Język prawny - język tekstów prawnych zawartych w opublikowanych aktach normatywnych; funkcje języka : regulacyjna (wpływająca) - wypowiedzi zawarte w tekstach prawnych mają kształtować przyszłe zachowania ludzi ; informacyjna - funkcja drugorzędna, podporządkowana regulacyjnej

Język prawniczy - język doktryny oraz judykatury prawniczej ; funkcje języka : informacyjna - informuje jak jest treść obowiązujących norm wysłowionych w opublikowanych aktach normatywnych, jak te normy funkcjonują w praktyce społecznej; oddziaływania na adresatów prawa (w bardzo ograniczonym stopniu i zakresie)

Między językiem prawnym i prawniczym zachodzi ścisły związek - szereg terminów, które wypracowała doktryna prawnicza przejmuje prawodawca wprowadzając je do tekstów prawnych ; terminy, które sformułował prawodawca, a więc należące do języka prawnego, są przedmiotem analiz znaczeniowych dokonywanych przez doktrynę oraz judykaturę prawniczą

PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA

Stanowiska w doktrynalnych sporach o znaczenie tych terminów : 1. Terminy te są równoznaczne i mogą być używane zamiennie - oznaczają one regułę powinnego zachowania, która jest językowym fragmentem tekstu (L. Morawski) 2.Wykluczenie potrzeby używania terminu „norma prawna”. Termin „przepis prawny” pozwala rozwiązywać wszystkie problemy doktryny oraz praktyki prawniczej - terminem tym posługuje się prawodawca w tekstach prawnych, a także organy prawo stosujące (sądy, organy administracyjne) - J. Nowicki 3. Przepis prawny jest napisem, a norma prawna jest znaczeniem napisu - J. Wróbleski 4.Przepis prawny jest jednostką redakcyjną tekstu prawnego, która w sensie gramatycznym jest zdaniem, która w tekście jest wyodrębniona graficznie, zaś norma prawna jest regułą powinnego zachowania zrekonstruowana z przepisów prawnych według pewnego wzoru przyjętego w nauce i praktyce prawniczej - Z. Ziembiński, S. Wronowska, A. Redelbach, E. Kustra

NORMA PRAWNA

Jest najmniejszym analitycznym elementem prawa, który daje odpowiedź na pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić i jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem powinnego zachowania;

Elementy normy : hipoteza - określa adresata oraz okoliczności zastosowania normy w sposób generalny i ogólny - wskazanie adresata jest dokonane poprzez powołanie się na jego cechy rodzajowe (obywatel, kobieta, student etc.) , dyspozycja - wyznacza powinny sposób zachowania, który jest wymagany od adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie; określa zakres normowania, czyli klasę zachowań, których dotyczy dana norma; reguła powinnego zachowania jest wyznaczana w dyspozycji abstrakcyjnie poprzez rodzajowo wyróżniony typ zachowania (zakaz zabijania); dla zachowania wielokrotności spełnienia normy określenie wzoru powinnego zachowania nie może być nadmiernie szczegółowe (kazuistyczne), sankcja - określa negatywne następstwa , jakie spotkają adresata normy wyznaczonego w hipotezie, który w okolicznościach określonych też w hipotezie, zachowa się w sposób niezgodny z regułą powinnego zachowania wyznaczoną przez dyspozycję normy ; podział sankcji - sankcja karna - spełnia głównie funkcję represyjną i polega na odebraniu lub ograniczeniu dóbr powszechnie uznanych za cenne - życie, wolność, mienie. Państwo posługuje się sankcją represyjną za naruszenie obowiązków prawnych, które uznaje za niebezpieczne społecznie. Wysokość kary uzależnia od oceny stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu ; cele kary - zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości, oddziaływanie ogólnoprewencyjne (na społeczeństwo) i szczególnoprewencyjne (na sprawcę czynu zabronionego), naprawianie lub zmniejszanie szkody wyrządzonej czynem zabronionym (kompensacja) ; stosowanie sankcji karnej wymaga respektowania zasady nie ma przestępstwa bez wcześniejszej ustawy karnej - nikt nie może być ukarany za czyn, jeżeli w chwili popełnienia nie był on zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę ; W Polsce kodeks karny zawiera podział na kary i środki karne; kary obejmują: grzywnę, ograniczenie wolności i pozbawienie wolności w ustawowych granicach od 1 miesiąca do 15 lat, a wyjątkowo - wobec sprawców najcięższych zbrodni - 25 lat oraz dożywotnie pozbawienie wolności. Katalog środków karnych jest obszerny i obejmuje między innymi: pozbawienie praw publicznych, zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej, przepadek narzędzi oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa, obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem; sankcje karne mogą być oznaczone bezwzględnie - tzn. sztywno określają rodzaj i wymiar kary, nie pozostawiając sądowi żadnej możliwości wyboru ani rodzaju, ani wysokości kary, względnie - określając rodzaj kary i granice jej wymiaru i alternatywnie - pozostawiając sądowi wybór kary spośród wymienionych w ustawie; sankcja egzekucyjna - spełnia główne funkcje restytucyjne, występuje w postaci - wykonania bezpośredniego (np. eksmisja z bezprawnie zajętego lokalu), wykonania zastępczego (np. odszkodowania za wyrządzona szkodę) ; podział ze względu na przedmiot egzekucji : egzekucja świadczeń pieniężnych ( z rachunku bankowego, wynagrodzenia za pracę, ruchomości) , egzekucja świadczeń niepieniężnych (wydanie rzeczy, eksmisja z lokalu) ; egzekucje szczególnego rodzaju (odebranie małoletniego podlegającego władzy rodzicielskiej osobie, która bezprawnie dziecko przetrzymuje ; sankcja nieważności - spełnia funkcję polegającą na wywołaniu bezskuteczności czynności konwencjonalnych (np. zawarcie małżeństwa, sporządzenie testamentu, przeniesienie własności nieruchomości, akt głosowania) - należyte dokonanie czynności konwencjonalnych, tzn. zgodnie z wymogami wyznaczonymi dyspozycją normy, powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie obowiązków oraz uprawnień podmiotów prawa, które są adresatami normy ; czynności konwencjonalna może być nieważne bezwzględnie - z mocy prawa (ex lege) -sankcja ta dotyka czynności od samego początku (ex tunc), co oznacza, że nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych, a skutki wywołane de facto muszą być usunięte czy unicestwione, np. przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego ; względnie - wskutek wszczęcia postępowania, czynność jest nie ważna od chwili wydania orzeczenia

