Realizm socjalistyczny

Realizm socjalistyczny to kierunek obecny w sztuce polskiej w latach 1949 - 54, który na czwartym zjeździe ZLP w styczniu 1949 został ustanowiony jedyną oficjalnie obowiązującą doktryną artystyczną. Miał on stanowić rozwinięcie dziewiętnastowiecznego realizmu przy jednoczesnym silnym nacisku na przekazywanie treści związanych z ideologią socjalistyczną oraz zaadoptowanie na potrzeby sztuki koncepcji Marksa i Engelsa. Realizm socjalistyczny w Polsce posiadał odpowiednik w sztuce radzieckiej, a począwszy od końca lat czterdziestych także w innych krajach demokracji ludowej.

Życie realizmu

Początki:

• tuż po wojnie liczne dyskusje na łamach czasopism (szczególnie w „Kuźnicy”)

na temat kierunku jaki ma obrać polska sztuka

• przemówienie Bieruta (XI.1947) w którym powiedział on, że „twórcy mają kształtować i wychowywać naród”

• trzeci zjazd ZLP (1948) podczas którego wyraźnie podkreślono konieczność przekazywania przez literaturę obrazów powojennej rzeczywistości

Rozwój:

• oficjalne wprowadzenie realizmu socjalistycznego na IV Zjeździe ZLP (I. 1949)

• V Zjazd ZLP

• I Plenum Zarządu Głównego ZLP (I. 1951)

• inicjatywy władz państwowych:

• konferencja informacyjno-programowa pisarzy (II.1950)

• narada poświęcona twórczości artystycznej (1951)

Rozpad:

• polemiki L.Flaszena (1952): „Nowy Zoil - czyli o schematyzmie”, gdzie pisze on, iż „słabi pisarze do parodii sprowadzają założenia poetyki, w ramach której uprawiają swoją twórczość” oraz „Zoilowe diagnozy i proroctwa”

• J.Błoński „Zoil o poezji współczesnej”

• A.Ważyk „Poemat dla dorosłych”

• po 1955 roku zamknięcie realizmu socjalistycznego i wyraźny odwrót w stronę indywidualizmu w sztuce, rosnąca pejoratywizacja terminu realizm socjalistyczny jako synonimu wtórności, doktrynerstwa i braku nowatorstwa

Poetyka realizmu socjalistycznego

Pomimo, że w czasie obowiązywania realizmu socjalistycznego sformułowano mało haseł odnoszących się bezpośrednio do poetyki, to w większości utworów tego kierunku powtarzają się następujące cechy:

• aktualność poruszanych problemów

• poetyka podporządkowana ideologii i stanowiąca narzędzie ideologiczne

• wybiórczy obraz przedstawianej rzeczywistości oraz shierarchizowanie treści

• traktowanie literatury jako świadectwa działań klasy chłopskiej i robotniczej

• wymóg kształtowania przez literaturę świadomości obywatela oraz utwierdzanie jego związku z państwem socjalistycznym

• tworzenie poczucia lojalności i uwielbienia wobec osoby Stalina, a wzbudzanie nienawiści do elementów wrogich i reakcyjnych

Tematyka

Zakres tematyczny utworów realizmu socjalistycznego był dosyć wąski i zwykle obejmował kilka stałych schematów fabularnych:

• zakończona sukcesem walka zbiorowości z przeciwnościami na drodze ku socjalizmowi

• konflikt pomiędzy klasami wyzyskującymi (scharakteryzowanymi negatywnie), a wyzyskiwanymi (scharakteryzowanymi zdecydowanie pozytywnie) oraz faktyczne lub tylko moralne zwycięstwo wyzyskiwanych

• proces tworzenia się i umacniania przyjaźni pomiędzy Polską, a Związkiem Radzieckim

• historia ruchu robotniczego

• idealizowane i ideologizowane życiorysy Lenina i Stalina

Forma

Realizm socjalistyczny preferował opowieść jako gatunek najbardziej przystępny i pozwalający w sposób optymalny przekazać odbiorcom założenia socjalizmu. W tym samym celu wykorzystywano też poezję, bo jak mówił A.Ważyk na V Zjeździe ZLP: „podstawowe zasady realizmu socjalistycznego są te same dla poezji, co dla prozy, niezależnie od różnicy form i operowania słowem.”

