TYPY PROCESÓW KSZTAŁTUJĄCYCH STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
GLOBALIZACJA - korporacjonizm -unifikacja rynków - kumulacja i koncentracja kapitału |
LOKALNOŚĆ - regionalizm - lokalność wspólnot etnicznych, rasowych |
ASYMILACJA - strukturalna (adaptacja, integracja, akomodacja) - kulturowa (akulturacja, asymilacja językowa, amalgamacja) - osobowościowa (behawioralna, identyfikacyjna, symboliczna) |
SEPARACJA - izolacja - segregacja - secesja |
HOMOGENIZACJA - wzrost jedności kulturowej - homogenizacja religijna - homogenizacja językowa |
HETEROGENIZACJA - wzrost różnorodności kulturowej - wzrost różnorodności wyznaniowej - wzrost różnorodności językowej |
DOMINACJA - dominacja militarna - dominacja polityczna - dominacja kulturowa - dominacja ekonomiczna |
PODPORZĄDKOWANIE - na skali władzy - prestiżu - bogactwa |
UNIWERSALIZM - rozwój tożsamości ponadnarodowej - wzrost solidarności ponadpaństwowej |
PARTYKULARYZM - solidarność etniczna ( etnofobia) - identyfikacja narodowa (nacjonalizm) |
GLOBALIZACJA
GLOBALIZACJA - jest pojęciem odnoszącym się do opisu zasadniczych trendów w światowej ekonomii, polityce, demografii, życiu społecznym i kulturze, polegających na rozprzestrzenianiu się analogicznych zjawisk, niezależnie od kontekstu geograficznego i stopnia gospodarczego zaawansowania danego regionu globu, prowadzących do ujednolicania się obrazu świata jako homogenicznej całości wzajemnie powiązanych elementów. W ramach dyskusji o globalizacji pojawiają się trzy aspekty zagadnienia.
Po pierwsze, globalizację utożsamia się z pojęciem globalności; w indywidualnych przypadkach dzieje się tak wówczas, gdy: praktyki, wartości, technologie i inne ludzkie wytwory rozpowszechniają się, zjawiska te mają coraz większy wpływ na jakość i treść ludzkiego życia, glob ziemski staje się centrum odniesienia dla działań ludzkich (np. ideologie ekologii głębokiej, walka z ocieplaniem się klimatu ziemskiego), zakres zmian w świecie spowodowanych przez wzajemne oddziaływanie wymienionych czynników jest coraz szerszy.
Po drugie, pod pojęciem globalizacji kryje się określony proces społeczny z własną logiką, obejmującą zjawiska opisywane w jej pierwszym rozumieniu.
Po trzecie, globalizację można uważać za końcowy etap historycznej transformacji, której początek wyznaczają czasy nowożytnej gospodarki kapitalistyczno-kolonialnej; jest to konsekwencja dominacji społeczno-gospodarczej Zachodu nad resztą świata, która obecnie stała się dominacją cywilizacji technologicznej i konsumpcyjnej. Historycy są skłonni przesunąć początki globalizacji jeszcze głębiej w przeszłość — do czasów imperium rzymskiego i uniwersalizmu epoki karolińskiej. Spór wokół globalizacji dotyczy jednak nie tyle jej domniemanej genezy, ile wskaźników natężenia i zakresu całego procesu; w tej kwestii panuje zgoda, że 2. poł. XX w. to okres niezwykłego przyspieszenia. Wielu teoretyków unika jednak zbyt szerokiego ujmowania globalizacji; przede wszystkim odróżniają ją oni od globalizmu i uniwersalizmu, mówiąc, że dotyczy tych sił, które skłaniają jednostki, grupy i instytucje do angażowania się w podobne formy zachowań kulturowych lub/i uczestniczenia w zwartych i wszechogarniających procesach, organizacjach i systemach o charakterze globalnym.
Globalizacja a kultura
Globalizację często utożsamia się błędnie z homogenizacją, odnosząc ten proces głównie do sfery kultury. Według zwolenników takiego stanowiska zarówno globalizacja, jak i homogenizacja kultury, to proces ujednolicania wzorów kulturowych, pociągający za sobą uniformizację sposobów uczestniczenia w różnych przejawach działalności kulturowej (np. wszyscy oglądają te same filmy, wyprodukowane w Hollywood). Globalizacja i homogenizacja stają się w tym ujęciu synonimami, określającymi zjawisko zdominowania ludzkiej świadomości przez elektroniczne środki masowego przekazu, które ujednolicają zarówno treści kulturowe, będące w powszechnym obiegu, jak i sposób ich odbioru.
W najszerszym rozumieniu globalizacja oznacza, że zjawiska regionalne, pozostające nadal w realnym oddaleniu geograficznym, mają swoje odpowiedniki w innej części globu. W tym sensie znamionuje ona ponadnarodowy charakter procesów ekonomicznych i kulturowo-społecznych. Wprawdzie świat nadal dzieli się na terytoria narodowe i odrębne państwa, jednak coraz większy zakres zjawisk społecznych, ekonomicznych, kulturowych i demograficznych w ich obrębie przekracza tradycyjnie rozumiane granice narodowe i państwowe.
Współcześnie mamy do czynienia z niebywałą intensyfikacją relacji społecznych na skalę światową, dzięki której zjawiska regionalne wiążą się ze sobą, mają swoje odpowiedniki w różnych częściach globu, a rozwój w każdym zakątku świata musi być rozumiany jako postępujące uczestnictwo w zjawiskach globalnych; w tym sensie mówi się, że świat dzisiejszy to jedna wielka globalna ekumena (U. Hannerz).
