PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Beata Dróżdż1, Wiktor Dróżdż2
1
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 w Bydgoszczy
2
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Dysleksja rozwojowa  współczesne
koncepcje patogenezy, diagnostyki i terapii
Developmental dyslexia  current concepts on pathogenesis, diagnostics and therapy
STRESZCZENIE
Specyficzne problemy w uczeniu cechujÄ… siÄ™
trudnościami w czytaniu, pisaniu i/lub arytmetyce,
W niniejszym artykule omówiono historię badań nad
dysleksją oraz aktualne poglądy na patogenezę, roz- niewspółmiernymi do poziomu inteligencji, istnieją-
powszechnienie, przebieg i postulowane postępowa- cej motywacji do nauki czy dobrych warunków szkol-
nie terapeutyczne u dzieci z dysleksjÄ… rozwojowÄ….
nych  występujące zarówno u dzieci, jak i u osób
Podkreślono, że na podstawie aktualnych danych
dorosłych (ICD-10, The International Statistical Clas-
dysleksję rozwojową powinno się uznać za istotny
sification of Diseases and Related Health Problems,
w sensie rozpowszechnienia i znaczenia społecznego
10th revision). Jedną z form specyficznych trudności
problem zdrowotny. Konieczne jest zapewnienie do-
w uczeniu jest dysleksja rozwojowa, czyli trudności
stępu do specjalistycznej diagnostyki, a także po-
w czytaniu i pisaniu (kod: F81.0). To najczęściej spo-
wszechna edukacja nauczycieli, rodziców i lekarzy
tykana forma zaburzeń uczenia  dotyczy 80% osób
w zakresie postępowania z dziećmi dyslektycznymi.
z trudnościami w uczeniu. Jest najlepiej poznaną
formą specyficznych zaburzeń rozwoju umiejętno-
SÅ‚owa kluczowe: dysleksja rozwojowa, psychiatria
ści szkolnych [1, 2].
Już na początku XX wieku na podstawie ba-
ABSTRACT dań kazuistycznych ustalono, że dysleksja jest zabu-
rzeniem heterogennym, występuje nie tylko u dzie-
Authors discussed history of research on dyslexia and
ci, ale także u młodzieży i osób dorosłych, u których
current concepts of pathophysiology, epidemiology,
course and therapeutic approaches to develop- nie stwierdza się istotnych zaburzeń innych funkcji
mental dyslexia. It was stressed that in light of cur- poznawczych. Ponadto, często występuje rodzinnie,
rent data developmental dyslexia should be regarded
częściej u mężczyzn. Zaobserwowano także, że tra-
as an important social and health problem of rela-
dycyjne metody nauczania zazwyczaj siÄ™ nie spraw-
tively high prevalence. Unquestioned should be free
dzają w wypadku osób z dysleksją. Mimo wielolet-
accessibility to specialists diagnose as well as wide
nich badań nadal istnieją rozbieżne opinie dotyczą-
education of teachers, parents and physicians on
ce precyzyjnej definicji dysleksji. DotyczÄ… one miÄ™-
adequate treatment for children with developmen-
dzy innymi charakteru parcjalnych dysfunkcji po-
tal dyslexia.
znawczych, odpowiedzialnych za wystÄ…pienie dys-
leksji, oraz rozmiaru rozbieżności między istniejącym
Key words: developmental dyslexia, psychiatry
u dziecka potencjałem a osiągnięciami szkolnymi [1].
Ostatnie wyniki badań w zakresie epidemiologii,
neurobiologii i genetyki dysleksji, a także charakte-
Adres do korespondencji:
rystyki dysfunkcji poznawczych, zwiÄ…zanych z dys-
Beata Dróżdż
leksjÄ…, bezsprzecznie pozwalajÄ… na ujmowanie dys-
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2
ul. Hetmańska 33, 85 039 Bydgoszcz
leksji w ramach tradycyjnego modelu medycznego;
tel. [phone]
podobnie jak powszechne problemy zdrowotne, ta-
e-mail: [e-mail]
kie jak nadciśnienie tętnicze czy otyłość, dysleksja
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (4): 177 184
występuje więc w populacji w ramach kontinuum
© 2003 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 177
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
o rozkładzie normalnym, z biegunami w postaci mózgu oraz badań neurofizjologicznych wskazują na
wybitnej zdolności czytania oraz z drugiej strony istnienie różnic w obrębie okolic skroniowo-ciemie-
 zaburzeń w czytaniu [2]. niowo-potylicznych, które wiążą się z dysleksją [2].