Gatunki literackie

Powieść

Ideologowie i przedstawiciele realizmu socjalistycznego uważali, że powieść jest gatunkiem najlepiej oddającym istotę „nowej” metody twórczej oraz odpowiadającym postulatom socjalizmu. Jej główne cechy to:

• fabularność mająca na celu ukazanie akcyjności i dynamizmu procesu przemian na drodze ku socjalizmowi, zasada ta jest więc kwestią treści, ale przede wszystkim sprawą formy i ideologii

• nakaz kontynuacji tradycji dziewiętnastowiecznej powieści realistycznej, która umożliwia ukazywanie zbiorowości na szerokim tle społecznym

• fascynacja dokumentem pozwalającym przekazywać prawdę nie tylko literacką, lecz także rzeczywistą (powiedzmy) co wiązało się z powstawanie tworów hybrydycznych na pograniczu beletrystyki i reportażu np. W.Zalewski „Traktory zdobędą wiosnę”

• częste występowanie tematów biograficznych np. M.Jastrun „Mickiewicz. Opowieść biograficzna”, czy też „Kształt miłości” J.Broszkiewicza

• sugerowanie, że świat fikcji literackiej i poza literacki rządzą się takimi samymi prawami

• silny nacisk na funkcję impresywną utworu

• nasycenie literatury pierwiastkami emocjonalnymi

• upodrzędnienie fabuły oraz świata przedstawionego wobec naczelnej tezy ideologicznej (powodowało to, że wszystkie dzieła powstałe w konwencji realizmu socjalistycznego wydają się być do siebie bardzo podobne)

Powieść produkcyjna

Najważniejszą odmianą powieści realizmu socjalistycznego była powieść produkcyjna. W utworach tych pojawiały się następujące cechy:

• często przeplatanie wydarzeń czysto fabularnych z faktami pozaliterackimi np. sceneria Nowej Huty w „Przy budowie” T.Konwickiego

• obecność w utworze przekonania, że za historię odpowiada zbiorowość, a nie jednostka

• wielowątkowość

• bohater zbiorowy, kolektywny

• struktura walki pozytywnych i negatywnych wartości

• heroizacja bohaterów pozytywnych i demonizacja postaci negatywnych

• nacisk kładziony na problematykę postępu i walki klasowej

• osadzenie akcji w przestrzeni miejskiej, krajobraz silnie zindustrializowany (kopalnie, huty, stocznie, wielkie budowy)

• częste „zadłużanie się” u literatury popularnej np. przejmowanie pewnych cech powieści przygodowej, sensacyjnej czy melodramatu

Wiersz agitacyjny

Głównym zadaniem poezji realizmu socjalistycznego było budzenie zapału i entuzjazmu wobec ideologii socjalistycznej oraz kreowanie postaw i zachowań „społecznie pożądanych”. Cele te realizował tzw. wiersz agitacyjny, gatunek realizowany przez autorów, którzy w 1949 przyjęli „nową metodę twórczą”. Do wierszy agitacyjnych zaliczały się zarówno utwory o tendencjach klasycyzujących nawiązujące do poetyckich stylów retorycznych (M.Jastrun, P.Hertz), jak i wiersze z nurtu kolokwialnego (W.Majakowski i jego zwolennicy) W utworach tych częsta była stylizacja na ludowość oraz związki z gatunkami użytkowymi, dziennikarskimi i propagandowymi jak przemówienia, meldunki, rozkazy, reportaże i komentarze. Pomimo tak wyraźnych różnic wiersze agitacyjne miały też cechy wspólne:

• charakter utylitarny utworu rozumiany jako zachęta do wysiłku i działania np. „Ludzie szlachetni we wszystkich krajach /walczą o pokój nie szczędząc sił. /Dzień rozśpiewany pierwszego maja/niech do tej walki zapał podwaja i swoją czerwień wlewa do żył” (Jan Brzechwa, wiersz okolicznościowy na 1 maja)

• budzenie uwielbienia i wdzięczności do partii - „Jest źródłem czystym i podziemnym/strumieniem i szerokim ujściem/huczącym w morze i bezsennym/krążeniem myśli, życiem klasy, ufnością klasy, pięknem upartym-/oto czym jest serce Partii' (T.Kubiak, Pieśń więźnia) oraz jej przywódców Lenina i Stalina „Grób w którym leży ten/nowego człowieczeństwa Adam wieńczony będzie kwiatami z nieznanych dziś jeszcze planet (W.Szymborska, Lenin)