Procesy globalne są niezależne od konkretnych terytoriów narodowych i zachodzą w przestrzeni ponadlokalnej, podczas gdy zjawiska międzykulturowe występują (przynajmniej początkowo) w pewnym kontekście narodowym i dopiero później przekraczają go. Różnorodne korporacje międzynarodowe (np. wielkie koncerny samochodowe) działają wprawdzie w skali świata, ale ich rodowód i największa koncentracja znajdują się w określonym państwie. Globalizacja jest procesem bardziej abstrakcyjnym, mniej zinstytucjonalizowanym i nie odwołującym się intencjonalnie do konkretnych narodów. Jest to widoczne, gdy bierze się pod uwagę rozwój technologiczny masowej komunikacji międzynarodowej, zwł. media elektroniczne, niebywałą dynamikę kultury popularnej czy światowe finanse. Można jednak założyć, że rozwój instytucji międzynarodowych sprzyja globalizacji (w latach 1972-81 ich liczba wzrosła o 73%).
Zjawiska o globalnym zasięgu, takie jak procesy migracyjne (co roku ponad 130 mln ludzi przenosi się z jednego kraju do innego), komercjalizm kultury, komunikacja technologiczna, finanse, rozwój światowego turyzmu, globalizacja ekonomiczna, stawiają pod znakiem zapytania dotychczasowe binarne traktowanie czasoprzestrzeni. Czas pojmowano jako progresywny proces rozciągający się pomiędzy początkiem a końcem historii, a jego korelatem przestrzennym były terytoria peryferyjne i metropolitalne centra, których odzwierciedleniem był z kolei hierarchiczny system klasyfikacji i administracji; pod wpływem globalizacji pojawia się tendencja do przechodzenia od dwuwymiarowej przestrzeni euklidesowej, z podziałem na jej centrum i peryferie oraz wyraźnie zaznaczonymi granicami, do wielowymiarowej przestrzeni globalnej z jej nieciągłymi i wzajemnie się przenikającymi subprzestrzeniami. Jak pisze F. Fukuyama: „Nie licząc szybko wymierających plemion w dżunglach Brazylii czy Papui-Nowej Gwinei, nie istnieje ani jedna nacja, która nie odczułaby działania mechanizmu (globalizacji) i nie połączyłaby się z resztą ludzkości uniwersalnym ogniwem gospodarczym nowoczesnego konsumpcjonizmu”. Współcześnie bardzo trudno odróżnić zjawisko lokalne od globalnego, gdyż oba te wymiary nieustannie się przenikają i wymagają łącznego potraktowania. Jednym z efektów globalizacji jest postępująca deterytorializacja kultur; migracja ponadnarodowa powoduje, że granice państw narodowych, z których wywodzą się emigranci, są przenoszone w ich świadomości do krajów osiedlenia; w ten sposób grupy etniczne nie tyle tworzą w nowych warunkach zwykłe diaspory, ile „narody poza rodzinną ziemią” (M. Kearney), jakby kolejne prowincje, które są imaginacyjną (zachowaną w pamięci) częścią odległego narodowego terytorium. Inną konsekwencją globalizacji jest zjawisko pogłębiającej się → wielokulturowości państw Zachodu, zw. także peryferyzacją centrum; masowy i często nie kontrolowany napływ przedstawicieli różnych kultur do światowych metropolii ma wpływ na globalne procesy dokonujące się w sztuce, tańcu czy zwyczajach gastronomicznych, które również ulegają specyficznej deterytorializacji (np. fenomen tzw. World Music czy popularność stylizowanych tańców etnicznych).
W wyniku nieustannego przemieszczania się ludzi, tworzą się także szczególne miejsca w skali globu, mające wszędzie identyczne parametry, a nazywane „hiperprzestrzeniami”; lotniska, sieci standardowych restauracji i barów, supermarkety, sklepy muzyczne to miejsca, w których ludzie stają się osobnikami bez jakichkolwiek odniesień kulturowych, anonimowymi bywalcami globalnej ekumeny, rzeczywistości z założenia doskonale kosmopolitycznej. Wielką rolę w kształtowaniu obrazu świata jako globalnej ekumeny odgrywają nowoczesne media, dzięki którym dochodzi do kompresji relacji czasoprzestrzennych. Wzrastająca dostępność globalnej przestrzeni i współistnienie w czasie zjawisk ukazywanych przez media sprawia, że idee dotyczące przestrzeni i czasu ulegają zniekształceniu i pomieszaniu. Międzynarodowy przepływ kapitału, pieniądza, informacji i kultury rozrywa linearną jedność obu tych wymiarów, powodując, że ulegają one skondensowaniu. Dawne peryferie i centra jawią się w mass mediach tak, jak gdyby były jednym miejscem, do którego można się udać bez przeszkód dzięki wyborowi odpowiedniego kanału. Świat multimedialny charakteryzuje się tym, że wszystkie wydarzenia, nawet te z najbardziej oddalonych rejonów globu, zdają się działać jednocześnie i być równie „namacalne”. Wielką rolę w utrwalaniu podobnego przekonania odgrywa Internet; w cybernetycznej sieci przestrzeń geograficzna i strefy czasowe ulegają całkowitej neutralizacji na rzecz zawartości informacyjnej przekazu, dostępnego w tym samym momencie na całym świecie. Ponadto stacje w rodzaju CNN i MTV są skierowane do publiczności pojmowanej horyzontalnie, a nie wertykalnie; jest to widownia globalna — CNN odwołuje się do średniego pokolenia, ludzi biznesu, przedstawicieli administracji rządowej i polityków, niezależnie od ich pochodzenia; MTV — do młodzieży identyfikującej się z uniwersalnymi symbolami kultury popularnej. Teoretycy globalizacji podkreślają, że w kulturze zjawisko to jest bardziej oczywiste i realne niż w ekonomii. Przeciwnicy teorii globalizacji ekonomicznej podkreślają, że nadal 80% światowej gospodarki pozostaje poza systemem powiązań stanowiących podstawę globalnego ładu gospodarczego, a to oznacza, że dotyczy ona głównie państw najbogatszych, dysponujących głównymi zasobami finansowymi.
