Chemiczne czynniki środowiskowe
zagrożenia zdrowia
Dr Marta Stasiak
Katedra i Zakład Biofizyki Mol. i Med.
UM w A
odzi
Pomieszczenia zamknięte
" Zanieczyszczenia powietrza
" Tempo wymiany pomiędzy pomieszczeniem a
otoczeniem
Pomieszczenia zamknięte - z
ródła emisji
��Spalanie paliw (emisja produktów spalania do
pomieszczeń)
��Dym tytoniowy
��Materiały budowlane i meble
��Substancje emitowane przez człowieka
��Impregnaty do drewna
��Rozpuszczalniki chloroorganiczne
��Tworzywa sztuczne
��Zapachy
Tlenek węgla
" Spalenie drewna, oleju, gazu, benzyny, nafty,
propanu, węgla, ropy
��Normalny poziom (0,01-0,2ppm), w miastach
ponad kilka ppm
��Prawidłowe spalanie 1% węgla utlenia się do
tlenku węgla
��Nieprawidłowe nawet 30%
��4-9% spalin w samochodach bez katalizatora
Tlenek węgla
��Zaczadzenie
��Wiąże się trwale z hemoglobiną 210razy szybciej niż tlen
tworząc karboksyhemoglobinę COHb
��Ciężarne  niedotlenienie płodu
��0,16% zawartości tlenku węgla w powietrzu ilość ta jest zbyt
duża dla ludzkiego organizmu
��poziom COHb u osób
" niepalących wynosi około 1%,
" u umiarkowanych palaczy około 5%,
" u osób wypalających duże ilości tytoniu do 15%
(oznacza to że 1/7 hemoglobiny jest niezdolna do
transportu tlenu).
Zawartość tlenku węgla w różnych
gazach
Rodzaj gazu Zawartość tlenku węgla ( w % )
Dym 0,1 - 3
Czad 0, 1 - 7
Gaz świetlny 6  15
Gaz silników spalinowych 4 - 13
Gaz pieców hutniczych 9 - 25
Objawy zatrucia tlenkiem węgla
zależnie od stężenia objętościowego
w powietrzu
Stężenie objętościowe
Objawy zatrucia
CO w powietrzu
100-200 ppm lekki ból głowy przy ekspozycji przez 2-3 h;
400 ppm (0,04%) silny ból głowy zaczynający się ok. 1 h po wdychaniu tego stężenia;
800 ppm (0,08%) zawroty głowy, wymioty i konwulsje po 45 min. wdychania; po dwóch h
trwała śpiączka;
1 600 ppm (0,16%) silny ból głowy, wymioty, konwulsje po 20 min.; zgon po 2h
3 200 ppm (0,32%) intensywny ból głowy i wymioty po 5-10 min.; zgon po 30 min.;
6 400 ppm (0,64%) ból głowy i wymioty po 1-2 minutach; zgon w niecałe 20 min.;
12 800 ppm (1,28%) utrata przytomności po 2-3 wdechach; śmierć po 3 min.
Objawy zatrucia tlenkiem węgla w
zależności od stężenia
karboksyhemoglobiny we krwi
% COHb we krwi Objawy zatrucia
<4 brak objawów
4-8 niższa koncentracja, popełnianie drobnych błędów w testach
8-10 popełnianie ważnych błędów w testach
10-20 uczucie ucisku i lekki ból głowy, rozszerzenie naczyń skórnych
20-30 ból głowy, tętnienie w skroniach
30-40 silny ból głowy, osłabienie, oszołomienie, nudności, możliwość zapaści
silny ból głowy, osłabienie, oszołomienie, nudności, zaburzenia czynności serca,
40-50
przyspieszenie tętna, zapaść
zaburzenia czynności serca, przyspieszenie tętna, śpiączka przerywana
50-60
drgawkami
śpiączka przerywana drgawkami, upośledzenie czynności serca i oddychania,
60-70
możliwość śmierci
70-80 tętno nikłe, oddychanie zwolnione aż do porażenia, zgon
Tlenek azotu - z
ródła
�� naturalne zjawiska
" wyładowania elektryczne
" erupcje wulkaniczne
" procesy rozkładu substancji organicznych przebiegające z udziałem
bakterii (np. bakteryjny rozkład kiszonek)
�� sztuczne
" procesy spalania paliw
" elektrociepłownie
" elektrownie
" zakłady przemysłowe
" wytwórnie kwasu azotowego
" galwanizernie
" fabryki materiałów wybuchowych
" pojazdy mechaniczne
Tlenek azotu - z
ródła
" środki transportu napędzane benzyną emitują średnio 40  50% całkowitej ilości
tlenków azotu przechodzących do atmosfery
" urządzenia opalane gazem (piecyki ogrzewcze, piekarniki, kuchenki gazowe)
" palenie papierosów
" zabarwia na brązowo smog
" w obecności wody tworzy kwas azotowy i azotawy
" silnie absorbuje promieniowanie UV, ulega rozkładowi do tlenku azotu i ozonu
Tlenek azotu - z
ródła
" ekspozycje złożone (równocześnie działa więcej substancji)
" w kontakcie z błonami śluzowymi dróg oddechowych tlenki azotu tworzą kwasy,
które działając drażniąco, mogą spowodować objawy bronchospastyczne (astma
indukowana NO2), uszkadzają pęcherzyki płucne, obrzęk płuc lub (i) chemiczne
zapalenie płuc.
" W bardzo dużym stężeniu (w silosach ) wypierają tlen, powodując zaduszenie
" obowiązujący w Polsce NDS na stanowisku pracy dla 8h dnia pracy wynosi 5
mg/m3, natomiast Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe (do 30 min)
wynosi 10 mg/m3.
Dwutlenek węgla
" Niepracująca dorosła osoba produkuje ok. 200ml/min.
" W powietrzu atmosferycznym jest ok. 392ppm (2011r) (max. 0,5%) jeden z gazów
cieplarnianych
" W klasach szkolnych kilka tys.ppm
" 1,5% stężenie CO2 w powietrzu  łagodny stres metaboliczny (przyśpieszanie
oddechu, zaburzenie kwasowo-zasadowej równowagi we krwi)
" 7-10% powoduje utratę przytomności w ciągu kilku min.
Antropogeniczne z
ródła emisji dwutlenku węgla do atmosfery
Dwutlenek węgla- zastosowanie
" suchy lód jest wykorzystywany jako chłodziwo
" zawarty w powietrzu wywołuje twardnienie zaprawy wapiennej
" jako atmosfera neutralna w dojrzewalniach owoców
" czynnik chłodniczy w obiegach nadkrytycznych
" czynnik roboczy w gaśnicach śniegowych i instalacjach gaśniczych
" w cukrownictwie  do wytrącania resztek wodorotlenku wapnia z soku
buraczanego
" gaz napędowy do broni pneumatycznej
" jako otulina gazowa przy spawaniu stali czarnych metodą MAG
" w przemyśle spożywczym składnik napojów gazowanych (dodatek do żywności
E290).
Dym tytoniowy
" Bierne palenie tytoniu (ang. environmental tobacco smoke, ETS) występuje, gdy
dym z wyrobu tytoniowego używanego przez jedną osobę oraz dym przez nią
wydychany zostaje wdychany przez innych.
" Wśród składników dymu tytoniowego zaobserwowano występowanie ponad
5000 substancji mających działanie na organizm. Związki w nim zawarte mają
właściwości: toksyczne, karcynogenne, teratogenne i szkodliwe.
" Z powodu biernego palenia rocznie umiera w Polsce 1 tys., w USA 53 tys., a na
całym świecie około 600 tysięcy osób.
" Badania WHO wykazały, że wraz z upływem czasu od momentu przerwania
ekspozycji zmniejsza się ryzyko wystąpienia raka płuc i ekspozycja sprzed 15 lat
na dym tytoniowy osób, które nie palą, nie zwiększa już ryzyka zachorowania na
raka płuca.