Wyniki niektórych badań wskazują na obecność róż-
nic w obrębie prążkowia i okolicznej kory mózgowej
Epidemiologia [8]. Z piśmiennictwa znany jest związek między na-
Dysleksja jest prawdopodobnie najpowszech- bytą dysleksją a uszkodzeniami tylnych okolic mózgu,
niejszym zaburzeniem neurobehawioralnym u dzie- zwłaszcza okolicy zakrętu kątowego [2]. W badaniu
ci; jej rozpowszechnienie ocenia siÄ™ na co najmniej pozytronowej tomografii emisyjnej (PET, positron
4% [1], jednak najczęściej podaje się rozpowszech- emission tomography) obejmującym 36 osób z dys-
nienie rzędu 5% do nawet 17,5%, w zależności od leksją i 36 osób bez cech dysleksji, pochodzących
przyjętej definicji i sposobu diagnozowania [2]. Usta- z różnych krajów europejskich, stwierdzono, że cechą
lono, że specyficzne trudności w uczeniu (w tym wspólną u osób z dysleksją jest obniżenie podczas
dysleksja) są częstsze u chłopców niż u dziewczynek czytania aktywności lewej półkuli mózgu. Najbardziej
[3] lub też na skutek współistniejących zaburzeń za- nasilone zmiany występują w środkowym zakręcie
chowania czy trudności wychowawczych częściej skroniowym, a ponadto w dolnym i górnym zakręcie
rozpoznaje się je u chłopców, mimo że równie czę- skroniowym oraz w środkowym zakręcie potylicznym.
sto występują u dziewczynek [1]. Można zatem stwierdzić, że niezależnie od narodo-
wości, dysleksja wiąże się z podobnymi zmianami
funkcjonalnymi mózgu podczas czytania [9].
Czynniki genetyczne W patogenezie dysleksji uwzględnia się zabu-
Dysleksja występuje rodzinnie i jest dziedziczo- rzenia lateralizacji. Niektóre wyniki badań wskazują
na. Najważniejszym czynnikiem ryzyka tego zabu- na istnienie, przynajmniej u części osób z dysleksją,
rzenia jest jego występowanie w bliskiej rodzinie. Jeśli nieprawidłowej asymetrii czynności mózgu bądz

u jednego z rodziców występuje dysleksja, to jej czę- odwróconej asymetrii strukturalnej mózgu [1].
stość u potomstwa wynosi 23 65%. Rozpowszech- W badaniu patomorfologicznym mózgów mężczyzn
nienie dysleksji u rodzeństwa dziecka z tym zabu- pochodzących z rodzin o wysokim rozpowszechnie-
rzeniem wynosi 40%. Natomiast jej rozpowszechnie- niu dysleksji wykazano brak asymetrii międzypółku-
nie wśród rodziców dzieci z dysleksją oscyluje w prze- lowych w tych okolicach, których rozwój w okresie
dziale 27 49%. Stwarza to możliwość wczesnej iden- prenatalnym jest regulowany przez testosteron. Na
tyfikacji dysleksji u części rodzeństwa dziecka z tym tej podstawie sformułowano hipotezę, że nieprawi-
zaburzeniem, a także jej rozpoznanie u niektórych dłowe (np. uwarunkowane genetycznie) stężenie
rodziców dziecka z dysleksją [2]. Zgodność wystę- tego hormonu w trakcie krytycznych faz rozwoju
powania dysleksji u bliz
niąt jednojajowych jest zna- wewnątrzłonowego mózgu może pełnić istotną rolę
cząco wyższa niż u bliz
niÄ…t dwujajowych, co ozna- w patogenezie dysleksji [1].
cza, że czynniki genetyczne niewątpliwie pełnią zna-
czÄ…cÄ… rolÄ™ w patogenezie omawianego zaburzenia
[1]. Wyniki badań nad genetyką dysleksji wskazują Czynniki poznawcze
na możliwe znaczenie alleli genów chromosomów Teorie poznawcze dysleksji w nieco odmienny
2, 3, 6 i 15 [4 7]. Dotychczas nie udało się opraco- sposób ujmują fenomenologię tego zaburzenia
wać modelu dziedziczenia dysleksji, co może wska- i w związku z tym akcentują odmienne aspekty defi-
zywać na heterogenność tego zaburzenia [1]. cytów procesów poznawczych, będących podłożem
dysleksji [1]. WiodÄ…cÄ… hipotezÄ… jest obecnie model
deficytu fonologicznego [2].
Neurobiologiczne podłoże dysleksji Czytanie jest procesem, w którym kojarzy się
W niektórych badaniach wykazano, że w pato- znaczenia na podstawie znaków. Czytanie obejmuje
genezie dysleksji mogą mieć znaczenie obciążenia pre- zatem procesy zarówno wizualno-percepcyjne, jak
natalne i perinatalne, takie jak przedwczesny poród, i typowo językowe. Obecnie uważa się powszechnie,
niska urodzeniowa masa ciała, zatrucie ciążowe, hi- że zasadniczym zjawiskiem w dysleksji jest dysfunk-
perbilirubinemia, nawracające infekcje uszu, infekcje cja specyficznego elementu systemu językowego
ośrodkowego układu nerwowego, niedokrwistość [1].  modułu fonologicznego  który uczestniczy
Wyniki badań pośmiertnych, badań morfome- w procesach głoskowania mowy. Według hipotezy
trycznych mózgu, funkcjonalnych badań obrazowych  deficytu fonologicznego , osoby z dysleksją mają
178 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Dysleksja rozwojowa  współczesne koncepcje patogenezy, diagnostyki i terapii
trudności w uświadomieniu sobie, że słowa pisane zane z rozumieniem, takie jak ogólna inteligencja,
i mówione mogą być rozczłonkowane na mniejsze wnioskowanie, słownictwo i syntaktyka, są ogólnie
części dz
więkowe, a więc, że litery stanowią repre- nienaruszone [1, 2]. Deficyt w zakresie analizy fono-
zentacjÄ™ dz
więków, składających się na brzmienie sło- logicznej, a z drugiej strony zachowane funkcje po-
wa [2, 10, 11]. W dodatku świadomość fonologiczna znawcze wyższego rzędu  to model wyjaśniający
w silny sposób jest dziedziczona: uważa się, że w 80% paradoks inteligentnych osób, które mają poważne
warunkujÄ… jÄ… czynniki genetyczne, jak wykazano problemy z czytaniem i pisaniem. W modelu tym de-
w badaniach nad bliz
niętami [10]. Uzasadnione jest ficyt w zakresie funkcji językowych niższego rzędu
zatem twierdzenie, że świadomość fonologiczną moż- blokuje dostęp do procesów poznawczych wyższego
na uznać za podstawową przyczynę większości uwa- rzędu i do zdolności wychwytywania znaczenia z tek-
runkowanych genetycznie deficytów rozpoznawania stu. Problem polega na tym, że osoba z dysleksją nie
słów i może ona być najbardziej odpowiednim celem jest w stanie wykorzystać swoich funkcji językowych
diagnostyki oraz interwencji terapeutycznych [2]. wyższego rzędu do zrozumienia jakiegoś słowa dru-
kowanego lub pisanego, dopóki słowo to nie zosta-
Deficyt fonologiczny jako podłoże dysleksji nie odkodowane i zidentyfikowane [1, 2, 10].