• stawianie kolektywizmu ponad indywidualizmem

• emocjonalizm

• pochwała pracy fizycznej „Hutnik lubi swoją pracę/hutnik silne ma ręce./Umie normy wyrobić/dwieście procent i więcej.//Podjął apel górników/podjął apel włókniarzy/i zdwojony wysiłek chce krajowi dać w darze” (Cz.Janczarski, Hutnik)

• na propagowanie przyjaźni polsko-radzieckiej „By węgiel ziemi wyrwać z trzewi,/podał nam rękaw czerwony Donbas,/abyś pracować mógł jak bolszewik,/przyszedł na «Annę» radziecki kombajn” (A.Braun, Kombajn węglowy”Donbas”)

• niechęć wobec wroga i reakcjonisty „Wyjdą znów szkodniki znane/niszczyć pola ziemniaczane, a i wróg jest zawsze gotów/zrzucać stonki z samolotów” (J.Brzechwa, Stonka i Bronka)

• optymizm

• przesycanie treściami ideologicznymi wszystkich dziedzin życia „Gdy dorosnę, jak ty będę pierwsza/w każdej pracy, przyrzekam to sobie./A dziś! Wiem już -nauczę się wiersza/i starannie zadanie odrobię” (H.Bechler, Moja mama)

Do najważniejszych przedstawicieli nurtu socjalistycznego możemy zaliczyć również poetów tak znanych jak W.Broniewski, T.Różewicz, K.I.Gałczyński, A.Ważyk, M.Jastrun, W.Szymborska

Adaptacje filmowe literatury

W latach 1945-56 związki filmu z literaturą były żywo dyskutowane jako jeden z najważniejszych problemów teoretycznych. Za żelazną podstawę filmu uważano scenariusz. Taka koncentracja na słowie, a nie obrazie, wiązała się z przekonaniem, że film, ma być na równi z literaturą nośnikiem treści wychowawczych. Nadawał się on do tego wyjątkowo dobrze ze względu na szerokie spektrum odbiorców. Mimo tych pożądanych cech, współpraca literatury z filmem nie zawsze układała się idealnie, co tłumaczono brakiem dobrych scenariuszy w polskim kinie.

Pierwsza polska powojenna adaptacja filmowa to „Pierwsze dni” (1952) w reżyserii J.Rybkowskiego. Następne były: „Domek z kart” filmowa wersja sztuki E.Zegadłowicza, „Trudna miłość”, nakręcone na podstawie „Siódmego krzyżyka” R. Bratnego oraz dokonana przez T.Brezę i J.Zarzyckiego adaptacja napisanej przez tego ostatniego powieści „Uczta Baltazara”. Scenariusz „Pokolenia” w reżyserii J.Kawalerowicza i P. Neverli, uważany był za jeden z pierwszych przejawów przełomu i zapowiedź „polskiej szkoły filmowej”. „Nikodem Dyzma” to z kolei adaptacja „Kariery Nikodema Dyzmy” T.Dołęgi-Mostowicza.

W filmie socrealistycznym sięgano po książki „słuszne i optymistyczne, cieszące się aprobatą krytyków i nagradzane przez władze”. Adaptacje filmowe miały charakter doliterny i ilustracyjny. Rzadko przystosowywano literaturę do potrzeb filmu co można po części wytłumaczyć obawą przed wieloznacznością wyrazu i pojawieniem się wrogich treści.