Globalne zjawiska kulturowe można opisywać przez pryzmat pięciu wymiarów: medialnego, technologicznego, finansowego, ideologicznego i etnicznego. Wszystkie one, mimo dużego stopnia autonomiczności, są powiązane i przenikają się wzajemnie, składając się na „świat wyobrażony” o charakterze globalnym. Głównym sprawcą globalizowania się świadomości są media, zakres ludzkiej wyobraźni przekazywany i kształtowany przez nie jest coraz rozleglejszy; wyobrażenia o świecie jako wspólnej ekumenie mogą stanowić podstawę ludzkich wyobrażeń równie realną jak „wyobrażenia zbiorowe” É. Durkheima. Globalizacja w tym z kolei znaczeniu bywa utożsamiana z amerykanizacją; Stany Zjednoczone są głównym „dostawcą” wzorów dla społecznej imaginacji przekazywanej medialnie; jednak związana z globalizacją deterytorializacja kultur powoduje, że powstają nowe rynki dla kompanii filmowych, impresariów artystycznych i agencji podróży, które zaspokajają potrzebę kontaktu z rodzinną ziemią wielkim populacjom etnicznym, zamieszkującym diaspory społeczeństw wieloetnicznych. Równocześnie media międzynarodowe starają się krzewić globalną postawę kosmopolityczną, akcentując takie wartości, jak wolność, demokracja, tolerancja, prawa człowieka, suwerenność; głównym celem jest przeciwstawienie się groźbie nacjonalizmu. Idea nowej kosmopolitycznej kultury globalnej opiera się na technologii informacyjnej i mediach. Jednym z paradoksów epoki jest współistnienie globalizacji z silnie zaznaczającymi się na całym świecie tendencjami narodowymi, nacjonalistycznymi, regionalnymi i separatystycznymi.
Rozumienie globalizacji dalekie jest od jednoznaczności i bywa nacechowane ideologicznie (zależy od tego, czy akceptuje się ogólne trendy światowej gospodarki i kultury, czy też konfrontuje je z przeszłością, uważaną za stan bardziej harmonijny i odpowiedni). Inny stosunek do globalizacji mają zwolennicy liberalizmu, inny — pragmatyzmu, zupełnie nie akceptują jej przedstawiciele współczesnego marksizmu zachodniego. Globalizacja nie jest procesem zakończonym i trudno przewidzieć do jakich efektów doprowadzi w przyszłości; w reakcji na globalizujące trendy pojawia się tęsknota za lokalnością, „małymi ojczyznami”, co z kolei powoduje zjawisko „tradycji wytworzonej”, tj. rekonstruowanie własnej przeszłości przez grupy lokalne, które w ten sposób pragną odróżnić się od innych grup i świata zdominowanego przez globalne postawy i wartości.
Global Culture. Nationalism, Globalization and Identity , London 1990;
A. Giddens The Consequences of Modernity, Stanford 1990;
R. Robertson Globalization, Social Theory and Global Culture, London 1992;
M. Albrow The Global Age, Stanford 1997;
A. Appadurai Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, Minneapolis 1997.
Wojciech J. Burszta
Korporacjonizm, doktryna społeczno-ekonomiczna, ukształtowana ostatecznie w XIX w., zakładająca łączenie sprzecznych interesów grup społecznych zorganizowanych w korporacjach, tj. w zawodach. Idea ta jest głęboko zakorzeniona w tradycji europejskiej i sięga średniowiecza (np. gildie, cechy, uniwersytety). Wywodzi się ze społecznej nauki Kościoła, która powstała na bazie krytyki marksizmu i liberalizmu. Encyklika Quadragesimo Anno z 1931, wydana przez Piusa XI, ostatecznie go usankcjonowała.
Korporacjonizm zakłada wspólnotę interesów pracodawców i pracobiorców w obowiązkowym działaniu na rzecz wspólnego dobra, dając przy tym jako organizacja pewne przywileje swym członkom. Dlatego też celem jest solidaryzm poprzez niwelowanie przeciwności pomiędzy kapitałem a pracą. W praktyce oznaczało to kontrolę państwa nad korporacjami poprzez tworzenie z nich jednostek administracji państwowej. Wprowadzono też monopol reprezentacji zawodowej.
W polityce oznaczało to przekonanie, że wolę ludu powinny reprezentować nie partie polityczne, lecz siły ekonomiczne społeczeństwa. Przedstawicielstwa narodowe stały się w ten sposób czynnikiem łączącym interesy biznesmenów, robotników, rolników itd. Istniał też przymus przynależności do korporacji. Idee korporacyjne były realizowane we Włoszech za B. Mussoliniego, w Portugalii za A. Salazara, w Austrii za E. Dollfussa. Po drugiej wojnie światowej w Hiszpanii za F. Franco, Argentynie za J.D. Peróna, a obecnie w Austrii, Holandii, Norwegii, RFN, Szwecji.