Dym tytoniowy powoduje
Zwiększone ryzyko zachorowania na:
" raka "bierne palenie jest czynnikiem rakotwórczym z grupy 1 w szczególności
raka płuc (ryzyko 1,1-1,3)
" chorób serca
" poronienia i wad wrodzonych
" śmierci łóżeczkowej
" zachorowania na astmę, u dzieci i u dorosłych
" wystąpienia u dzieci problemów z psychiką, takich jak depresja, niepokój i
niedojrzałe zachowanie
" infekcji płucnych
" infekcji ucha
" wystąpienia u dzieci alergii i śmierci
" zaostrzenie astmy i alergii
Dym tytoniowy
" bierne palenie tytoniu powoduje te same problemy jak palenie bezpośrednie,
włączając raka płuc, choroby układu krążenia oraz schorzenia płuc takie jak
przewlekła obturacyjna choroba płuc, zapalenie oskrzeli i astma
" dla osób niepalących mieszkających z partnerami, którzy palą w domu, ryzyko
zachorowania na raka wzrosło o 20-30%, natomiast dla osób narażonych na dym
tytoniowy w miejscu pracy wzrost ryzyka wynosił 16-19%
" Brytyjczyk palący 3 papierosów dziennie ma 17x większą szansę zachorowania na
nowotwór płuc (Japończyk  8x)
" osoby zmuszone do przebywania w pomieszczeniach w których jest palony tytoń
mogą zapomnieć o innych środowiskowych zagrożeniach zdrowia, gdyż są one
niewielkie w porównaniu z tym jednym, któremu są poddane
Materiały budowlane i meble
��Wykładziny, tapety, środki czystości
(pestycydy)
��Wydzielanie substancji szkodliwych maleje z
czasem w sposób wykładniczy (emisja ~ e-Ąt)
gdzie typowa stała zaniku emisji Ą=60-180msc.
Materiały budowlane i meble
��Formaldehyd
��Lotne substancje organiczne
VOC (ang. volatile organic compound)
��Barwniki i pigmenty
Formaldehyd
��Sklejki, płyty wiórowe, laminaty
��Surowiec w produkcji żywic syntetycznych,
farb, lakierów, w włókiennictwie, jako środek
odkażający, konserwant
��Dodatek do żywności - E240.
��Wydzielany przez wiele materiałów
Formaldehyd
��Substancja toksyczna lub szkodliwa, żrąca lub drażniąca (w
zależności od stężenia).
��Ograniczone dowody działania rakotwórczego.
��W stężeniach powyżej 25% działa toksycznie przez drogi
oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu.
��Powoduje oparzenia. Może powodować uczulenie w kontakcie ze
skórą.
��Najwyższe dopuszczalne stężenia
NDS 0,5 mg/m3 NDSCh 1 mg/m3
��Formaldehyd o stężeniu około 1,23 mg/m3 u większości osób może
działać drażniąco na śluzówkę oczu, nosa i gardła. Natomiast jego
działanie w stężeniu powyżej 60 mg/m3 może prowadzić do
powstawania powikłanych uszkodzeń tkanki płucnej lub obrzęku
płuc.
 Lotne substancje organiczne VOC
��z łatwością zmieniają stan skupienia na gazowy,
��posiadają wysoką prężność,
��niską rozpuszczalność w wodzie,
��temperaturę wrzenia mieszczącą się w zakresie 50-250 C.
y
ródła powstawania LZO:
" Naturalne: procesy wegetacyjne niektórych organizmów, procesy asymilacyjne,
pożary lasów, wulkany, gejzery, gaz ziemny (ok..30-60 mln ton rocznie)
" Antropogeniczne: procesy wydobywania i spalania paliw, przeróbka ropy
naftowej, hutnictwo, przemysł chemii organicznej, produkcja i stosowanie
rozpuszczalników, przemysł spożywczy, rolnictwo, utylizacja odpadów stałych,
transport drogowy, powietrzny i morski.
�� Unikać wdychania i chronić dzieci
�� Odpowiednia wentylacja i częste wietrzenie pomieszczeń użytkowych.
 Lotne substancje organiczne VOC
��aceton  farby, pokrycia ochronne, zmywacze, materiały wykończeniowe i uszczelnienia.
��węglowodory alifatyczne (dekan, oktan, heksan)  farby, kleje, procesy spalania,
składniki uszczelniaczy, fotokopiarki, benzyna, dywany, linoleum
��węglowodory aromatyczne (toluen, ksylen, benzen)  procesy spalania, kleje, farby,
benzyna, linoleum, tynki, masy gipsowe
��związki zawierające chlor (dichlorometan, chlorek metylu, trichloroetan) 
tapicerowanie, środki do czyszczenia dywanów, lakiery, zmywacze, rozpuszczalniki,
korektory
��octan n-butylu  pokrycia dz
więkochłonne, linoleum, uszczelnienia
��dichlorobenzen  środki przeciw molom, odświeżacze powietrza, dywany
��4-fenylocykloheksen (4-PC)  farby, dywany
��terpeny  nabłyszczacze, środki czystości, dezodoranty, zmiękczacze, papierosy
��pestycydy, przemysł farmaceutyczny i petrochemiczny, laboratoria analityczne.
Lotne substancje organiczne bez
metanu VOC
" zastosowanie rozpuszczalników i innych produktów -42,1%,
" transport drogowy -15,6%,
" procesy spalania poza przemysłem w sektorze komunalno-bytowym -18,83%,
" procesy produkcyjne -6,6%,
" wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych -9,5%,
" inne pojazdy i urządzenia, w tym koleje, żegluga, transport powietrzny -2%,
" procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii -2,76%,
" procesy spalania w przemyśle -1,08%.
Lotne substancje organiczne bez
metanu VOC
Lotne substancje organiczne
Benzen
" 99% wchłaniania - układ oddechowy
" Śr. st. w pomierzeniu 155m�g/m3, atmosfera (USA) 6 m�g/m3
Barwniki i pigmenty
" Ściany; Meble; Tkaniny; Artykuły spożywcze; Zabawki; Farby;
Gazety; Kredki; Długopisy;
" Nośniki: oleje, woda, żywice, gumy, akryl, ftalany, ksylen i in.
" Nieorganiczne: węglan ołowiu (biała farba), siarczan kadmu i rtęci
(czerwień), chromian bary (żółć), związki arsenu, antymonu,
kobaltu, miedzi
Substancje emitowane przez
organizmy ludzkie emisja mg/d/osobę
Substancja Klasa szkolna egzamin
CO2 642 000 930 000
Alkohol etylowy 45 109
Aceton 51 89
Alkohol metylowy 74 59
Kwas masłowy 45 59
Tlenek węgla 5 000 32
Kwas octowy 20 26
Alkohol amylowy 22 21
Octan etylu 25 13
Dietylketon 21 11
Aetoaldehyd 6 9
Fenol 10 9
Toluen 7 8
Alkohol alilowy 4 6
Siarkowodór 3 3
Substancje emitowane przez
organizmy ludzkie
" Maja działanie drażniące i alergizujące
" Uczucie duszności, zmęczenie , pocenie się, rozdrażnienie,
senność itd.
