
nych stężeń wymienione
cji chemicznych stwarzających zagrożenia dla zdrowia i ży-
R34  wywołuje oparzenia w przypadku, gdy
w rozporządzeniu ministra cia [8].
substancja naniesiona na zdrową nieuszkodzoną skó-
pracy i polityki socjalnej rę zwierząt doświadczalnych spowoduje zniszcze-
nie tkanek skóry na całej grubości, w wyniku nara-
w sprawie najwyższych dopuszczalnych Rozporządzenie to zawiera również
żenia trwającego do 4 godzin, lub jeżeli ten wynik
stężeń i natężeń czynników szkodliwych wykaz niebezpiecznych substancji che-
można przewidzieć.
dla zdrowia w środowisku pracy [3, 4] micznych, sposób ich etykietowania i re-
oraz te, które w przyszłości zostaną do jestrowania, a także określa wymagania
tego wykazu wprowadzone, powinny być dotyczące sporządzania kart charaktery-
Wykaz wartości NDS, wraz z przyję-
poddane takiej ocenie. styk niebezpiecznych substancji che-
tym przez Międzyresortową Komisję ds.
W procesie ustalania NDS ważnym micznych. Szczegółowe kryteria okre-
Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń
etapem jest ocena ryzyka związanego ślają załączniki do tego rozporządzenia.
i Natężeń Czynników Szkodliwych dla
z zawodowym narażeniem na daną sub- W rozporządzeniu omówione zostały nie
Zdrowia w Środowisku Pracy oznakowa-
stancję i wskazanie krytycznego skutku tylko substancje chemiczne, lecz także ich
niem rodzaju działania i metodami ozna-
szkodliwego działania substancji, np. mieszaniny.
czenia stężeń w powietrzu na stanowi-
drażniącego czy też uczulającego. Szcze- Każda substancja chemiczna powin- skach pracy, opublikowany jest w opra-
gólnie istotne jest określenie korelacji na być analizowana pod kątem działania
cowaniu tej Komisji i został wydany przez
pomiędzy narażeniem a krytycznym toksycznego na podstawie przedstawio-
Centralny Instytut Ochrony Pracy [10].
skutkiem szkodliwym  nieodwracalną nych kryteriów, następnie dokonuje się
zmianą biologiczną pojawiającą się oceny właściwości toksycznych i wpro-
Substancje i preparaty drażniące
w trakcie lub po zakończeniu narażenia. wadza odpowiednie oznakowanie jako
W celu określenia charakteru działa- rezultat dokładnej analizy piśmiennictwa. Substancjom i preparatom chemicznym sklasyfiko-
wanym jako drażniące należy przypisać symbol Xi,
nia toksycznego analizuje się wiele wła-
odpowiedni znak ostrzegawczy i znaki ryzyka R, je-
ściwości toksycznych substancji che-
śli spełniają następujące kryteria:
Klasyfikacja
micznych.
1) stan zapalny skóry, który utrzymuje się przez co
na podstawie toksycznoS
ci
Zaproponowano następujące podsta-
najmniej 24 godziny od zakończenia narażenia
trwającego do 4 godzin; substancjom takim przy-
wy klasyfikacji [7]:
Substancje i preparaty żrące
pisuje się znak ryzyka  R38 z komentarzem  dzia-
 związków o działaniu drażniącym
ła drażniąco na skórę ;
Substancje i preparaty żrące są to sub-
i żrącym:
2) uszkodzenie oka, które ujawnia się w ciągu 72 go-
stancje i preparaty, które w zetknięciu z
 kryteria wg Unii Europejskiej [1, 2]
dzin od momentu narażenia i które utrzymuje się
żywymi tkankami mogą powodować ich
 rozporządzenie ministra zdrowia
co najmniej przez 24 godziny; substancjom takim
zniszczenie. Substancja uważana jest za przypisuje się znak ryzyka R36 i komentarz  dzia-
i opieki społecznej w sprawie substancji
ła drażniąco na oczy , uszkodzenia oka są uwa-
żrącą, jeżeli po nałożeniu na zdrową i nie-
chemicznych stwarzających zagrożenia
żane za wyraz
ne, gdy występuje: zmętnienie ro-
uszkodzoną skórę spowoduje zniszcze-
dla zdrowia i życia [8]
gówki, przekrwienie i obrzęk spojówek;
 związków o działaniu uczulają- nie tkanek skóry na całej jej grubości co
3) ryzyko poważnego uszkodzenia oczu, gdy sub-
najmniej u jednego zwierzęcia z badanej
cym:
stancje aplikowane do oka powodują powstawa-
grupy doświadczalnej. O żrącym działa- nie poważnych uszkodzeń utrzymujących się co
 kryteria wg Unii Europejskiej [1, 2]
najmniej przez 24 godziny od momentu wkrople-
niu substancji można także wnioskować
 rozporządzenie ministra zdrowia
nia badanej substancji i obserwowane jest zmęt-
na podstawie własności fizykochemicz-
i opieki społecznej z dnia 21 sierpnia
nienie rogówki i uszkodzenie tęczówki; substan-
1997 r. w sprawie substancji chemicz- nych, tak jak to jest w przypadku moc-
cjom takim przypisuje się znak ryzyka R41 i zapis
nych stwarzających zagrożenia dla zdro- nych kwasów (pH<2) lub zasad
 stwarza ryzyko poważnego uszkodzenia oczu ;
(pH>11,5). Ponadto, według cytowane- 4) działają drażniąco na układ oddechowy; są to sub-
wia lub życia [8]
stancje i preparaty, które wywierają poważne dzia-
go rozporządzenia ministra zdrowia
 rozporządzenie Rady Ministrów
łanie drażniące na układ oddechowy (zwykle
w sprawie prac wzbronionych młodocia- i opieki społecznej z 1997 r., właściwo-
stwierdza się ten objaw na podstawie obserwacji
ści takie można stwierdzać również na
nym [9].