REGIONALIZM
REGIONALIZM [łac.]:
1) prąd społ.-kult. dążący do zachowania własnych cech kultury danego obszaru, jej odnowy i propagowania; odegrał ważną rolę w ruchach narodowościowych;
2) regionalny ruch, ruch społ.-kult. opierający się na zainteresowaniu odrębnością kultury poszczególnych regionów kraju, dążący do pogłębienia i prezentacji wiedzy o tej kulturze; działalność taką prowadzą np. stowarzyszenia regionalne.
1. przekazywanie części władzy ośrodkom niższego szczebla, działającym na spójnych gospodarczych, kulturalnych obszarach - w regionach. Tendencja charakterystyczna dla państw wielonarodowościowych, pozwala bowiem uniknąć separatyzmu, konfliktów i secesji, tworząc warunki dla autonomii regionów i współdziałania np. w ramach federacji. Regionalizm może też służyć rozwiązywaniu problemu nierówności w rozwoju gospodarczym przez pobudzenie oddolnych inicjatyw, lepiej rozwijających się w warunkach większej niezależności od władzy centralnej. Wyrazem nasilania się takiej polityki jest m.in. powstawanie w Unii Europejskiej formuł współpracy regionów (Komitet Regionów),
2. forma współpracy państw w regionie. Organizacje regionalne służą współdziałaniu w zakresie pokoju i bezpieczeństwa, współpracy gospodarczej i kulturalnej, znalazło to poparcie zawarte w Pakcie Ligi Narodów oraz Karcie ONZ. Na takich podstawach działają np. Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amerykańskich, Liga Arabska, Rada Europy, Unia Europejska.
ASYMILACJA,
Asymilacja,
1) w psychologii - proces psychiczny, w którym nowe treści poznawcze są modyfikowane tak, by stały się bardziej podobne do elementów znanych ze zdobytego wcześniej doświadczenia i by można je było włączyć w istniejące struktury poznawcze. W teorii J. Piageta asymilacja psychiczna stanowi, obok akomodacji, podstawowy proces, umożliwiający utrzymanie równowagi między jednostką a środowiskiem;
2) w socjologii - proces wchłonięcia podmiotu (jednostki lub grupy) przez inną grupę, w którego wyniku podmiot nabiera właściwości charakterystycznych dla danej grupy, np. przyjmowanie przez mniejszości etniczne cech dominującej grupy narodowej.
Adaptacja społeczna, proces przystosowywania się jednostki lub grupy do określonych warunków środowiska społecznego. Polega na nieustannej interakcji zachodzącej między jednostką (lub grupą) a środowiskiem, w której wyniku dochodzi do przekształcania własnej struktury podmiotu zgodnie z wymaganiami otoczenia, a także do przekształcania otoczenia i dopasowywania go do struktury wewnętrznej podmiotu.
Wyróżnia się kilka etapów adaptacji: reorientacja psychologiczna - uczenie się nowych wzorów i stosowanie ich w praktyce; tolerancja - szacunek dla cudzych poglądów, upodobań, wierzeń; asymilacja - całkowite przystosowanie się jednostki lub zbiorowości do istniejących warunków.
Na adaptację społeczną wywierają wpływ: inteligencja i znajomość własnych możliwości, uspołecznienie jednostki, samodzielność i odpowiedzialność, przynależność do jakichś grup społecznych. Dzięki niej człowiek zaspokaja swoje naturalne potrzeby i jest lepiej przygotowany do życia w społeczeństwie.
Akomodacja, w psychologii proces psychiczny, w którym wytworzone uprzednio struktury poznawcze ulegają modyfikacji pod wpływem nowych doświadczeń. W teorii J. Piageta a. stanowi, obok asymilacji, podstawowy proces, umożliwiający utrzymanie równowagi między jednostką a środowiskiem.
Alienacja, wyobcowanie, w filozofii zjawisko polegające na tym, że niektóre twory człowieka - tak materialne, jak duchowe (np. produkty pracy, wynalazki, idee, instytucje, prawa) - uniezależniają się od niego i zaczynają funkcjonować wbrew intencjom, które towarzyszyły ich powstaniu, by w końcu podporządkować sobie swego twórcę.
Jedno z ważniejszych pojęć filozoficznych od czasu G.W.F. Hegla, u którego jako narzędzie dialektyki służy opisowi:
1) procesu realizowania się absolutu poprzez przyrodę i dzieje,
2) faktu uznania za obce tego, co na skutek ograniczeń samopoznania nie zostało zidentyfikowane jako własne,
3) autonomizacji instytucji społeczno-politycznych w stosunku do ludzi jako negatywnego zjawiska historycznego.
U L. A. Feuerbacha alienacja to zespolenie najlepszych cech ludzkich w pojęciu Boga, któremu następnie przypisuje się realny byt i władzę nad ludźmi. U K. Marksa, przeniesiona w sferę ekonomii, oznacza:
1) dominację tego, co wytworzone, zazwyczaj towaru lub kapitału, nad wytwórcą (alienacja produktu pracy),
2) traktowanie pracy jako towaru, przy równoczesnym odczuwaniu jej jako formy zniewolenia (alienacja procesu pracy),
3) rozbieżność sytuacji człowieka rzeczywistego i tzw. istoty człowieka jako określonego tworu kulturowego (alienacja człowieka).
Zniesieniem tak rozumianej alienacji jest emancypacja. Jedno z centralnych pojęć egzystencjalizmu. E. Mounier w kontekście głoszonej przez personalizm koncepcji osoby rozróżnia jako zagrożenie dla niej tzw. alienację Narcyza, tj. pogrążenie się w sobie, i alienację Heraklesa, tj. rozproszenie się w świecie rzeczy.
Według doktryny chrześcijańskiej prawdziwa wiara, wprowadzając człowieka w krąg wartości absolutnych, wyklucza alienację - jej alternatywą staje się asymilacja dobra świata i dobra Boga.