System językowy można sobie wyobrazić jako
hierarchiczną strukturę złożoną ze specyficznych ele-
mentów. Na wyższych poziomach znajdują się sys- Ocena występowania dysleksji
temy neuronalne zajmujące się wczytywaniem i  ob- Wykorzystując wiedzę na temat podłoża pato-
róbką danych językowych (np. semantyką, syntak- fizjologicznego dysleksji, należy określić na podsta-
tyką, dyskursem). Na najniższym poziomie znajduje wie danych z wywiadu, obserwacji oraz na podsta-
się moduł fonologiczny, którego zadaniem jest wczy- wie oceny psychometrycznej:
tywanie i  obróbka pojedynczych elementów dz
wię- 1. Czy faktycznie występują trudności w czytaniu
kowych, tworzących język. Jednostką funkcjonalną i pisaniu, które są niewspółmierne do wieku, po-
modułu fonologicznego jest fonem, definiowany jako ziomu inteligencji i poziomu edukacji?
najmniejsza możliwa do wyróżnienia cząstka języka 2. Jeśli trudności w czytaniu i pisaniu mają miejsce,
(głoska). Aby wyartykułować słowo, trzeba wczytać czy są one związane z problemami językowymi na
składniki głoskowe z pamięci leksykalnej, złożyć je poziomie procesów fonologicznych (tab. 1)?
i wypowiedzieć. Aby przeczytać słowo, czytający musi Sposób oceny zależy od wieku i poziomu edu-
zacząć od rozczłonkowania słowa na składniki fone- kacji dziecka [11, 14].
mowe [2, 10]. Nie ulega wątpliwości, że dysfunkcja
analizy fonologicznej wiąże się z trudnościami Ocena dzieci w wieku szkolnym
w nauce czytania [1]. Mierniki zdolności fonologicz- Kryteria rozpoznania specyficznych zaburzeń
nych są dobrymi predyktorami póz
niejszych osiągnięć rozwoju umiejętności szkolnych, w tym dysleksji roz-
w dziedzinie czytania [12]. Deficyty w zakresie świa- wojowej, według kryteriów ICD-10 omówiono
domości fonologicznej (świadomości, że słowa mogą w odrębnym artykule [15].
być rozłożone na mniejsze cząstki dz
więkowe) od- Problemami, które stanowią przyczynę skiero-
różniają dzieci z dysleksją od dzieci, które nie mają wania do ośrodka diagnostycznego, są zazwyczaj
trudności w czytaniu i pisaniu [2]. Deficyty fonolo- słabe osiągnięcia szkolne. Najczęściej zarówno na-
giczne utrzymują się również w wieku dorosłym [13]. uczyciele, jak i rodzice nie mają świadomości, że przy-
Udzielenie instrukcji dotyczących świadomości fono- czyną słabych osiągnięć szkolnych dziecka są trud-
logicznej powoduje zwiększenie zdolności czytania ności w czytaniu i pisaniu. Dlatego diagnostykę zwró-
i pisania [2, 12, 14]. coną w kierunku dysleksji powinno się uwzględniać
Na czytanie składają się dwa główne procesy: zawsze, gdy występują problemy z uczeniem, nawet
dekodowanie i rozumienie. W przypadku dysleksji jeśli nie stwierdza się wprost trudności w czytaniu
deficyt na poziomie modułu fonologicznego upośle- lub pisaniu [2, 10].