praktycznych); substancjom takim przypisuje się
podstawie wyników uznanych w bada- znak ryzyka R37   działa drażniąco na układ
Kryteria Unii Europejskiej są zawarte
oddechowy .
niach in vitro.
w dyrektywach 67/548/EWG i 88/379/
15
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 3/2002
Substancje i preparaty chemiczne nie Należy podkreślić, że efektywność ja-
wykazujące właściwości żrących, a kichkolwiek działań prewencyjnych zale-
w przypadku krótkotrwałego, przedłużo- ży od dostępu pracowników do informa-
nego lub powtarzalnego kontaktu ze cji o zagrożeniach i ich szkodliwych skut-
skórą albo błoną śluzową mogą wywo- kach dla zdrowia. Informacje te powinny
łać stan zapalny, powinny być sklasyfi- być dostępne zarówno dla specjalistów
kowane jako drażniące. zajmujących się sprawami medycyny
przemysłowej, jak i samych pracowników,
Substancje i preparaty uczulające
którzy nie zawsze wiedzą z jakimi sub-
ztuczne włókna mineralne to
stancjami chemicznymi pracują.
włókna ciągłe, wełna izolacyjna,
Narastająca liczba osób nadwrażli-
Odpowiednie oznakowanie wskaże
włókna ogniotrwałe (w tym włók-
wych, u których czynnik posiadający
główny kierunek biologicznego działa- na ceramiczne) oraz włókna specjalnego
właściwości uczulające może wywołać
nia związku chemicznego, zarówno służ- przeznaczenia. Włókna ciągłe i włókna
niebezpieczną dla zdrowia i życia reak-
bom bhp, jak i pracownikom oraz pra- specjalnego przeznaczenia są produko-
cję oraz rozwój przemysłu i procesów
codawcom. Umożliwi także wprowadze- wane wyłącznie ze szkła, natomiast weł-
technologicznych opartych na substan-
nie odpowiednich zabezpieczeń, sprzętu
ny izolacyjne mogą być produkowane
cjach chemicznych, zwiększa ryzyko za-
ochronnego oraz stosowanie odpowied- także ze skały lub żużla (wełna skalna
wodowych reakcji alergicznych. Dlate-
nich środków ochrony indywidualnej.
lub wełna żużlowa), które nazywa się
go też zapobieganie i ostrzeganie przez
również wełną mineralną.
specjalne oznakowanie związków che-
PIŚMIENNICTWO
Osoby narażone zawodowo na pył
micznych charakteryzujących się właści-
sztucznych włókien mineralnych to:
wościami alergizującymi, ma duże zna-
[1] Annex to Commission Directive 93/72/EEC
 pracownicy zatrudnieni w zakładach
czenie.
of September 1993 adapting to technical progress
produkujących sztuczne włókna mineralne
Substancje i preparaty uczulające wy-
for the nineteenth time Council Directive 67/548/
 pracownicy zatrudnieni w zakładach
wołują reakcje układu immunologiczne- EEC on the laws, regulations and administrative
provisions relating to the classification, packa- stosujących sztuczne włókna mineralne
go, objawiające się charakterystycznymi,
ging, and labelling of dangerous substances. Of- jako surowiec do produkcji wyrobów
szkodliwymi zmianami podczas kolej-
ficial Journal of the European Communities
uszczelniających i termoizolacyjnych
nych ekspozycji.