Bloch Ernst (1885-1977), filozof niemiecki. Od 1933 na emigracji w Szwajcarii, Francji i USA. Po powrocie 1949-1957 prof. uniwersytetu w Lipsku, 19611967 w Tybindze. Od 1953 red. "Deutsche Zeitschrift für Philosophie". Nawiązywał do judaizmu, chrześcijaństwa, heglizmu i marksizmu.
Materię uważał za podstawę wszelkich jestestw, pojmując ją jednak dynamicznie - jako proces kosmiczny, w wyniku którego wyłonił się również element duchowy, w tym myśl ludzka. Zgodnie z własną zasadą noch-nicht twierdził, że człowiek nie osiągnął jeszcze pełni swych możliwości i nadal pozostaje w stadium własnej pre-historii, pielgrzymując ku przyszłości. Przywrócił znaczenie utopii jako krytyki społ. i kulturowego "teraz" - zdaniem Blocha, łącząc się z nadzieją, sprawia ona, że człowiek oczekuje nadejścia królestwa wolności, w którym zanikną wszelkie formy alienacji.
Epistemiczną opozycję podmiot-przedmiot traktował jako relację dynamiczną, prowadzącą do unifikacji obu jej elementów. Wywarł m.in. wpływ na tzw. teologię nadziei. Niektóre prace: Geist der Utopie (1918), Erbschaft dieser Zeit (1935), Freiheit und Ordnung (1946), Subject - Object. Erläuterungen zu Hegel (1951), Das Prinzip Hoffnung (t. 1-3, 1954-59), Atheismus im Christentum. Zur Religion des Exodus und des Reichs (1968).
SEPARACJA
separacja (łc. separatio `oddzielenie; rozłączenie') 1. oddzielenie, izolacja. 2. praw. stosowane w prawie kanonicznym lub prawodawstwie niektórych państw zniesienie wspólnoty małżeńskiej bez możliwości zawarcia nowego małżeństwa. 3. technol. s. barwna - wydruk dokonywany dla każdej z barw podstawowych w opisie rozbarwienie.
Segregacja, oddzielenie (faktyczne lub prawne) grup ludzkich, które traktują siebie wzajemnie jako obce, a nawet wrogie, ze względów etnicznych, rasowych, religijnych czy społecznych.
Sit in (z angielskiego - "siedzieć w"), demonstracja publiczna bez użycia siły. Masowe zajmowanie miejsc w urzędach, audytoriach, parlamencie itp., uniemożliwiające normalny tok pracy i zajęć. Także zajmowanie - na znak protestu - miejsc w lokalach, w których obowiązuje segregacja rasowa.
izolacja (fr. isolation z łc. insula `wyspa') 1. odosobnienie, oddzielenie; wydzielenie, separacja. 2. biol. zjawisko istnienia barier, które powoduje utrudnienie lub uniemożliwienie swobodnego krzyżowania się osobników jednego gatunku w obrębie całej populacji. 3. med. trzymanie osoby zakaźnie chorej w odosobnieniu od ludzi zdrowych. 4. tech. warstwa nieprzewodząca określonego czynnika w układzie fiz., np. prądu elektrycznego, ciepła.
secesja (łc. secessio `oddzielenie się; ustąpienie') 1. odłączenie się od jakiegoś ugrupowania, wystąpienie z organizacji; zerwanie z czymś. 2. hist. lm. secesje - demonstracyjne opuszczanie antycznego Rzymu przez plebejuszy jako wyraz walki politycznej z patrycjuszami. 3. hist. odłączenie się od Unii południowych stanów Ameryki które tworząc Skonfederowane Stany Ameryki doprowadziły do wojny secesyjnej. 4. szt. kierunek w sztuce europejskiej i amerykańskiej panujący na przełomie XIX i XX w., cechujący się płynnymi, falistymi liniami, abstrakcyjną lub roślinną ornamentyką, swobodnymi kompozycjami, asymetrią i subtelną pastelową kolorystyką.
HOMOGENIZACJA KULTUROWA
Homogenizacja kulturowa, proces zachodzący w trakcie łączenia się dwóch (lub więcej) systemów kulturowych, w wyniku którego powstaje kultura nowa.
Wzór kulturowy, wzorzec kulturowy, pewien standard osobowy (wzór osobowy), obyczajowy, etyczny, estetyczny itp. uznany za godny naśladowania w danej społeczności. Jest zmienny w czasie i przestrzeni. Pełni istotną rolę m.in. w kształtowaniu się tradycji danej grupy społecznej i w procesie wychowawczym. Wzór kulturowy złożony z elementów maksymalnie pozytywnych nazywa się ideałem kulturowym. Analizą wzoru kulturowego zajmowali się m.in.: F. Boas i przedstawiciele jego szkoły, R. Benedict, A. Kroeber, R. Linton, F. Znaniecki.
DOMINACJA
dominacja (łc. dominatio) 1. panowanie, władza, przewaga lub górowanie nad kimś.
2. biol. d. genetyczna - przeważanie jednego z alleli genu w danym miejscu chromosomu, co warunkuje występowanie u osobników właśnie tej cechy
Dominacja polityczna, sytuacja, w której jeden z aktorów politycznych ma przewagę nad pozostałymi, np. gdy jedna partia lub ugrupowanie polityczne odniesie zdecydowane zwycięstwo w wyborach parlamentarnych, zapewniając sobie w ten sposób możliwość przegłosowania każdej decyzji. Na ogół jest przejściowa, choć znane są też przykłady utrzymywania się jej przez dłuższy okres, np. dominacja Indyjskiego Kongresu Narodowego w latach 1947-1977, 1980-1989 i od 1991; Partii Liberalno-Demokratycznej sprawującej samodzielnie władzę w Japonii w latach 1955-1993; Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej sprawującej władzę w Meksyku od 1929. Może być wynikiem zdobycia władzy przy użyciu przemocy (np. zamachu stanu). W stosunkach międzynarodowych dominacja polityczna polega na przewadze jednego państwa nad drugim (np. przed 1989 ZSRR nad Polską).