dza zdolność fragmentowania słowa pisanego na
składowe fonologiczne. W rezultacie czytający do- 1. Ocena umiejętności czytania
świadcza trudności  po pierwsze, w zakresie odko- Ocenę tę wykonuje się za pomocą pomiaru
dowania słowa, po drugie  rozpoznania go. Defi- zdolności do odkodowywania i rozumienia. Najważ-
cyt fonologiczny jest autonomiczny, czyli jest nieza- niejszym elementem oceny u dziecka w wieku szkol-
leżny od innych   niefonologicznych  zdolności. nym jest pomiar dokładności dekodowania słów, czyli
Funkcje poznawcze i językowe wyższego rzędu, zwią- czytania pojedynczych słów. Czytanie całych akapi-
www.psychiatria.med.pl 179
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
Tabela 1. Najważniejsze cechy dzieci z dysleksją
Table 1. The most significant features of dyslectic children
Dane z wywiadu
 Opóz
nienie rozwoju zdolności językowych
 Trudności z dz
więkami słów (z rymowaniem, mylenie słów brzmiących podobnie)
 Trudności z ekspresją językową (nieprawidłowe wymawianie słów, trudności ze znajdowaniem odpowiednich słów, zacinanie się)
 Trudności z nazywaniem (trudności z nauczeniem się liter alfabetu lub nazw i znaczenia cyfr)
 Trudności z nauczeniem się związków dz
więków z literami
 Trudności z czytaniem i głoskowaniem u rodziców lub rodzeństwa osoby z dysleksją
Czytanie
 Trudności z odkodowaniem pojedynczych słów
 Wyraz
ne trudności z czytaniem słów nieznanych lub bezsensownych
 Czytanie niedokładne lub czytanie z dużym wysiłkiem
 Wolne czytanie
 Rozumienie z kontekstu zwykle lepsze niż rozumienie izolowanych informacji
 Trudności z głoskowaniem
Język
 Względnie gorsze wykonanie testów wyszukiwania odpowiednich nazw przedmiotów i zjawisk, które są pokazane na obrazkach
 Względnie lepsze wykonanie testów rozpoznawania słów (łączenia słów z odpowiadającym mu obrazem)
 Złe wyniki testów świadomości fonologicznej
Cechy najbardziej specyficzne dla dzieci z ryzykiem dysleksji
 Trudności z wykonaniem testów oceniających wiedzę na temat nazw liter, zdolności łączenia dz
więków z poszczególnymi
literami oraz testów świadomości fonologicznej
Cechy najbardziej specyficzne dla szczególnie uzdolnionej młodzieży z dysleksją
 Występowanie trudności z głoskowaniem i czytaniem w dzieciństwie
 Czytanie poprawne, ale nieautomatyczne
 Wolniejsze wykonanie testów oceniających szybkość czytania
 Słabsze wykonywanie testów wielokrotnego wyboru
tów pozwala zdolnemu dziecku z dysleksją wyko- Zagadnienie jest złożone. Dzieci z dysleksją rozpo-
rzystywać kontekst do odgadnięcia znaczenia poje- znaną na podstawie istnienia rozbieżności między
dynczych słów, co mogłoby być trudne w innych potencjałami a osiągnięciami wydają się bardzo
warunkach. W efekcie osoby z dysleksją często uzy- podobne do dzieci z przeciętną inteligencją, u któ-
skują lepsze wyniki w pomiarach rozumienia, nato- rych dysleksję rozpoznano jedynie na podstawie sła-
miast znacznie gorsze  w pomiarach zdolności do bych w stosunku do wieku zdolności do czytania
odkodowania pojedynczych słów [2, 10]. i pisania. Dzieci z obu grup wykazują objawy deficy-
tu fonologicznego, a występujące u nich problemy
2. Badanie inteligencji z czytaniem i pisaniem majÄ… niemal identyczny cha-
Znaczenie testów inteligencji w diagnostyce rakter [16]. Z drugiej strony zastosowanie testów
dysleksji jest zagadnieniem kontrowersyjnym. Tra- inteligencji umożliwia identyfikację wybitnie uzdol-
dycyjnie dysleksję interpretowano jako występowa- nionych dzieci z dysleksją [2].
nie trudności w czytaniu i pisaniu, niewspółmier- Około 75% dzieci spełniających kryterium roz-
nych do poziomu inteligencji (określanego ilorazem bieżności między potencjałami a osiągnięciami
inteligencji  I.I.). To znaczy, że uznawano obec- szkolnymi ma słabe osiągnięcia w testach czytania,
ność dysleksji w wypadku znaczącej rozbieżności jednak pozostałe 25% dzieci (przy czym większość
między poziomem umiejętności czytania i pisania z nich to dzieci wybitnie uzdolnione i również wy-
przewidywanym na podstawie I.I. a faktycznym. kazujące objawy deficytu fonologicznego) nie speł-
Dlatego też testy inteligencji na ogół wykorzystuje nia kryterium zbyt słabych osiągnięć w testach czy-
się do oceny występowania dysleksji u dzieci w wie- tania i na tej podstawie dzieci te powinno się zdys-
ku szkolnym, jak również do określania wskazań do kwalifikować z uczestnictwa w specjalnych progra-
uczestnictwa w specjalnych programach edukacyjnych mach edukacyjnych. Dlatego obecnie uważa się, że
w szkołach publicznych. Jednak w niektórych ba- w grupie dzieci w wieku szkolnym kryterium nie-
daniach zakwestionowano konieczność stwierdze- współmiernych trudności w czytaniu i pisaniu może
nia takiej rozbieżności do rozpoznania dysleksji [16]. być spełnione przez dzieci o przynajmniej przecięt-
180 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Dysleksja rozwojowa  współczesne koncepcje patogenezy, diagnostyki i terapii
nym poziomie inteligencji, które jednocześnie speł- ba z rozpoznaniem dysleksji nie musi ponownie być
niają albo kryterium rozbieżności między poziomem poddawana diagnozie w tym kierunku po ukończe-
I.I. a osiągnięciami szkolnymi, albo kryterium zbyt niu szkoły średniej. Wraz z dojrzewaniem poprawia
słabych osiągnięć w stosunku do wieku biologicz- się zdolność odkodowywania słów i staje się ona
nego [2]. bardziej zautomatyzowana u osób, które dużo czy-
tają. Takie osoby nie muszą już odwoływać się do
Ocena przy rozpoczęciu nauki szkolnej kontekstu, by prawidłowo identyfikować słowa. Nie-
Problemów z czytaniem i pisaniem obecnie mniej jednak sprawność czytania nie jest automa-
nie diagnozuje się u większości dzieci aż do trze- tyczna. Deficyt fonologiczny w formie rezydualnej
ciego roku nauki szkolnej. Zastosowanie wiedzy na utrzymuje się, czytanie wymaga wysiłku, nawet
temat zdobywania umiejętności czytania oraz opra- w wypadku osób inteligentnych i błyskotliwych [2].