" Reakcje zależą od predyspozycji indywidualnych
" Zagęszczenie pomieszczeń i zła wentylacja  wpływa na stan
zdrowia, samopoczucie i wydajność pracy
Impregnaty do drewna
" Obróbka pod ciśnieniem
" Kreozot, smoła, olej mineralny, sole miedzi, boru, rtęci i chromu,
związki arsenu, tetrachlorofenol i jego sole, pentachlorofenol i
jego sole, aldrin, dieldrin, dwuchloroetan, DDT, zawiązki azotowe
" Najpopularniejszy: arsenian chromowo-miedziowy
Impregnaty do drewna
" Unikać wdychania trocin z drewna impregnowanego
" Umyć starannie po pracy
" Nie spalać w ogniskach i kominkach takiego drewna
" Nie wykorzystywać drewna impregnowanego kreozotem i
pentachlorofenolem do wnętrz i dla zwierząt
Rozpuszczalniki chloroorganiczne
Najczęściej używane:
" Chloroform CHCl3
" czterochlorek węgla CCl4
" chlorek winilu C2H3Cl
" Tetrachloroetylen (PERC) C2Cl4
" Trójchloroetylen (TRI) C2HCl3
" Ttrichlorotrifluoroetan CCl3CF3
Objawy:
Złe samopoczucie, uczucie zmęczenia, bóle nerwowe, zaburzenia
trawienia, zanik łaknienia, wychudzenie, nadpobudliwość , drżenie
rąk, bezsenność (uszkodzenie wątroby, choroby nerek)
Rozpuszczalniki chloroorganiczne
Wykorzystywane jako:
" Środek piorący w pralniach chemicznych
" Niepalne rozpuszczalniki do farb i lakierów
" Środki odtłuszczjące do aparatury
" Środki owadobójcze i bakteriobójcze
Nie wszystkie mają udowodnione działanie rakotwórcze na ludziach
(niewystarczające)
Nowe technologie - nowy proces produkcyjny niekoniecznie oznacza
poprawnej klasyfikacji (zamiast atomów chloru podstawianą
brom czy jod)
Tworzywa sztuczne
Wielocząsteczkowe związki powstałe z monomerów w których
składzie są substancje pomocnicze:
" Wypełniacze (talk, grafit, azbest, włókna szklane0
" Plastyfikatory (estry kwasu ftalowego, fosforowego,
polichlorowane bifenyle)
" Stabilizatory (związki ołowiu, cyny, kadmu i in.,
difenylotiomocznik)
" Barwniki (związki kadmu, ołowiu, chromu)
" Katalizatory (siarczek tetrametylotiuramu)
" Substancje smarujące
" Środki antystatyczne (zapobiegają brudzeniu)
" Środki zmniejszające palność
" Pozostałości rozpuszczalników
Tworzywa sztuczne  potencjalnie:
" Kancerogenne i mutagenne
" Toksyczne
" Uczulające
" Właściwości estrogenne
" Związki aminowe i izocjaniany
Tworzywa sztuczne
" Poli(tereftalan etylenu), PET
" Polietylen (wysokiej gęstości)
" Polichlorek winylu, PCV
" Polietylen (niskiej gęstości)
" Polipropylen
" Polistyren
Tworzywa sztuczne
Tworzywa sztuczne
" PET - politereftalan etylenu: butelki na napoje i wodę o obj. 1,5 i 2 litry, a
ostatnio także 0,33 l, czasem jednolitrowe na tłuszcze.
" HDPE (PE-HD) - gęsty (sztywny) polietylen: butelki na domowe chemikalia,
nakrętki na butelki, zazwyczaj cienkie woreczki i folia "szeleszcząca".
" PVC (V) - polichlorek winylu, winyl (PCW): butelki na tłuszcze (czasem też na
wodę), opakowania na żywność (np. sałatki), opakowania zabawek.
" LDPE (PE-LD) - rzadki (miękki) polietylen: plastykowe torby, woreczki
("nieszeleszczące), butelki do zgniatania (np. z ketchupem).
" PP - polipropylen: podobny do polietylenu.
" PS - polistyren: tacki, foremki na jajka, kubki  najczęściej spotykany w formie
styropianu (polistyren spieniony) i dzięki temu łatwy do rozpoznania
Tworzywa sztuczne
PVC domieszki są toksyczne, kancerogenne, powodują zaburzenia funkcjonowania
układu hormonalnego. Chlorek winylu jest substancją lotną o udowodnionym
kancerogennym działaniu. Chlor w połączeniu z substratami węglowodorowymi (np.
tworzywami sztucznymi) i przy udziale ciepła może doprowadzić do powstawania
dioksyn, które mogą powodować wady wrodzone, nowotwory i zaburzenia
funkcjonowania układu hormonalnego oraz inne groz
ne skutki.
Dioksyny mogą powstawać w czasie produkcji oraz spalania PCW.
Do płynów przechowywanych w pojemnikach z PCV mogą migrować:
" Estry kwasu ftalowego- działa rakotwórczo i teratogennie, może przyczyniać się do
wzrostu zachorowań na zapalenie wątroby
" Ftalan di 2 etyloheksynu stosowany jako plastyfikator do produkcji tworzyw
sztucznych głównie PCV, działa gonadotoksycznie
" Trikrezylofosforan stosowany także jako plastyfikator może powodować nadmierną
wrażliwość, uczucie zmęczenia, zapalenia wielonerwowe)
Tworzywa sztuczne
��Wiele produktów z PCW zawiera metale ciężkie: PB, Cr, Cd
��Zastosowania medyczne (zastawki, protezy, soczewki, sprzęt
jednorazowy)
��Opakowania produktów spożywczych (najlepsze: poliamidy,
poliwęglany)
��Zabawki dla dzieci (tanie  renomowane firmy)
��Wykładziny, tapety, meble  uwaga na związki uwalnianie z PCW
��Utylizacja PCW - specjalne technologie
��Spalanie  sadza, CO, substancje drażniąco- duszące: aldehyd
octowy, aceton, propanonitryl, podtlenek azotu, styren
Tworzywa sztuczne
PS może powodować zaburzenia funkcjonowania układu hormonalnego,
zniekształceniem chromosomów, nietypowym funkcjonowaniem płuc i
nowotworami. Styren otrzymuje się z etylenu i benzenu. Benzen jest związkiem
kancerogennym. Przy produkcji styropianu w przeszłości używany był
chlorofluorowęgiel  CFC (główny związek powodujący powstawanie dziury
ozonowej), który zastąpiono obecnie innymi substancjami jak pentan czy heksan,
które z kolei przyczyniają się do powstawania efektu cieplarnianego.
Gumy syntetyczne
��Produkcja gumy jest uznawana za karcynogenna
" Szkodliwe monomery
" Dodatki
" Rozpuszczalniki pozostałe w gumie
��Narażenie:
" Wdychanie powietrza zawierającego pył z opon
" Spalanie opon
" Kontaktowe przy dotyku wyrobów z gumy
Żywice
��Chemoutwardzalne tworzywa sztuczne
" Poliestrowe (do wyrobu tworzyw sztucznych)
" Epoksydowe (utwardzacz)
��Rozcieńczalniki (ditlenek 4-winylo-1-cykloheksanu) podrażnią
skórę, powodują zapalenia, mutacje
��Składniki (epichlorohydryny), uszkadzają skórę, poważnie
uszkadzają nerki i wątrobę, sterylizują zwierzęta)
Środki przeciwzapalne
��Stosowane, aby tworzywa sztuczne nie paliły się (wydzielanie
substancji toksycznych przy spalaniu)
��Powszechnie dodawane do tworzyw sztucznych
��Zmieszają ryzyko śmierci w pożarze 30-90%
��Zmniejszą ryzyko skutków krótkoczasowych 30-50%
��Polibromowane fenyle podobnie jak związki chloroorganiczne
kumulują się w tkane tłuszczowej wydalane są tylko z mlekiem
matki
��Inne flame retardanty nie powodują zagrożenia zdrowia
Zapachy
" Skład środków zapachowych jest utajniony
" Stosuje się 3 tys. substancji chemicznych z czego
80-90% to syntetyczne składniki
" Mogą wywoływać: podrażnienia oczu, skóry, ból
głowy, uszkadzają wątrobę (benoaldehyd 
zapach słodki, migdałowy, wiśniowy), obniża
ciśnienie krwi, przyśpiesz puls (octan benzylu-
zapach słodki owocowy świeżości)
" Etyka- dodawanie do produktów żywnościowych
substancji zapachowych, barwników
Chlorowanie wody pitnej
" Zanieczyszczenia wody: biologiczne, metalami ciężkimi, solą kuchenną i
innymi związkami chemicznymi
" Tworzenie toksycznych związków chloroorganicznych:
��Chlorometany  prawdopodobnie zwiększą ryzyko martwych
porodów
��Haloacetonitryle  pogorszenie zdolności rozrodczej, uszkodzenia
nerek i wątroby
��Mutagen X  silnie mutagenna
" Związki kancerogenne, mutaagenn, teratogenne
" Nowotwory: pęcherz, wątroby, okrężniy, odbytu
" Ozonowana woda- formaldehyd, acetoaldehyd, związki bromu
" Picie, mycie , pływanie w basenie (chloroform-karcynogen dla zwierząt rak
pęcherza i odbytu)
SBS (sick building syndrom)
" Złe samopoczucie, dyskomfort w pracy, mało specyficzne objawy
chorobowe (podrażnienie oczu, skóry, suche gardło, kaszel, ból i
zawroty głowy, uczucie ciągłego zmęczenia, skrócenie i
przyśpieszenie oddechu, mdłości)
Przyczyny:
" System wentylacyjny 50% przypadków
" Zanieczyszczenia powietrza (formaldehyd, włókna szklane, opary
rozpuszczalników, farb, klejów, ozonu i oparów rozpuszczalników
organicznych z kopiarek, nadmierne używanie środków czystości,
elektryzowanie przedmiotów z tworzyw sztucznych) 34%
Azbest
Grupa wielu różnych minerałów, występujących w formie włóknistej.