Ład międzynarodowy, porządek światowy wyznaczany przez stan stosunków między państwami i innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Jest to termin umowny, trudno bowiem mówić w praktyce o ukształtowanym ładzie międzynarodowym. Stosunki międzynarodowe zawsze zawierają elementy anarchii i porządku. Można wskazać na różne formy ładu międzynarodowego, np. hegemonię lub dominację jednego państwa, podział wpływów (koncert mocarstw w XIX/XX w.) czy wykształcenia się dwóch tylko potęg.
Dla określenia zasad ładu międzynarodowego mogą mieć znaczenie zawarte umowy, tak więc po I wojnie światowej mówiono o ładzie wersalskim, po II wojnie światowej o ładzie jałtańsko-poczdamskim (jałtańska konferencja, poczdamska konferencja) , dominacja USA i ZSRR wytyczyła ład dwubiegunowy, który był zwany też ładem zimnowojennym.
W zakres ładu międzynarodowego wchodzi głównie system bezpieczeństwa międzynarodowego, po II wojnie światowej wyznaczany był on przez równowagę sił, przede wszystkim w zakresie broni jądrowej, a także ład gospodarczy, ład informacyjny, ład ekologiczny, kulturalny. Od początku lat 90. pojawiło się więc pytanie o kształt nowego ładu międzynarodowego i możliwości jego stworzenia.
Nierealne są koncepcje hegemonii lub rządu światowego, stąd dominuje pogląd o konieczności uzyskania równowagi i stabilizacji w świecie przez wielowymiarowe działania, wzmacnianie systemu organizacji międzynarodowej, powiększanie liczby trwałych powiązań między państwami opartych na współpracy, odpowiedzialność za rozwój sytuacji przez wielkie mocarstwa, które w optymistycznym wariancie kreowałyby wokół siebie strefę stabilizacji przez regionalną integrację i rozwiązywanie konfliktów z wyprzedzeniem oraz zgodnie z prawem międzynarodowym. Pesymistyczny wariant, w którym porządek światowy oparty jest na współzawodnictwie, eskalacji konfliktów, protekcjonizmie, próbie sił i zdobycia absolutnej przewagi, musi oznaczać nieuchronnie niemożność rozwiązania globalnych problemów i łatwe do przewidzenia skutki dla międzynarodowego i regionalnego pokoju.
Pax Americana (z łaciny - pokój amerykański), określenie wskazujące na możliwość regulowania w XX w. stosunków międzynarodowych przez USA. Pojawiło się w okresie II wojny światowej, wróciło na przełomie lat 80. i 90. w związku z załamaniem się układu dwubiegunowego, rozpadem ZSRR i rozważaniem oparcia ładu międzynarodowego na hegemonii USA jako jedynego supermocarstwa.
Ład gospodarczy, porządek w sferze stosunków gospodarczych, kształtujący się poprzez relacje gospodarcze między państwami i organizacjami w świecie. Po II wojnie światowej stworzono pierwsze instytucjonalne podstawy międzynarodowego ładu gospodarczego. W 1944 w Bretton Woods powołano Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju - IBRD (obecnie Bank Światowy) oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF). Jednak początek zimnej wojny i konfliktu Wschód-Zachód oraz odmienna polityka gospodarcza spowodowały, iż kraje socjalistyczne zrezygnowały z uczestnictwa w tym systemie. Dotyczyło to także Układu Ogólnego o Cłach i Handlu (GATT), wyspecjalizowanej organizacji ONZ z 1947.
Modyfikująco na ład gospodarczy wpłynął koniec kolonializmu, powstałe kraje od lat 70. zaczęły domagać się “nowego” porządku pozwalającego im rozwijać się gospodarczo i wydźwignąć z nędzy, głodu, zacofania. W latach 90. praktycznie wszystkie państwa świata (z wyjątkiem Kuby i Korei Północnej oraz w nieco innym kształcie Białorusi) wprowadziły zasady gospodarki wolnorynkowej. Równocześnie zaznaczyły się wyjątkowo silnie procesy integracji gospodarczej, lepiej uświadomiono sobie konsekwencje konfliktu Północ-Południe i skalę globalnych problemów. Na tym tle ład gospodarczy zaczął być modyfikowany. Od 1995 rozpoczęła działalność Światowa Organizacja Handlu, ostatnie rokowania GATT, zakończone w 1993 otworzyły gospodarki na siebie, dając szanse krajom rozwijającym się. Widoczna obecnie, szczególnie w chwilach kryzysów współzależność gospodarek, powoduje, iż mówi się o potrzebie reformy innych instytucji, systemu finansowego, nowej roli Grupy Siedmiu (Ośmiu).
Ład informacyjny, porządek światowy w zakresie przekazu kształtowania informacji. Termin pojawił się na V Konferencji Ruchu Państw Niezaangażowanych w Colombo (1976), gdzie zażądano utworzenia nowego ładu informacyjnego, uznając to za sprawę równie ważną jak nowy ład gospodarczy.