cowanie testów zdolności fonologicznych pozwa- Prawdopodobnie najbardziej powszechnym błędem
lają na identyfikację dzieci z dysleksją, nawet za- w diagnozowaniu dysleksji u młodzieży jest niewy-
nim wystÄ…piÄ… pierwsze niepowodzenia szkolne, krycie utrzymujÄ…cego siÄ™ nieautomatycznego sposo-
a także umożliwiają opracowanie skutecznych me- bu czytania. Testy badające kompetencje językowe
tod wczesnej interwencji. Dane z wywiadu wska- mogą okazywać się nieadekwatne w diagnostyce
zujące na opóz
nienia w zakresie kompetencji języ- dysleksji u młodzieży, natomiast bardziej odpowied-
kowych lub na problemy z zabawami z rymowa- nie są testy mierzące szybkość (automatyzm) czyta-
niem i słowami, które brzmią podobnie, ale mają nia. Niewiele jest jednak wystandaryzowanych testów
inne znaczenie  wraz z danymi o rodzinnym wy- tego typu [2, 10].
stępowaniu dysleksji  przemawiają za możliwo- W przypadku młodzieży szczególnie uzdolnio-
ścią obecności dysleksji (tab. 1). Najbardziej odpo- nej prawdopodobnie najbardziej użyteczne są dane
wiednimi miernikami możliwych trudności w czy- z wywiadu. Cechami diagnostycznymi dysleksji są:
taniu i pisaniu są testy czytania  dojrzałości szkol- występowanie fonologicznych trudności językowych
nej (tab. 2) [2, 10]. (błędne wymawianie słów, zacinająca się mowa) lub
Istotne są konsekwencje behawioralne dyslek- trudności w czytaniu nowych lub nieznanych słów,
sji, na które zazwyczaj zwraca się mniejszą uwagę, problemy z głoskowaniem, lub spowolnienie wyko-
chociaż stanowią niebagatelny problem. W dyslek- nania testów kompetencji szkolnych właściwych dla
sji zaburzone jest zapamiętywanie sekwencji liter danego poziomu edukacji [2].
czy słów, ale także zapamiętywanie sekwencji zda-
rzeń. Może to mieć istotne następstwa, na przy-
kład dziecko z dysleksją zabiera innemu dziecku Rozpoznanie dysleksji
zabawkę, co wywołuje protesty i kłótnie, dyslektyk Testy czytania, głoskowania, zdolności werbal-
w odpowiedzi uderza rówieśnika. Gdy interweniu- nych lub funkcji poznawczych dla dzieci w wieku
je osoba dorosła, dyslektyk, relacjonując zdarzenia, szkolnym stanowią podstawowy zestaw testów
odwraca ich kolejność, co spotyka się, oczywiście, przeznaczonych do diagnostyki dysleksji. Inne te-
z głęboką dezaprobatą [17]. sty osiągnięć szkolnych (np. matematycznych), te-
sty językowe lub testy funkcji pamięciowych moż-
Ocena młodzieży szczególnie uzdolnionej na dodatkowo stosować w ocenie funkcji poznaw-
Dysleksja ma charakter przewlekły, nie przemi- czych lub kompetencji językowych. Nie istnieje je-
ja wraz z dojrzewaniem [18, 19]. Oznacza to, że oso- den patogomoniczny dla dysleksji wynik testu.