W przyrodzie występuje około 150 minerałów w postaci włóknistej, które w czasie procesu
produkcyjnego mogą się rozdzielać na sprężyste włókna czyli fibryle. Pod względem chemicznym
azbesty są uwodnionymi krzemianami metali, zawierającymi w swoim składzie magnez, sód, wapń lub
żelazo: Zastosowanie:
" wyroby azbestowo-cementowe takie jak: pokrycia dachowe, rury ciśnieniowe, płyty okładzinowe i
elewacyjne zawierające od 10 do35% azbestu;
" wyroby izolacyjne stosowane do izolacji kotłów parowych, wymienników ciepła, zbiorników,
przewodów rurowych oraz ubrań i tkanin ognioodpornych. Zawierają one w zależności od
przeznaczenia od 75 do 100% azbestu;
" wyroby uszczelniające: tektury, płyty azbestowo-kauczukowe, szczeliwa plecione,
" wyroby cierne, takie jak: okładziny cierne i taśmy hamulcowe stosowane do różnego typu
hamulców,
" wyroby tekstylne: sznury i maty,
" wyroby hydroizolacyjne: lepiki asfaltowe, kity uszczelniające, asfalty drogowe uszlachetnione,
zaprawy gruntujące, papa dachowa, płytki podłogowe, zawierające od 20 do 40% azbestu.
Azbest
Chorobotwórcze działanie azbestu występuje w wyniku wdychania włókien zawieszonych w
powietrzu
Azbest może być także obecny w wodzie, napojach i pokarmach, skąd przenika do organizmu
człowieka. Jednak nie ma dowodów świadczących o tym, że azbest dostający się do organizmu
drogą pokarmową jest szkodliwy dla zdrowia
Naturalne z
ródła emisji włókien azbestowych w praktyce mają mniejsze znaczenie niż z
ródła
związane z działalnością człowieka. Obecnie po zaprzestaniu produkcji wyrobów zawierających
azbest tymi z
ródłami są:
" niewłaściwie składowane odpady azbestowe, w tym tzw. dzikie wysypiska, szczególnie w
lasach i odkrytych wyrobiskach,
" użytkowanie wyrobów azbestowych co w konsekwencji prowadzi do zanieczyszczenia
powietrza pyłem azbestowym w wyniku: korozji i mechanicznych uszkodzeń płyt azbestowo-
cementowych, ścierania tarcz sprzęgłowych i hamulcowych,
" niewłaściwe usuwanie z dachów i elewacji wyrobów zawierających azbest,
" urządzenia grzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i izolacje zawierające azbest. Są to z
ródła
występujące wewnątrz pomieszczeń.
Azbest
" Wielkość zagrożenia zdrowia zależna jest od rodzaju azbestu, wielkości włókien i ich stężenia w
powietrzu oraz czasu narażenia. Największe zagrożenie stanowią włókna respirabilne, tzn.
występujące w trwałej postaci w powietrzu i mogące przedostawać się z wdychanym powietrzem
do pęcherzyków płucnych. Mają one średnicę mniejszą od 3 źm i są dłuższe niż 5 źm, przy czym
najbardziej szkodliwe są włókna o długości ok. 20 źm. Narażenie zawodowe na pył azbestu może
być przyczyną chorób układu oddechowego tj.: pylicy azbestowej (azbestozy), łagodnych zmian
opłucnowych, raka płuc oraz międzybłoniaków opłucnej i otrzewnej (nowotworów o wysokiej
złośliwości).
" Doniesienia kliniczne i epidemiologiczne sugerują, że z azbestem może być również związane
występowanie innych nowotworów: krtani, żołądka i jelit, trzustki, jajników oraz chłoniaków. Jednak
zwiększenie ryzyka w tych grupach nowotworów należy postrzegać jedynie jako prawdopodobne.
" Między pierwszym narażeniem a pojawieniem się patologii (zwłaszcza nowotworów) występują
długie okresy. Czyli aktualnie wykrywane skutki odnoszą się do warunków pracy, jakie istniały 20-40
lat temu.
" Analizując szkodliwość azbestu i jego wpływ na organizm ludzki należy pamiętać, iż azbest jest
praktycznie niezniszczalny, zaś groz
ny dla zdrowia ludzi jest wtedy, gdy jego elementarne włókna
znajdują się we wdychanym powietrzu. Azbest zabezpieczony w sposób uniemożliwiający
uwolnienie się włókien do powietrza nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia.
Benzen i pochodne
" Ropa naftowa 0,4% benzenu
" Paliwa samochodowe 1-3% benzenu
" Szkodliwość (metabolity-40% fenole):
��Hematologiczna (szpiczaki)
��Zaburzenia chromosomalne
��Uszkodzenie wątroby
��Efekt upojenia
" długotrwała ekspozycja ok. 1ppm wzrost zachorowalności na
nowotwory 1-5/1000 osób
Ozon i smog
" Prekursorzy ozonu: tlenki azotu i lotne związki organiczne
" Silny utleniacz
" Uszkodzenie błon komórkowych, hamuje aktywność enzymów
" 0,2 m�g/l kaszel zmęczenie, bóle głowy,, podrażnienie oczu,
pobudliwość, zmniejszanie poj. Płuc (zwłóknienie tkanki
płucnej), zmniejszenie odporności, astma
" Smog kwaśny (produkty spalania węgla) i petrochemiczny
(spaliny samochodowe)
Chloroorganiczne polutanty
środowiskowe
" 10% produkowanych związków chemicznych
" Rozpuszczalniki, płyny chłodnicze, czynniki gaśnicze,
dielektryki, pestycydy, monomery
" Pestycydy ulegające biokoncentracji: Aldrin, dieldrin, chloran,
DDT, dioksyny i furany, eldrin, hepatachlor, heksachlorobenzen
(HCB), mirex, polichlorowane bifenyle, toxapten
" Gromadzą się w tłuszczach, są lotne, mała biodegrdacja
" Nie wszystkie są uznawane za karcynogeny dla ludzi.
Pestycydy
" Dzięki nim zlikwidowano lub ograniczono występowanie tak ciężkiej choroby jak
malaria.
" Jedne pestycydy koncentrują się głównie w roślinach, inne w produktach zwierzęcych:
mleku, produktach mlecznych, mięsie. Człowiek magazynuje je najpierw w tkance
tłuszczowej, potem przedostają się do wątroby, jąder, jajników, tarczycy i mózgu.
Podejrzewa się, że pestycydy wywołują nowotwory, alergię, działają mutagennie i
teratogennie.
" Pestycydy zakwaszają ziemię, niszczą pozytywne mikroorganizmy, ługują glebę i kradną
produktom roślinnym odżywcze składniki. Ekologiczna gospodarka rolna pomaga nam
zachować zdrowie. Ekologiczne warzywa mają więcej wartości odżywczych i zawierają
więcej soli mineralnych niż te, które uprawiano z zastosowaniem pestycydów i których
dojrzewanie przyspieszano chemicznie. Przeciwdziałanie przeciwko pestycydom jest
bardzo ważne i zaleca się uzupełnianie pożywienia naturalnymi przeciwutleniaczami.