Precyzowała te kwestie deklaracja UNESCO z 1978, postulując: swobodny obieg oraz szersze i bardziej zrównoważone rozpowszechnianie informacji, wolność informacji, różnorodność źródeł i środków informacji, szerzenie idei pokoju i praw człowieka, ochronę dziennikarzy podczas wykonywania przez nich funkcji. Od tej chwili problem ten był dyskutowany wielokrotnie w ONZ, UNESCO, na konferencji państw niezaangażowanych. Część krajów Zachodu, przede wszystkim USA były przeciwne wszelkim regulacjom w tej kwestii uważając, iż obrót informacjami musi być sferą całkowicie niezależną, stanowi bowiem element własności prywatnej.
W latach 80. pojawiły się nowe technologie, które uczyniły przepływ informacji bardziej dostępny zwłaszcza dla rozwiniętych państw. Dla krajów słabo rozwiniętych może to oznaczać większą lukę w komunikowaniu i informacji, a zatem niedostępność ideału społeczeństwa informacyjnego. W praktyce ład informacyjny jest więc kreowany wyłącznie jednostronnie przez kraje tzw. Północy.
PODPORZĄDKOWANIE
militaryzacja (fr. militarisation z łc. militaris `wojskowy') społ. podporządkowanie wszystkich dziedzin życia społeczeństwa celom wojskowym i wojennym.
rygor (łc. rigor `twardość, nieugiętość') 1. ustalony porządek z surowymi regułami, których należy przestrzegać. 2. ogół przepisów, zasad ograniczających swobodę działania. 3. bezwzględne podporządkowanie się przepisom; dyscyplina, karność. 4. praw. przymus prawny, sankcja.
imperializm (p.łc. imperialis `cesarski' od łc. imperium `władza; panowanie') 1. polit. polityka zagraniczna państwa mająca na celu podporządkowanie mu jak największej liczby krajów. 2. filoz. w koncepcji leninowskiej - ostatnie stadium kapitalizmu, z całkowitą monopolistyczną koncentracją kapitału; n.os. imperialista.
serwilizm (łc. servilis `niewolniczy') bezgraniczne i bezwarunkowe podporządkowanie się komuś lub czemuś; służalczość, uniżoność.
Serwilizm, bezkrytyczne i bezwarunkowe podporządkowanie się komuś albo czemuś, np. zaborcy lub okupantowi, połączone ze służalczością i uniżonością.
UNIWERSALIZM
uniwersalizm (łc. universalis `powszechny, ogólny') 1. zamiar ogarnięcia pewnej całości, dążenie do objęcia wszystkiego; powszechność. 2. filoz. zespół poglądów, uznających wyższość i dominację całości nad częściami, ogółu nad jednostkami, przeciwieństwo indywidualizmu i partykularyzmu;
Tożsamość europejska, poczucie “bycia Europejczykiem”, odczuwanie związku z Europą. Obecnie tożsamość europejska, jest raczej w trakcie kształtowania się w wyniku rozwoju integracji europejskiej, przenikalności granic, wzmacniania się więzi między narodami. Otwarte też jest pytanie, co stanowi istotę tożsamości europejskiej, jakie wspólne wszystkim Europejczykom elementy ją tworzą. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, czym jest Europa, gdzie przebiegają jej granice.
Najczęściej wskazuje się na dziedzictwo kulturowe - grecko-rzymski antyk, judajsko-chrześcijańskie tradycje, uniwersalizm, oraz na obecne wartości związane z demokracją, wolnością, prawami człowieka, multikulturalizmem.
Tożsamość europejska to także wspólnota historyczna losów. W przeszłości, od czasów średniowiecza, zagrożenia zewnętrzne mobilizowały do myślenia w kategoriach ogólnoeuropejskich, świadomość odrębności wzmocniło zetknięcie się z innymi cywilizacjami i uzyskanie nad nimi przewagi. Ten ostatni element kreował też negatywne aspekty tożsamości europejskiej - podbój i niszczenie innych rodziło u Europejczyków poczucie wyższości i bycia w centrum świata. Współczesnym spoiwem staje się perspektywa stawienia czoła wspólnym dla całego kontynentu wyzwaniom następnego stulecia.
Europa Ojczyzn, koncepcja odnosząca się do przyszłego kształtu Europy. Jej zwolennicy uważają, że Europa powinna być związkiem suwerennych państw, osiągających wspólne cele dzięki solidarnemu działaniu. Maksymalnie związek ten mógłby przybrać formułę konfederacji. Określenie to pojawiło się w wypowiedzi prezydenta Francji Ch. de Gaulle'a, który podkreślał, iż “urojeniem jest, że można by zbudować poza państwem i przed państwem coś, co miałoby aprobatę ludów i było zdolne do skutecznego działania”. Jego Europa Ojczyzn miała obejmować państwa od Atlantyku po Ural.
Europa Ojczyzna, idea zbudowania federacji europejskiej, opartej na strukturze ponadnarodowych instytucji, zniesieniu granic, unii politycznej, w której zachowane byłyby odrębności narodowe, regionalne i kulturowe, ale też kształtowałaby się tożsamość europejska. Federalizm zyskiwał od początku poparcie krajów słabszych, liczących na wyrównanie swych szans w tak zbudowanej wspólnocie, np. krajów Beneluksu, Włoch, ale również Niemiec. Był częściej wspierany przez partie liberalne, chadeckie i socjaldemokratyczne. Opozycyjną wobec niego koncepcją była Europa Ojczyzn.
Integracja europejska, pojęcie odnoszące się do idei, historii, formalnoinstytucjonalnego stanu współczesnych struktur integracyjnych oraz docelowego rezultatu podejmowanych obecnie działań. Integracja europejska jest formą integracji międzynarodowej, regionalnej, procesem zachodzącym na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej.