L 258 A,vol.36, 16 October 1993
 pracownicy zatrudnieni przy mon-
[2] Kontrola substancji chemicznych. T. I: Wy-
tażu i wymianie wyrobów uszczelniają-
Substancjom i preparatom sklasyfikowanym jako brane Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej. IMP
cych i termoizolacyjnych produkowa-
uczulające przypisuje się następujące znaki ryzyka: A
ódz
1993
nych ze sztucznych włókien mineralnych.
R42  są to substancje i preparaty mogące po-
[3] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
wodować uczulenie w przypadku narażenia drogą Głównymi odbiorcami materiałów
Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie
oddechową, jeśli istnieje doświadczalny dowód, że
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń uszczelniających i termoizolacyjnych są
mogą powodować reakcje uczuleniowe u ludzi w na- czynników szkodliwych dla zdrowia w środo-
budownictwo i energetyka. Przeprowa-
stępstwie narażenia inhalacyjnego
wisku pracy. DzU nr 79, poz. 513
dzone pomiary stężeń pyłu podczas mon-
R43  tak oznakowane są preparaty mogące po-
[4] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Spo-
tażu i wymiany materiałów termoizola-
wodować uczulenie w przypadku kontaktu ze skórą,
łecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniające roz-
cyjnych wykazały, że podczas 8-godzin-
jeśli w badaniach doświadczalnych wykazano, że
porządzenie w sprawie najwyższych dopuszczal-
reakcja uczuleniowa wystąpiła u istotnej liczby osób, nego dnia pracy stężenia średnie ważone
nych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
w następstwie kontaktu ze skórą lub na podstawie
pyłu całkowitego wahały się od 1,3 do
zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 4 poz. 36
wyników badań wykonanych na zwierzętach do-
14,3 mg/m3 (średnio 7,3 mg/m3), a stęże-
[5] Kieć-Świerczyńska M. Patomechanizm aler-
świadczalnych.
gicznego kontaktowego zapalenia skóry. Medy- nia respirabilnych włókien mineralnych
cyna Pracy XLIV (5), 1993, s. 445-470
mieściły się w przedziale od 0,029 do
*
[6] Rudzki E. Dermatozy zawodowe. PZWL,
0,510 wł/cm3  średnio 0,18 wł/cm3 [1, 9].
* *
Warszawa 1986
Na wielkość stężeń włókien respira-
Wzrastająca liczba substancji che-
[7] Czerczak S., Kupczewska M Zasady klasyfi-
bilnych podczas stosowania wyrobów ma
micznych oraz powszechność ich użyt-
kacji substancji chemicznych pod kątem działa-
wpływ rodzaj stosowanej izolacji (z le-
kowania, stwarzają konieczność ujedno- nia toksycznego: rakotwórczego, drażniącego,
piszczem czy też bez lepiszcza). Jak wy-
żrącego, uczulającego, fetotoksycznego oraz
licenia zasad dotyczących klasyfikacji
nika z badań [9], przy montażu izolacji
wchłaniania przez skórę. Medycyna Pracy
i kryteriów oceny tych substancji pod
XLIX, (1), 1998, s. 67-81
z lepiszczem stężenia respirabilnych włó-
kątem ich działania toksycznego.
[8] Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki kien mineralnych były od około 6 do
Oznakowanie substancji chemicz-
Społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie
około 14 razy niższe niż podczas monta-
nych, określające ich właściwości mogą-
substancji chemicznych stwarzających zagroże-
żu izolacji bez lepiszcza.
ce stwarzać ryzyko, umożliwi wskaza- nie dla zdrowia lub życia. DzU nr 105, poz. 671
(zm. DzU 1999 nr 26, poz. 2)
nie krytycznego skutku szkodliwego
Oddziaływanie
[9] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia
działania substancji, np. uczulającego czy
1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbro-
na zdrowie ludzi
drażniącego i zapewni zmniejszenie ry-
nionych młodocianym. DzU nr 85, poz. 500 (zm.
zyka zawodowego w zakładach pracy.
DzU 1992 nr 1, poz. 1; DzU 1998 nr 105, poz.
Oddziaływanie pyłu z wełny mineral-
Ułatwi też przestrzeganie ogólnych za-
658)
nej na organizm ludzki ujawnia się, gdy
leceń dotyczących bezpieczeństwa i hi-
[10] Czynniki szkodliwe w środowisku pracy 
zaistnieje kontakt ze skórą lub błonami
gieny pracy podczas stosowania substan- wartości dopuszczalne 2001 r., pod red. D. Au-
śluzowymi, oraz po wniknięciu do ukła-
gustyńskiej i M. Pośniak, CIOP, Warszawa 2001
cji chemicznych.
16