Ołów - z
ródła
" Naturalne (wulkany)
" Sztuczne (benzyna, farby, lakiery, tworzywa sztuczne, przy
wydobyciu rud metali)
" Zawartość w glebie 8,5- 20 000ppm (max.2%)
" Benzyna bezołowiowa 0,015g Pb/l paliwa
Ołów - zastosowanie
" płyt akumulatorowych, baterii
" kabli, rur
" amunicji (rdzeni pocisków), śrutu myśliwskiego i do wiatrówek
" balastu
" farb  białych i czerwonych
" szkła ołowiowego  kryształowego (witraże)
" w przemyśle drukarskim do wyrobu stopu czcionek
" do wykładania komór, wież i wanien przy produkcji kwasu
siarkowego
" ekrany zabezpieczające przed promieniowaniem rentgenowskim i
promieniowaniem gamma
Ołów - toksyczność
" Sole i tlenki tego pierwiastka są trucizną kumulującą się w organizmie
(ołowica).
" Zaabsorbowane związki ołowiu przenikają do krwiobiegu (czerwone
krwinki)
" 25-40% jego zawartości przenika do tkanek miękkich, około 15% do kości, a
pozostała ilość jest wydalana
" Czas przybywania w tkankach miękkich wynosi około 30 dni, a w kościach
40-90 lat u dorosłego człowieka
" Ołów silnie wiąże się z wieloma biopolimerami, takimi jak: białka, enzymy,
RNA, DNA (zaburzenie przemian metabolicznych)
��Zaburzenia tworzenia krwi,
��nadciśnienie tętnicze,
��neuropatia,
��uszkodzenia mózgu
Ołów - toksyczność
" 10-30 źg/dl u dzieci zaburzenia rozwoju somatycznego i psychicznego
" 30 40 źg/dl  Wzrost stężenia protoporfiryny związanej z cynkiem u ok. 90%
kobiet i 40% mężczyzn
" 40-50 źg/dl  Zmniejszenie szybkości przewodzenia w ruchowych włóknach
wolnoprzewodzących nerwu łokciowego. Zmniejszenie liczby plemników,
zwiększenie liczby zniekształconych plemników.
" 50-60 źg/dl - U ok. 10-20 % osób zmniejszenie szybkości przewodzenia w
jednym lub dwóch nerwach obwodowych. U 20-30% osób zmniejszenie
sprawności wykonywania testów psychomotorycznych i testów inteligencji
wzrokowej. Zmniejszenie syntezy hemoglobiny. Możliwość niewielkiego
zwiększenia liczby spontanicznych poronień w wyniku narażenia na ołów.
Ołów - toksyczność
" 60-70 źg/dl  Nasila się objaw zmniejszenia szybkości przewodzenia w nerwach
obwodowych. Utrzymują się objawy ze strony ze strony ośrodkowego układu
nerwowego oraz pojawianie się objawów subiektywnych. Zmniejszenie
poziomu hemoglobiny oraz skrócenie czasu przeżycia erytrocytów.
Podwyższenie poziomu wapnia w nerkach (u zwierząt doświadczalnych) co
może stanowić wczesny i odwracalny objaw działania na komórki
proksymalnego odcinka kanalika nerkowego. W tym zakresie proponowano
uznanie wartości stężenia 60 źg Pb/dl jako progową dla toksycznego działania
ołowiu na nerkę.
" 60-80 źg/dl  Początki niedokrwistości.
" 100-300 źg/dl  Encefalopatia ołowicza, kolka ołowicza (może wystąpić także
przy niższych stężeniach), przewlekła nefropatia.
" Produkty eliminujące ołów: witamina C, cynk, selen, witamina E, aminokwasy
(cysteina i metionina).
Aluminium
" Trzeci pod względem ilości pierwiastkiem w skorupie ziemskiej i
zajmuje 8% jej powierzchni.
" Opady kwaśnych deszczów, które obniżają pH gleby powodują, że
minerał przedostaje się do wód gruntowych, a stąd do wody
pitnej.
" Wysokość stężenia aluminium w wodzie pitnej w Norwegii i
Wielkiej Brytanii ma prawdopodobnie związek z występowaniem
tam choroby Alzheimera. Wysunięto sugestię, że powodem
choroby jest odkładanie się aluminium w komórkach mózgu, co
może powodować ich uszkodzenie.
Aluminium -z
ródła
" przedostaje się do organizmu wraz z zawierającym go pożywieniem;
" znajduje się w lekarstwach (leki osłaniające błonę śluzową, żołądek i jelita, a
zobojętniające kwasy żołądkowe);
" woda, do której dodano środki zapobiegające tworzeniu się zawiesin, zawiera
aluminium;
" warzywa i mięso zawierają aluminium pochodzące z zanieczyszczonej gleby.
Kwaśne deszcze ułatwiają pobieranie i przyswajanie aluminium oraz innych
metali ciężkich przez organizmy żyjące w glebie;
" do niektórych środków spożywczych dodawane jest aluminium ze względu na
jego wybielające i emulgujące właściwości; aluminium jest także środkiem
zapobiegającym zbrylaniu się substancji.
Aluminium w pożywieniu
" E 173 aluminium: środek barwiący na kolor srebrny cukierki i dekoracje
stosowane na wypiekach;
" E 541 fosforan aluminiowo sodowy: środek emulgujący, dodawany do pieczywa
i ciasta, gum do żucia;
" E 554 krzemian aluminiowo wapniowy: środek przeciwzbrylający, stosowany w
soli, cukrze, gumach do żucia;
" E 559 krzemian aluminiowy (kaolin): uznany za nieszkodliwy;
" aluminium stosuje się podczas produkcji sera topionego i w niektórych
metodach konserwowania (np. suchych kiełbas, czy warzyw w occie);
" biała mąka zawdzięcza swoją biel procesowi wybielania, w którym stosuje się
związki aluminium i potasu.
Aluminium
" zaburzenia oddychania;
" zaburzenia w gospodarce wapniowej w ustroju
" odwapnienie kości,
" kłopoty z przemianą materii;
" może obniżać zawartość fosforanów we krwi, (ból i osłabienia mięśni0;
opóz
nia wypróżnienie żołądka poprzez zmniejszenie kurczliwości mięśni, zapalenia jelit
oraz zapalenia jelita grubego;
" zaburza podstawowe funkcje trzustki;
" istnieje coraz więcej podejrzeń, że aluminium ma duży udział w powstawaniu chorób
Alzheimera i Parkinsona. Gdy spożywamy zbyt mało wapnia i magnezu, wówczas
organizm zastępuje te minerały innymi. Może także gromadzić aluminium.
Produkty eliminujące aluminium: aminokwasy: cysteina i metionina (czosnek, cebula,
szczypiorek, czerwona papryka, żółtko jaja i szparagi zawierają duże ilości
aminokwasów), cynk, wapń, magnez. Powodują usuwanie toksyn i metali ciężkich z
organizmu.
Rtęć
" W naturze rtęć występuje w postaci organicznej i nieorganicznej. Rtęć
nieorganiczna nie jest niebezpieczna dla organizmu, gdyż jest trudno
wchłaniana. Najbardziej trującą postacią rtęci jest metylortęć.
y
ródła:
" lekarstwa: mercurochrom (wycofany z rynku szwajcarskiego i polskiego);
" zastosowanie w przemyśle: środki bakteriobójcze, baterie, przyrządy
elektryczne, materiały wybuchowe, fuungicydy, futra, atrament, termometry,
środki owadobójcze, pestycydy, lampy fluorescencyjne, w garbarstwie, w
produkcji papieru i biżuterii.
Produkty eliminujące rtęć: selen, witamina E, cynk, wapń.