Idea integracji europejskiej wyrażała się w różnych koncepcjach federacyjnych, od “lig chrześcijańskich” w średniowieczu po federacje “narodów lub ludów” w oświeceniu. Rozwój ekonomiczny w XIX w. sprzyjał projektom integracji gospodarczej, rozumianej jako strefy wolnego handlu, unie celne.
Przywódcą czy patronem takiej struktury ogólnoeuropejskiej lub regionalnej miały być np. Francja, Rosja, Niemcy, co było też wyrazem imperializmu ówczesnych mocarstw (np. Mitteleuropa z okresu I wojny światowej czy Europa III Rzeszy z czasów II wojny).
Realizowana współcześnie integracja europejska została oparta na zasadach równości i współpracy jej członków. Początek dało utworzenie Wspólnot Europejskich oraz EFTA, poszerzanie o nowych członków Wspólnot Europejskich, a następnie decyzja o uzupełnieniu integracji ekonomicznej o integrację polityczną w ramach Unii Europejskiej.
Integracja europejska wyraża się także od lat 90. w rozwoju form integracji regionalnej w Europie Środkowo-Wschodniej oraz procesie poszerzania UE o nowe kraje z tego rejonu. Otwarte pozostaje pytanie o przyszły kształt Europy, dyskusje toczą się wokół idei Europy Ojczyzn i Europy Ojczyzny, ściera się opcja europejska z opcją atlantycką.
Tożsamość, postrzeganie siebie jako osoby ze względu na specyficzne, odrębne i niepowtarzalne u innych ludzi właściwości dotyczącej własnego wyglądu, sposobu myślenia, psychiki, zachowania itp.
Tożsamość jest więc przekonaniem o tym, kim jestem, co robię, myślę, czuję, do czego dążę, na którym budowana jest tożsamość osobista. Uświadomienie sobie więzi łączących jednostkę z innymi osobami, dostrzeżenie poczucia przynależności do grupy (np. rodziny, grupy uczniowskiej, grupy zawodowej, narodu) i jej odrębności od innych grup stanowi podstawę formowania tożsamości społecznej.
Solidaryzm, kierunek społeczno-polityczny powstały w 2. połowie XIX w., rozwijający się głównie we Francji, głoszący tezę o naturalnej wspólnocie interesów wszystkich ludzi niezależnie od ich pozycji społecznej. Wspólnota ta jest nadrzędna wobec partykularnych interesów poszczególnych grup. Idee solidarystyczne zmierzają do zacierania konfliktów społecznych i politycznych w społeczeństwach.
Do idei solidaryzmu nawiązywały liczne koncepcje, m.in. katolicka doktryna społeczno-polityczna i związany z nią korporacjonizm, jak również programy ugrupowań nacjonalistycznych (nacjonalizm) i faszyzujących (faszyzm). Głównymi teoretykami solidaryzmu byli m.in.: E. Durkheim, L. Duguit, L. Bourgeois, Ch. Gide.
PARTYKULARYZM
Partykularyzm (z łaciny particularis - oddzielny, cząstkowy), uniezależnienie się niektórych części kraju od reszty państwa, aby zapewnić sobie realizację własnych interesów bez względu na dobro ogółu. Dążenia tego typu występują we Włoszech, w których Północ stara się oderwać od pozostałej części kraju, wśród Basków w Hiszpanii czy we francuskojęzycznej prowincji Quebeck w Kanadzie. Najbardziej dramatycznym przykładem partykularyzmu jest obecnie Jugosławia.
Autonomia, samostanowienie, niezależność (z greckiego autonomia - samorząd), rodzaj samostanowienia, prawa do samodzielnego rozstrzygania spraw wewnętrznych zbiorowości. Autonomia może dotyczyć instytucji, miasta, regionu narodu. Do autonomii narodowościowej lub terytorialnej dążą zazwyczaj mniejszości, jednak jednostka autonomiczna jako część państwa nie posiada suwerenności w stosunkach międzynarodowej. Na jej powstanie musi wyrazić zgodę państwo, na którego terytorium się znajduje, często wiąże się to też z akceptacją ze strony społeczności międzynarodowej.
Najkorzystniejszą strukturą państwową dla autonomii jest federacja (więcej niż decentralizacja), gdzie państwo część swej władzy przekazuje z zasady jednostkom autonomicznym, np. zaawansowana autonomia Walonów i Flamandów w Belgii, Katalończyków w Hiszpanii.
Dążenia do autonomii mogą przybierać charakter zbrojnych konfliktów, np. palestyński problem, kurdyjski problem czy czeczeński konflikt. Niejednokrotnie rzeczywistym celem autonomii jest uzyskanie pełnej niepodległości (Autonomia Palestyńska).
Separatyzm (z łaciny separatio - oddzielenie), dążenie do wyodrębnienia się z jakiejś grupy, całości. Najbardziej typowym jest separatyzm narodowościowy, a jednym z jego przejawów secesja narodowa.
Przykładem separatyzmu jest wyodrębnienie się części stanów Unii amerykańskiej i utworzenie z nich konfederacji, co doprowadziło do wojny secesyjnej (1861-1865). Obecnie mamy do czynienia z wieloma ruchami separatystycznymi, część z nich próbuje zrealizować swój cel od wielu lat, np. Organizacja Wyzwolenia Tamilskiego Islamu na Sri Lance, ETA w Hiszpanii, Front Wyzwolenia Quebecku w Kanadzie, Front Wyzwolenia Narodowego Korsyki. Dążą one do pełnej autonomii lub niepodległości.
8