Tabela 2. Przykłady testów użytecznych w identyfikacji dzieci z ryzykiem dysleksji w okresie rozpoczynania
nauki szkolnej
Table 2. Useful tests for identification of children being at risk of dyslexia at the beginning of education
 Identyfikacja liter (nazywanie liter alfabetu)
 Związki między literami a słowami (np. identyfikowanie słów rozpoczynających się na tę samą literę z podanych
przykładów: lalka, pies, lody)
 Świadomość fonologiczna (rozpoznawanie słów, które zostaną utworzone po usunięciu lub dodaniu pewnych głosek:
brak-rak-wrak)
 Pamięć werbalna (odtwarzanie zdania lub opowiadania, które wypowiedziano niedawno)
 Szybkie nazywanie (szybkie nazywanie ciągu pewnych znanych przedmiotów, znaków, liter lub kolorów)
 Mowa czynna (nazywanie pojedynczych przedmiotów lub zjawisk na obrazkach)
www.psychiatria.med.pl 181
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
Podobnie jak w wypadku wielu innych problemów z literami). U wielu dzieci z dysleksją, zwłaszcza tych,
medycznych, diagnoza dysleksji powinna stanowić które są obdarzone wysoką inteligencją, rozpozna-
przemyślaną syntezę wszystkich danych klinicznych nie może być postawione z dużą zwłoką, ponieważ
(takich jak dane z wywiadu i z obserwacji) i danych dzieci te mogą długo kompensować trudności
z testów [2]. Szczególną wartość diagnostyczną ma w czytaniu i pisaniu [1]. Wraz z upływem czasu ob-
ustalenie występowania trudności językowych już jawy dysleksji mogą stać się mniej dokuczliwe  za-
we wczesnych fazach rozwoju dziecka [1, 20]. równo w wyniku terapii, jak i samoistnie. Należy jed-
Należy poszukiwać zbieżnych danych dotyczą- nak pamiętać o problemach emocjonalnych i psy-
cych uwarunkowanych fonologicznie trudności chospołecznych, które wiążą się z dysleksją [17, 19].
w czytaniu, których wykładnikiem jest rozbieżność Częste są komplikacje w postaci zaburzeń zachowa-
między zdolnościami fonologicznymi oraz umiejęt- nia, niekiedy nawet o charakterze kryminalnym, de-
nościami czytania i pisania  z jednej strony, a zdol- moralizacji lub porzucenia szkoły [1, 17].
nościami intelektualnymi i osiągnięciami szkolnymi U osób dorosłych, które w dzieciństwie bory-
 z drugiej strony. Należy wykluczyć istnienie pier- kały się z dysleksją, dość powszechne są objawy re-
wotnych zaburzeń percepcyjnych, zwłaszcza u dzie- zydualne trudności w czytaniu czy pisaniu [1].
ci. Badania laboratoryjne, takie jak EEG, czy badania W większym lub mniejszym stopniu utrudniają one
neuroradiologiczne, powinno się wykonywać tylko funkcjonowanie społeczne i zawodowe [1, 17, 19].
w wypadku obecności wyraz
nych wskazań klinicz- Predyktorami pomyślnego przebiegu dysleksji jest jej
nych do ich wykonania [2, 10]. Obrazowe badania mniejsze nasilenie wyjściowe, wyższy poziom inteli-
funkcjonalne mózgu (pozytronowa tomografia emi- gencji, wyższy poziom socjoekonomiczny, brak współ-
syjna, tomografia emisji pojedynczego fotonu [SPECT, istniejących zaburzeń psychicznych, wcześniejszy
single photon emission computed tomography], wiek rozpoznania i wczesna terapia dysleksji [1].
funkcjonalny rezonans magnetyczny mózgu [fMRI,
functional magnetic resonance imaging]) sÄ… w Pol-
sce mało dostępne, więc ich zastosowanie w dyslek- Postępowanie terapeutyczne
sji ogranicza się do badań naukowych. Uważa się, że trudności w uczeniu stanowią
Zespół zaburzeń uwagi i nadruchliwości może grupę zaburzeń niejednorodną pod względem etio-
być przyczyną trudności w uczeniu zarówno u doro- logii i patogenezy. Dlatego zalecane interwencje te-
słych, jak i u dzieci. Stanowi jednostkę diagnostyczną rapeutyczne powinny być zróżnicowane, a także
odrębną od dysleksji  oba zaburzenia charaktery- dostosowane do indywidualnego obrazu występu-
zują się zupełnie odmiennymi objawami, patogenezą, jących problemów. Z drugiej strony brak dotychczas
metodami diagnostycznymi oraz leczeniem. U zna- jednoznacznych ocen skuteczności takich zindywi-
czącego odsetka osób z dysleksją (12 24%) wystę- dualizowanych interwencji [1, 2].
pują objawy zespołu zaburzeń uwagi i nadruchliwo- W wielu przypadkach niezbędne jest zastoso-
ści. W wypadku danych klinicznych sugerujących wanie leków psychotropowych, w celu redukcji współ-
możliwość istnienia tego zespołu należy zweryfiko- istniejących z dysleksją objawów psychopatologicz-
wać jego rozpoznanie na podstawie obowiązujących nych, na przykład lęku, depresji, nadruchliwości, za-
kryteriów ICD-10 (kategoria F90) [1, 2, 20]. burzeń uwagi. Zaobserwowano, że skutecznym lekiem
wspomagającym postępowanie terapeutyczne w dys-
leksji rozwojowej może być piracetam. Integralną czę-
Przebieg ścią postępowania terapeutycznego w dysleksji po-
Wyniki badań longitudinalnych, retrospektyw- winna być psychoterapia wspierająca oraz psychoedu-
nych i prospektywnych jednoznacznie wskazują na kacja nauczycieli i rodziców, a także trening umiejęt-
to, że dysleksja jest zaburzeniem uporczywym, prze- ności społecznych, trening relaksacyjny i trening ukie-
wlekłym, nie może być traktowana jako przemijają- runkowany na modyfikację zachowania [1].