Rtęć
" drętwienie, zesztywnienie kończyn;
" zakłócenie mowy;
" kurcze;
" porażenia;
" trudności z koordynacją motoryczną;
" deformacje u noworodków;
" wdychanie oparów rtęci powoduje ból w piersiach, któremu towarzyszą:
gorączka, kaszel i dreszcze;
" w lekkim zatruciu może wystąpić zwiększona produkcja śliny, zapalenie błony
śluzowej, jamy ustnej lub biegunka, psychoza, bezsenność, zmęczenie, bóle
głowy, wypadanie zębów, zaniki pamięci, drętwienie ust, rąk, stóp;
" najbardziej zdradliwie działa rtęć na system nerwowy;
" Zachwianie systemu immunologicznego;
" rtęć niszczy limfocyty T..
Kadm - z
ródła
" spaliny i odpady hut metali nieżelaznych
" zakłady przemysłu chemicznego i elektrotechnicznego
" spalanie węgla kamiennego, paliw ropopochodnych, tworzyw sztucznych,
baterii niklowo-kadmowych i tytoniu
" złota i srebrna biżuteria
" Jest łatwo absorbowany przez warzywa, które spożywamy.
" Najwięcej kadmu dostaje się do organizmu wraz z żywnością, ale tylko jego
mała część jest absorbowana w jelitach. Tak więc głównym z
ródłem skażenia
organizmu jest kadm pochodzący z atmosfery.
Kadm
" Kadm z
le wpływa na aktywność enzymów.
" Chroniczne narażenie może powodować anemię, żółknięcie zębów i czasem
uszkodzenie wątroby.
" Zmniejsza działanie minerałów: wapń, cynk, selen, miedz
i żelazo. Nikotyna jest
najbogatszym z
ródłem kadmu.
" Gromadzi się głównie w nerkach (około 50% wchłoniętego), wątrobie, trzustce
i nadnerczach
" W nerkach stężenie zwiększa się do 60 r. życia, w wątrobie rośnie do końca
życia
" Biologiczny okres półtrwania określa się na około 30 lat
Produkty eliminujące kadm: witamina C, cynk, żelazo, przeciwutleniacze i
aminokwasy.
Chrom
" rudy metali nieżelaznych
" najbardziej toksyczne są jony trój- i sześciowartościowe, te ostatnie mają
właściwości karcinogenne.
" z
ródła narażenia to głównie: żużle hutnicze, stopy metali, barwniki, preparaty
antykorozyjne, tonery kopiarek, główki zapałek, odczynniki fotograficzne,
taśmy magnetofonowe
" do powietrza atmosferycznego, wód gruntowych i gleby Cr przedostaje się
głównie z żużlu hutniczego używanego do utwardzania dróg, startych
nawierzchni dróg, okładzin hamulcowych, odpadów komunalnych.
" ludzie bezpośrednio są narażeni przez: pyły powietrza, niekontrolowana woda,
żywność, przedmioty użytkowe.
" drogami narażenia ludzi są: oddechowa, pokarmowa oraz przez skórę i
śluzówkę.
Chrom
" kompleksy lokalizowane są w tkankach, najwięcej w płucach, następnie w
szpiku kostnym, węzłach limfatycznych, śledzionie, nerkach i wątrobie.
" Wydalany jest z moczem (ok.60%), z kałem (ok.10%), reszta z mlekiem, potem,
włosami i paznokciami.
" Biologiczny okres półtrwania Cr wynosi około kilku dni.
" Narażenie ludzi w środowisku bytowania nie powodują widocznych zamian
chorobowych.
" Narażenie zawodowe
��skóra  działa drażniąco i uczulająco
��układ oddechowy  skurcz oskrzeli, eozynofilią, przewlekłe stany zapalne
dróg oddechowych, owrzodzenia, polipy
��Nerki - uszkadza kłębuszki i kanaliki nerkowe
��wątroba  uszkadza hepatocyty i śródbłonki naczyń
EPA uznała Cr 6-cio wart. za ludzki karcinogen (rak piersi )
Miedz

" niezbędny składnik odżywczy dla organizmu ludzkiego, ale niedobór jego
występuje rzadko
" metal toksyczny
" Nadmiar miedzi powoduje zmniejszenie cynku, co wywołuje w ustroju
psychiczne i fizyczne dolegliwości
y
ródła miedzi:
" artykuły spożywcze: wątroba jagnięca i cielęca, brzoskwinie, kakao, czekolada,
kawa, nasiona soi;
" Papierosy;
" woda pitna; rury wodociągowe są zazwyczaj miedziane;
" Objawy: niespokojny sen lub bezsenność, nadpobudliwość u dzieci i dorosłych,
wybuchanie płaczem, nadciśnienie tętnicze,
zawał serca.
Produkty likwidujące nadmiar miedzi:
cynk, selen, antytoksyna, witamina C, mangan i witaminy B.
Fluor
" minerał śladowy, który znajduje się w niewielkich ilościach przede wszystkim w
kościach i zębach.
" Fluor jest najczęściej wymieniany jako pierwiastek chroniący przed próchnicą.
" Szwajcarski pediatra, doktor Max Beguin, po wielu latach badań i obserwacji w
La Chaux-de-Fonds doszedł do wniosku, że wartościowe pożywienie lepiej
chroni zęby przed próchnicą, niż fluor. Pożywienie, które zostało poddane wielu
procesom przetwarzania, wzmaga próchnicę, natomiast zdrowe i
pełnowartościowe - chroni. Nadmiar fluoru może mieć niekorzystne skutki.
" Wpływa on na aktywność wielu enzymów w organizmie i może odbić się
negatywnie na funkcjonowaniu tkanki mózgowej.
Azotany i azotyny
" Powstają w wodzie i glebie ze szczątków i odpadów organicznych zawierające
azot, z
ródło wydaliny zwierząt i ludzi oraz azotowe nawozy sztuczne
" Azotany absorbowane i kondensowane są przez rośliny liściaste (szpinak,
szczypiorek, kalafior, brokuły, dyniowate) i korzeniowe (marchew, pietruszka,
cebula, ziemniaki).
" W następnym cyklu pokarmowym gromadzą się w organizmach zwierząt i ludzi.
" U Europejczyków azotany/azotyny w 70 % pochodzą z warzyw, 21 % z wody
pitnej i około 6 % z mięsa (także z ich przypraw i środków konserwujących).
" Biologiczny okres półtrwania u ludzi jest krótszy niż 1 h, a ich metabolitów od 1
do 8 h.
Azotany i azotyny
" przekształcanie Hb w metHb
" sinica, arytmia sercowa i postępujące dysfunkcji OUN od ledwo zauważalnych
drgawek do śpiączki.
" Profilaktyka to: ścisła kontrola upraw warzyw przeznaczonych na żywność dla
niemowląt pod względem zawartości azotanów/azotynów.
Dioksyny i furany
" dwubenzo-p-dioksyn (PCDD)
" wielochlorowanych-dwubenzofuranów (PCDF).
" czterochlorodwubenzo-p-dioksynie (TCDD) ksenobiotyk (tzw. czynnik
pomarańczowy).
" y
ródła emisji i drogi narażenia:
" powstają w czasie produkcji wielu chlorowanych substancji (rozpuszczalniki,
herbicydy), w czasie spalania węgla kamiennego i paliw ropopochodnych, a
także w czasie utylizacji odpadów (tworzywa sztuczne !) w otwartych
systemach, znaleziono je także w celulozie papierniczej (serwetki, filtry do
kawy, kartonowe opakowania żywności, chusteczki jednorazowe).
" mają również pochodzenie naturalne (wybuchy wulkanów i pożary lasów).
" gromadzą się w powietrzu, wodzie, glebie i żywności.
Dioksyny i furany
" głównym z
ródłem narażenia ludzi jest żywność, a szczególnie mięsa, ryby i
produkty mleczne.
" Ich szacunkowy udział w ogólnym narażeniu to: pokarmowa (ryby)  od 50 do
80 %, inna żywność i gleba  od 20 do 26 %; oddechowa (powietrze)  od 25 do
29 %; poprze skórę  około 3 %.