Pieśń masowa

Jeden z najbardziej reprezentatywnych gatunków realizmu socjalistycznego, forma słowno-muzyczna, w której bardzo dużą rolę odgrywał tekst mogący być traktowany jako samodzielny utwór. Prymat słowa wynikał z jego funkcji wychowawczej, a wymowa pieśni była często podkreślana poprzez refren, hiperbolizację i stylistykę aforyzmu. Gatunek ten poprzez swoją wyraźną proletariackość odcinał się zarówno od muzyki wysokiej jak i kapitalistycznego szlagieru. Pieśń masową cechowała nieskomplikowana melodia oraz łatwe do zapamiętania słowa. Jej głównym zadaniem było budzenie zapału i optymizmu, wywoływanie gniewu na wroga klasowego oraz dawania poczucia wspólnoty i zespołowości. Do najbardziej znanych pieśni masowych należały: „Marsz wesołych dzieci”. „Pieśń o ojczyźnie”, „Święta wojna”. Pieśni masowe pisali m.in.: K.I.Gałczyński, L.Pasternak, W.Broniewski i L.Lewin „Partia - pogromca faszyzmu/Partia przewodnik mas/do szczęścia/do socjalizmu/Partia prowadzi nas. (L.Lewin, Pieśń Zjednoczonej Partii). Czasami w pieśni masowej pojawiały się wątki ludowe jak np. w piosence o rywalizacji dwóch chłopców o względów dziewczyny „A dziewczyna nie czekała/aż przyjdą junacy/lecz w fabryce swej została/przodownicą pracy. (Dwaj chłopcy). Kilka utworów tego gatunków przetrwało w repertuarze „Mazowsza” i „Śląska”.

Pojęcia

Piękno - antyestetyzm, anyformalizm, precz z pięknem burżuazyjnym, zwalczanie sztuki dla sztuki i czystej sztuki, piękno to użyteczność i Stalin.

Optymizm - B. Bierut wymagał od sztuki „tonu ludowego optymizmu” aby utwory „nie budziły zwątpienia, gdy potrzeba zapału i wiary w zwycięstwo, aby nie apoteozowały depresji. O pesymizm, nihilizm, wrogą postawę wobec życia obwiniano literaturę zachodu. Pisał o tym Kierczyński: „Dzisiaj w dobie ostatecznej rozgrywki na całym świecie pesymizm i optymizm stały się kategoriami klasowymi, nie sprawą usposobienia, dyspozycji psychicznych, lecz sprawą pozycji klasowej, sprawą poglądu na świat”.

Nowomowa - W okresie stalinowskim stała się obowiązującym językiem ideologii. Chociaż wchodziła w interakcję z innymi stylami wypowiedzi opierała się na stałym schemacie i nie nadawała do wyrażenia treści pozaideologicznych.

Stalin - to najwyższe bóstwo, „inżynier dusz”, wódź i „słońce komunizmu”. Stanowi najwyższą instancję i punkt odniesienia, to jemu dedykowane są liczne utwory panegiryczne m.in. W.Broniewskiego „Słowo o Stalinie”, czy powieść H.Bolpińskiej „Sosso. Dziecięce i szkolne lata Stalina”.

Przodownik pracy (Stachanowiec) - termin pochodzi od A.Stachanowa, rębacza w kopalni, który w 1935 roku czternastokrotnie przekroczył normę dzienną. Pojęcie stachanowca wykorzystywane było w propagandzie sukcesu oraz służyć miało wykorzenieniu lenistwa i egoizmu. O Stachanowcu pisał W.Broniewski „Prędzej górniku, głębiej górniku/węgla pokłady rąb” oraz „Dlaczego nie zmęczony i taki radosny?/Bo robiłem dla swego/dla socjalizmu/dla wiosny”.

Wróg klasowy (szkodnik) - jest dla socjalizmu niezbędny, gdyż walka klasowa musi mieć obok wyzyskiwanych także wyzyskiwaczy. Zasadniczy podział, tak jak w przysłowiu „kułaka w oczy kole zasiane wspólnie pole” przebiega jak zawsze na linii swój-obcy. Wielkie znaczenie wroga podkreśla bogactwo określeń: szpieg i dywersant, szkodnik, burżuj, reakcjonista, imperialista, badylarz, wyzyskiwacz, kułak, obszarnik, pchła, wsza, krwiopijca, bumelant, kapitalista, kret, stonka, sabotażysta, bikiniarz. Kułak pojawia się m.in. w „Kłopotach pani Doroty I.” T.Borowskiego i w „Dezerterze” A.Słudzkiego. A.Mandalion pisze o nim „Jeśli siew nie doszedł do skutku/jeśli łamie się w ręku norma/a od majstra zalatuje wódką/jeśli zamarł warsztatu ruch/spalił serce motor - to fakt/że działa klasowy wróg.

4

---