ce  opóz
nienie rozwoju [1, 2, 18]. Może negatyw- W przypadku dysleksji rozwojowej postępowa-
nie wpływać na poczucie własnej wartości i samo- nie wymaga spojrzenia z perspektywy całego życia
ocenę, może się wiązać z uporczywymi zaburzenia- osoby nią dotkniętej. Podstawowe znaczenie mają
mi lękowymi, depresją, a także z problemami z funk- wczesne rozpoznanie i wczesna interwencja. Lekarze
cjonowaniem społecznym i zawodowym [17, 19]. i psycholodzy zajmujący się dziećmi powinni być świa-
Przejawy dysleksji mogą być widoczne już domi znaczenia problemu dysleksji, jej wykładników
u dzieci w wieku 5 lat (np. niemożność odróżnienia diagnostycznych, a także powinni posiadać wiedzę
od siebie najłatwiejszych liter, powiązania głosek na temat założeń programów terapeutycznych [2].
182 www.psychiatria.med.pl
Beata Dróżdż, Wiktor Dróżdż, Dysleksja rozwojowa  współczesne koncepcje patogenezy, diagnostyki i terapii
Dla nauki czytania największe znaczenie ma dualne spotkania z nauczycielami w celu omówienia
odkrycie, że słowa mówione można rozbić na mniej- przerabianego materiału i zweryfikowania popraw-
sze czÄ…stki dz
więkowe, następnie  że litery stano- ności notatek ucznia, korzystanie z konspektów lek-
wiÄ… reprezentacjÄ™ tych dz
więków, oraz że słowa pi- cji i wykładów, alternatywne w stosunku do testów
sane mają tę samą liczbę i sekwencję głosek co sło- wielokrotnego wyboru metody egzaminowania (pra-
wa mówione. Odkrycia tego dzieci na ogół doko- ce pisemne, wypowiedzi ustne), a także zapewnie-
nują przed końcem pierwszego roku nauki szkolnej. nie cichych i osobnych pomieszczeń do przeprowa-
Dzieci z dysleksją niełatwo nabywają umiejętności dzenia egzaminów. Przy takich udogodnieniach wiele
fonologicznych, które są niezbędne do opanowania osób z dysleksją jest w stanie z powodzeniem stu-
czytania i pisania. Dlatego świadomość fonemowa diować, również medycynę [2, 11].
musi być u nich kształtowana z wyjątkową jasno-
ścią. Można to osiągnąć poprzez systematyczne
i ustrukturalizowane ćwiczenia, na przykład identy- Podsumowanie
fikowanie par słów rymujących i nierymujących się, Specyficzne zaburzenia uczenia, w tym dys-
konstruowanie słów z pojedynczych głosek lub roz- leksja rozwojowa, występują u znaczącego odset-
bijanie słów na głoski [2]. ka dzieci (przyjmuje się, że przy wnikliwym sposo-
Wiadomo obecnie, że świadomość fonemowa bie diagnozowania jest to nie mniej niż 5 7,5%
jest niezbędna, lecz niewystarczająca do opanowa- populacji) [20, 21]. Z drugiej strony zaobserwowa-
nia czytania. Dzieci z dysleksją potrzebują nie tylko no, że w Stanach Zjednoczonych u około 1/3 dzie-
świadomości fonemowej (słowa mogą być rozbite ci z dysleksją rozwojową nie postawiono rozpo-
na małe cząstki dz
więkowe) i kompetencji fonolo- znania, wskutek czego nie mogły one skorzystać
gicznych (dz
więki są powiązane z konkretnymi lite- z jakiejkolwiek formy pomocy. Z kolei łączne roz-
rami), ale muszą także ćwiczyć czytanie opowiadań powszechnienie upośledzenia umysłowego, móz-
i historyjek  nie tylko po to, by wdrażać zdobyte gowego porażenia dziecięcego i padaczki nie prze-
umiejętności odkodowywania, ale także by popra- kracza w Stanach Zjednoczonych 3%, jednak w wy-
wiać czytanie ze zrozumieniem i rozumienie kontek- padku tych problemów zdrowotnych dostęp do od-
stualne. W Stanach Zjednoczonych trwają szeroko powiednich świadczeń jest przedmiotem troski
zakrojone badania nad szczegółowymi rozwiązania- służb medycznych i edukacyjnych [11].
mi terapeutycznymi dla dzieci z dysleksjÄ… i ich efek- DysleksjÄ™ rozwojowÄ… na podstawie aktualnych
tywnością w poszczególnych postaciach trudności danych powinno się powszechnie uznać za istotny
w czytaniu i pisaniu [2, 11]. w sensie rozpowszechnienia i znaczenia społeczne-
Osoby z dysleksją i ich rodziny często proszą go problem zdrowotny. Nikt nie powinien kwestio-
o radę dotyczącą niekonwencjonalnych metod tera- nować konieczności zapewnienia dostępu do spe-
pii dysleksji. Dotychczas brak wiarygodnych danych, cjalistycznej diagnostyki i powszechnej edukacji na-
które przemawiałyby za skutecznością tych interwen- uczycieli, rodziców i lekarzy w zakresie postępowa-
cji (trening optometryczny, leki stabilizujące funkcję nia z dziećmi dyslektycznymi.
błędnika, manipulacje chiropraktyczne, zalecenia
dietetyczne) [1, 2].