" TCDD akumuluje się w tkance tłuszczowej.
" Biologiczny okres półtrwania w osoczu i tkance tłuszczowej wynosi około 7 lat.
" U zwierząt przewlekle narażonych na TCDD stwierdzono: uszkodzenia wątroby,
układu nerwowego, hematopoezy, układu siateczkowośródbłonkowego, skóry,
płodów, a także działanie karcinogenne.
Dioksyny i furany
" Skóra  zmiany trądzikowate (trądzik chlorowy).
" Układ nerwowy  uszkodzenia obwodowego układu nerwowego.
" Wątroba  zaburzeniach funkcji wątroby, poronienia i wady rozwojowe.
" Układ immunologiczny  w eksperymentach na zwierzętach działanie
immunotoksyczne okazało się najsilniejszym z badanych.
" Karcinogeneza  eksperymenty na zwierzętach dały dowody na karcinogenne
działanie TCDD.
" niektóre badania epidemiologiczne ludzi narażonych zawodowo wskazywały na
słaby związek z występowaniem mięsaków i raka dziąseł.
Arsen
" z
ródłami emisji są: przemysł chemiczny (pestycydy, herbicydy, fungicydy,
impregnanty) i metali nieżelaznych, przemysł elektroniczny, silniki spalinowe
" y
ródła narażenia to: woda, powietrze, żywność (wina gronowe, owoce morza) i
tytoń.
" Drogi narażenia  pokarmowa (głównie związki rozpuszczalne As, absorbowane
w 60 do 90 %), oddechowa (tylko cząstki P10), przez skórę (rzadkie, najczęściej
jako narażenie zawodowe).
" Gromadzi się w wątrobie, śledzionie, nerkach, płucach i przewodzie
pokarmowym, w tkankach z dużą ilością keratyny (skóra, włosy, paznokcie) a
także w kościach i zębach.
" Wydalany jest głównie przez nerki jako produkt metylacji, a także z potem,
złuszczonym naskórkiem, traconymi włosami i paznokciami.
" Biologiczny okres półtrwania As wynosi około 20 dni.
Arsen -toksyczność
" Hamuje enzymy zawierających rodniki sulfhydrylowe.
" konkuruje z fosforanami, zmniejszenia ilości energii metabolizmu.
" Niewielkiego stopnia narażenie uszkadza erytrocyty wywołując
wewnątrznaczyniową hemolizę.
" Narażenie z wyższymi stężeniami powoduje wielonarządowe działanie
cytotoksyczne.
" Może powodować martwicę tkanki (wątroba, nerki)
" Silnie neurotoksyczny (3-cia lokata), uszkadza barierę krew-mózg powodując
uczucie zmęczenia, utratę inicjatywy, zaburzenia rozwoju intelektualnego i
emocjonalnego, osłabienie słuchu, padaczka
" Przewlekłe narażenie na As zwiększa ryzyko zachorowania na następujące
nowotwory: skóry, płuc, wątroby, pęcherza moczowego, nerek i jelita grubego.
Selen
" niedobory to nowotwory, oznaki starzenia się, "przyćmienie" intelektualne,
zaburzenia czynności serca, dolegliwości stawowe i mięśniowe, zaburzenia
widzenia.
Selen jest jednym z niezbędnych mikroelementów, który musi być dostarczany
w pożywieniu. Zawartość selenu w produktach spożywczych różni się znacznie,
co związane jest z dużymi różnicami w zawartości selenu w glebie i w wodzie w
różnych częściach świata.
Polskie normy dziennego zapotrzebowania na selen
Kto Norma w �g/dobę
niemowlęta 10-15
dzieci 20-30
dziewczęta 10-12 lat 45
dziewczęta >12 lat 60
kobiety w ciąży 65
kobiety karmiące 75
chłopcy 10-12 lat 45
chłopcy 13-15 lat 60
chłopcy >13 r.ż i mężczyz
ni 70
Selen
" Gleby na terenie Polski są ubogie w selen
" konieczny do prawidłowego funkcjonowania układów enzymatycznych.
Najważniejszą jego funkcją jest tworzenie silnego antyutleniacza, enzymu
zwanego peroksydazą glutationową. Chroni on czerwone krwinki i błony
komórkowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników.
" Ważny dla funkcjonowania układu odpornościowego oraz tarczycy. Wraz z
innymi przeciwutleniaczami chroni serce przed działaniem wolnych rodników,
pomaga w walce z depresją, przemęczeniem i nadmierną nerwowością.
Redukuje ilość szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania
reumatoidalnego zapalenia stawów - podawanie selenu łagodzi objawy
choroby aż u 40% chorych.
y
ródła Selenu: czosnek, drożdże piwowarskie, grzyby, jajka, małże, melasa,
mięso, nasiona słonecznika prażone, orzechy brazylijskie, ostrygi gotowane,
pszenica preparowana, ryż brązowy, skorupiaki, szparagi, tuńczyk, wątróbka
drobiowa.
Chrom
" niedobory - miażdżyca i cukrzyca, zmęczenie, brak wewnętrznej energii i
odporności nerwowej, stany depresyjne, bóle głowy, pociąg do alkoholu i
słodyczy.
Chrom jest obecny w centrach aktywnych wielu enzymów i jest niezbędnym do
życia mikroelementem. Ułatwia przenikanie glukozy z krwi do komórek.
Zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę, hormon regulujący prawidłowe
stężenie glukozy we krwi. Współdziała z tym hormonem w syntezie białek.
Zmniejsza ryzyko zawału serca i rozwoju miażdżycy, ponieważ obniża stężenie
całkowitego cholesterolu i jego frakcji LDL (tzw. zły cholesterol), a zwiększa ilość
HDL (tzw. dobry cholesterol). Jego dzienne spożycie powinno wynosić
minimum 1 mg.
Niedobór tego pierwiastka może mieć wpływ na rozwój cukrzycy u dorosłych
oraz chorób układu krążenia.
" y
ródła Chromu: czarny pieprz, drożdże piwowarskie, grejpfruty, grzyby,
karczochy, melasa, mięso, orzechy, nasiona, rodzynki, ryż brązowy, szparagi,
śliwki, wątróbka cielęca, żółtka jaj, pszenica i otręby pszenne.
Mangan
" niedobory - wady wrodzone u dzieci, zmęczenie, pesymizm, brak popędu
płciowego, bóle w stawach.
Mangan obecny jest w centrach reaktywności wielu enzymów i jest
niezbędnym do życia mikroelementem. Jego minimalne, dzienne spożycie
powinno wynosić ok. 1 mg.
" y
ródła Manganu: avocado, groch, herbata, jęczmień, kukurydza, migdały,
oliwki, orzechy laskowe, orzechy włoskie, orzeszki ziemne, owies, pietruszka,
pszenica.
Czynniki hormonopodobne
" Wiele (około 50) środowiskowych substancji chemicznych.
" Są one mylnie rozpoznawane przez błonowe receptory hormonów jako
hormony (biomimetyki)
" Są to przede wszystkim substancje imitujące działanie estrogenów,
androgenów i hormonów tarczycy. Czasem nazywamy je hormonami
egzogennymi.
" egzogenne estrogeny: policykliczne węglowodory aromatyczne,
chloropochodne węglowodorów, pestycydy, herbicydy (polichlorowane
bifenyle [PCBsy], dietyl stilbestrol [DES], ftalany- szczególnie ftalan
butylobenzylu
" Egzogenne androgeny: pestycydy, herbicydy, fungicydy.
" Zaburzające czynności jąder: to głównie ftalany takie jak  di-n-butylowy (DBP),
dioktylowy (DEHP), dizononylowy (DINP).
" Egzogenne hormony tarczycy: pescytydy, herbicydy, insektycydy, fungicydy.
Czynniki hormonopodobne
" znajdują się w wodzie, glebie, żywności, w większości tworzyw sztucznych,
opakowaniach spożywczych, plastykowych zabawkach dziecięcych, klejach i
rozpuszczalnikach, wyrobach do celów medycznych, środkach ochrony roślin
itp.
" główną drogą narażenia jest układ pokarmowy.
" są degradowane w wątrobie, kumulują się głównie w tkance tłuszczowej.
" Efekty zdrowotne:
- obniżają płodność lub powodują bezpłodność
- inicjują guzy nadnerczy, tarczycy czy przysadki
- inicjują raka piersi, prostaty, jąder i inne nowotwory narządów rodnych kobiet
- powodują deformacje fizyczne (szczególnie w narządach rozrodczych) u
płodów
- działają immunosupresyjnie i powodują dysfunkcje OUN
Naturalne szkodliwe substancje w
pokarmach
" Heterocyklicze amniny (przygotowanie pokarmów)
" Alkaloidy (np. morfina, kodeina, chinina), lektyny (nasiona roślin
motylkowatych i traw )
" Psucie żywności - zbyt długie i złe przechowywanie:
�� Ziemniaki zielony kolor- saponiny- bóle głowy, wymioty, biegunka
�� Przejrzałe banany, czosnek zaburzenia jelitowe, zapalenie pęcherza
�� Niedojrzałe bakłażany i pomidory  (objawy podobne do atropiny) poszerzenie
zielenic
" Mikroktoksyny  ok. 400 związków produkowanych przez pleśnie
�� Alfatoksyny (orzechy, bawełna ryż, pszenica) zawarte były w 13% próbek paszy
w Polsce
�� Ochratoksyna A - zawarta była w 16% próbek paszy w Polsce
Związki chemiczne celowo dodawane
do produktów spożywczych
" Środki konserwujące, barwniki, polepszacze, stabilizatory, przeciwutleniacze,
środki konserwujące, środki barwiące itd.
" Niekiedy z powodów komercyjnych niewiele uwagi poświęca się badaniom
toksykologicznym i w pośpiechu wprowadza się na rynek produkt, który nigdy
nie powinien się na nim znalez
ć
" Nie jest znane działanie pozornie bezpiecznych związków chemicznych po
długim okresie spożywania.
" Przepisy zezwalają na nie wyszczególnienie na etykietach niektórych
produktów żywnościowych dodawanych substancji obcych. Są to: wina, piwo,
moszcz, sery, fermentowane sery i mleko, produkty kakaowe i czekoladowe.
" barwniki dodawanych do żywności, gdyż mogą one wywoływać reakcje
alergiczne, zmiany na skórze, zaburzenia oddychania, bezsenność i zaparcia
Związki chemiczne celowo dodawane
do produktów spożywczych
" Bakterie Clostridium botulinum zostają zniszczone przez konserwację
azotanami sodu lub potasu. Te substancje konserwujące stosuje się podczas
produkcji wędlin i konserwowania (peklowania) mięsa, gdyż bakterie
wywołujące botulizm (zatrucie jadem kiełbasianym, które może doprowadzić
do śmierci) mają tu najlepsze warunki do rozmnażania.
" Azotany i azotyny dodawane do mięsa barwią je na kolor czerwony. Nawet jeśli
azotany i azotyny chronią nas przed botulizmem, to nie są one całkowicie
bezpieczne. Wszyscy regularnie spożywamy azotany: 21% - z wodą, 70% - z
warzywami i 6% z mięsem. Większa część zostaje szybko wydalona z
organizmu, ale część przekształca się w niebezpieczne azotyny. Mają one
szkodliwy wpływ na czerwone ciałka krwi. Następuje przemiana azotynów w
nitroazaminy w żołądku, które wywołują nowotwory lub są o to podejrzane.
Związki chemiczne celowo dodawane
do produktów spożywczych
" przeciwutleniacze - umożliwiają zachowanie naturalnych walorów smakowych
i wartości odżywczych tłuszczów spożywczych. BHA butylowany hydroksyanizol
i BHT butylowany hydroksytoluen to dwa przeciwutleniacze, które stosowane
są w przemyśle spożywczym, przede wszystkim w produktach ziemniaczanych i
tłuszczach. W doświadczeniach stwierdzono jednak, że powodują wiele
niekorzystnych zmian w organizmie.
" substancje stabilizujące i emulgujące stosowane w przemyśle spożywczym nie
są szkodliwe, ponieważ w przeważającej części są pochodzenia roślinnego.
" substancje poprawiające smak i zapach - glutaminian sodu. Prowadzi on do
następujących dolegliwości: zaburzeń widzenia, mdłości, wymiotów, zawrotów
głowy i zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Glutaminiany zawarte w środkach
spożywczych mogą, zwłaszcza u dzieci nadmiernie się kumulować w układzie
nerwowym, co jest wysoce toksyczne.
Dieta: karcinogeny naturalne
" Naturalnie występujące pestycydy [np. kwas kofeinowy (jabłko, gruszka,
śliwka, grejpfrut, marchew, sałata, ziemniak, tymianek, bazylia, anyż,
koper, itd.), furokumaryny (cytrusy, marchew, seler, pietruszka, pasternak),
hydrazyny (grzyby), pyrolizydyna (herbatki ziołowe)] nie sprzyjają
powstawaniu nowotworów złośliwych u ludzi.
" Naturalnie występujące mukotoksyny (np. aflatoksyna B1 lub fumonisyna
B1) mogą sprzyjać zachorowaniu na raka wątrobowokomórkowego i
przełyku (Afryka, Chiny).
Dieta: karcinogeny naturalne
Główne karcinogeny diety, tzn. heterocykliczne aminy aromatyczne,
policykliczne węglowodory aromatyczne, akrylamid, N-nitrozoaminy
powstają w procesach przygotowywania (grilowanie, smażenie, pieczenie)
i/lub przetwarzania (wędzenie, peklowanie, konserwowanie) żywności, a
zwłaszcza:
" Mięsa (każdy rodzaj), wędlin i ryb
" Warzyw (np. ziemniaki, ogórki, papryka)
" Niektórych przypraw (chilli)
" Niektórych gatunków piwa i whiskey
Dieta - pożywienie onkogenne
" Dieta oparta o potrawy wędzone, peklowane, konserwowane sprzyja
zachorowaniom na raka żołądka i raka przełyku.
" Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce (sposób przygotowania pokarmu jest też
ważny) i wysokokaloryczna sprzyja zachorowaniom na raka jelita grubego,
raka prostaty i raka piersi.
" Dieta z dużą zawartością czerwonego mięsa sprzyja zachorowaniu na raka
jelita grubego
Dieta - prewencja
" Dieta bogata w warzywa zielone i pomidory, i czosnek, i owoce cytrusowe
ma efekt ochronny w stosunku do zachorowania na raki:
" Jamy ustnej, gardła i krtani
" Przełyku i żołądka
" Jelita grubego
" Trzustki
" Pęcherza moczowego
" Płuca
Według NCI modyfikacja diety spowodowałaby spadek
umieralności na nowotwory o > 8%
Ekspozycja zawodowa
Czynnik zawodowy Rodzaj nowotworu powstający w
wyniku narażenia na ten czynnik
Azbest (np. przemysł okrętowy, produkcja Rak płuca, międzybłoniak opłucnej, raki
izolatorów, rozbiórka domów) skóry.
Chrom lub nikiel (np. przemysł przetwórczy) Rak płuca, rak jamy nosowej.
Arsen (np. hutnictwo, praca z pestycydami) Rak płuca, raki skóry, rak wątroby.
Benzen (np. kontakt zawodowy lub nałogowy z Białaczki, zespoły mielodysplastyczne.
lakierami, klejami, farbami)
Policykliczne węglowodory (np. dymy fabryczne, Rak płuca, rak nerki, rak prostaty, rak
oleje mineralne, smary, rozpuszczalniki, asfalt) pęcherza moczowego.
Aromatyczne aminy (np. przemysł gumowy) Rak pęcherza moczowego, rak wątroby,
rak żołądka.
Pył drzewny (np. przemysł meblowy) Rak jamy ustnej, rak zatok nosowych.
Chlorek winylu (np. produkcja PCV) Rak wątroby, mięsak wątroby.