Postępowanie w przypadku dysleksji u uczniów
PIÅšMIENNICTWO
szkół średnich polega raczej na stymulowaniu przy-
1. Spagna M.E., Cantwell D.P., Baker L. Reading Disorder.
stosowania niż na terapii. Uczniowie szkół średnich
W: Sadock B.J., Sadock V.A. (red.). Kaplan and Sadock s Com-
z dysleksją w wywiadzie często prezentują paradok-
prehensive Textbook of Psychiatry. Lippincott Williams & Wil-
salnie dobre rozpoznawanie słów, lecz z drugiej stro-
kins, Philadelphia 2000: 2614 2620.
ny występuje u nich deficyt fonologiczny, w związ-
2. Shaywitz S.E. Current concepts: dyslexia. NEJM 1998; 338: 307
 312.
ku z czym czytanie jest mniej zautomatyzowane,
3. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
wymaga znacznego wysiłku, a przez to jest wolniej-
w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwer-
sze [13]. Dla takich osób ogromne znaczenie ma za-
syteckie Wydawnictwo Medyczne  Vesalius , Instytut Psychia-
pewnienie im dodatkowego czasu na czytanie,
trii i Neurologii, Kraków Warszawa 1997.
zwłaszcza podczas egzaminów. Ponadto, w amery- 4. Nopola-Hemmi J., Myllyloma B., Haltia T., Taipale M. i wsp.
Dominant gene of developmental dyslexia on chromosome 3.
kańskich szkołach zezwala się na korzystanie z lap-
J. Med. Genet. 2001; 38: 658 664.
topów z włączoną funkcją korekty pisowni, zezwala
5. Fagerheim T., Raeymaekers P., Tonnessen F.E. i wsp. A new
się też na nagrywanie lekcji i korzystanie z dostęp-
gene (DYX 3) for dyslexia is located on chromosome 2. J. Med.
nych nagrań podręczników. Możliwe są też indywi- Genet. 1999; 36: 664 672.
www.psychiatria.med.pl 183
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 4
6. Grigorenko E.L., Wood F.B., Meyer M.S. i wsp. Susceptibility 14. Lyon G.R. Toward a definition of dyslexia. Annals of Dyslexia
loci for distinct components of developmental dyslexia on 1995; 45: 3 27.
chromosomes 6 and 15. Am. J. Hum. Genet. 1997; 60: 27 15. Dróżdż W., Dróżdż B. Rozpoznawanie specyficznych trudno-
 39. ści w uczeniu. Psychiatria w praktyce ogólnolekarskiej 2003,
7. Cardon L.R., Smith S.D., Fulker D.W., Kimberling W.J., Pen- 4: 165 168.
nington B.F., DeFries J.C. Quantitative trait locus for reading 16. Fletcher J.M., Shaywitz S.E., Shankweiler D.P. i wsp. Cognitive
disability on chromosome 6. Science 1994; 266: 276 279. profiles and of reading disabilities: comparisons of discrepancy
8. Eden G.F., VanMeter J.W., Rumsey J.M., Maisog J.M., Woods and low achievement definitions. J. Educ. Psychol. 1994; 86: 6 23.
R.P, Zeffiro T.A. Abnormal processing of visual motion in dys- 17. Ryan M. The social and emotional effects of dyslexia. Educa-
lexia revealed by functional brain imaging. Nature 1996; 382: tion Digest 1992; 57: 68 71.
66 69. 18. Shaywitz S.E., Fletcher J.M., Holahan J.M. i wsp. Persistnence
9. Paulesu E., Demonet J.-F., Fazio F. i wsp. Dyslexia: cultural di- of dyslexia: the Connecticut longitudinal study at adolescen-
versity and biological unity. Science 2001; 291: 2165 2167. ce. Pediatrics 1999; 104: 1351 1359.
10. Stein M.T., Zentall S., Shaywitz S.E., Shaywitz B.A. A school- 19. McNulty M.A. Dyslexia and the life course. J. Learn. Disabil.
-aged child with delayed reading skills. Pediatrics 2001; 107: 2003; 36: 363 381.
916 920. 20. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
11. Duane D.D. Defining dyslexia. Mayo Clin. Proc. 2001; 76: 1075 w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwer-
 1077. syteckie Wydawnictwo Medyczne  Vesalius , Instytut Psychia-
12. Torgesen J.K., Wagner R.K., Rashotte C.A. Longitudinal stu- trii i Neurologii, Kraków Warszawa 1997.
dies of phonological processing and reading. J. Learn. Disabil. 21. Katusic S.K., Colligan R.C., Barbaresi W.J., Schaid D.J., Jacob-
1994; 27: 276 286. sen S.J. Incidence of reading disability in a population-based
13. Bruck M. Persistence of dyslexics phonological awareness birth cohort, 1976 1982. Rochester, Minn. Mayo Clin. Proc.
deficits. Dev. Psychol. 1992; 28: 874 886. 2001; 76: 1081 1092.
184 www.psychiatria.med.pl