struktura normy prawnej - reguły w oparciu, o które dokonuje się rekonstrukcji norm z przepisów prawnych : 1.koncepcja budowy normy prawnej, które są regułami formalnej struktury norm prawnych - trójelementowa koncepcja - norma ma strukturę, w skład której wchodzi : hipoteza badawcza, dyspozycja, sankcja - H > D/S - adresat ma do wyboru spełnić normę lub zgodzić się na skutki jej nie zastosowania ; dwuelementowa koncepcja - jej odmianą jest formuła norm sprzężonych - wśród norm prawnych należy odróżniać reguły dwóch typów : normy sankcjonowane skierowane do adresatów pierwotnych H → D, normy sankcjonujące skierowane do adresatów wtórnych (do organów państwowych stosujących prawo (nakładają sankcje)H → S - norma sankcjonująca jest norma uruchomianą tylko wtedy gdy zostanie naruszona norma sankcjonowana H₁ → D / H₂ → S; 2.reguły egzegezy prawniczej - do których zalicza się reguły walidacyjne oraz reguły wykładni prawa

3.słowne sposoby sformułowania norm w przepisach prawnych : jeden przepis w sposób zupełny wyraża normę prawną ; jeden przepis wyraża część normy prawnej ; jeden przepis wyraża kilka norm prawnych ; w tekstach prawnych znajdują się przepisy , które nie zawierają norm ani żadnej ich części np. przepisy odsyłające, którymi prawodawca posługuje się dla uzyskania zwięzłości tekstu prawnego

PODZIAŁ NORM PRAWNYCH

ze względu na sposób wysłowienia normy w przepisach prawnych doktryna wyróżnia : normy nakazujące - takie których dyspozycja formułuje nakaz określonego zachowania się (np. udzielenie pomocy osobie będącej w niebezpieczeństwie) ; normy zakazujące - takie, których dyspozycja formułuje zakaz określonego zachowania (np. zakaz zabijania) ; normy uprawniające - takie, których dyspozycja pozwala na wybór zachowania (np. właściciel rzeczy może z niej korzystać, albo nie korzystać) ; ze względu na zakres zastosowania : normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące, ius cognes) - zakres ich zastosowania nie może być wyłączony ani ograniczony wola podmiotów prawa np. terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawna, normy dyspozytywne (względnie obowiązujące, ius dispositivum) - znajdują zastosowanie tylko wtedy gdy adresaci nie przyjęli innych reguł niż wyrażone dyspozycją normy, np. najemca może oddać rzecz najętą osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo w podnajem, jeżeli umowa mu tego nie zabrania ; ze względu na sposób określania adresata oraz wzoru powinnego zachowania : generalno - abstrakcyjne - takie, w których adresat jest określony nazwą generalna (np. człowiek, żołnierz, kobieta), a czyn określony jest abstrakcyjnie poprzez wskazanie zachowań powtarzalnych ; są to normy ogólne i taki charakter maja normy zawarte w opublikowanych aktach normatywnych, Indywidualno - konkretne - takie, których adresat jest określony imieniem własnym, a czyn określony jest konkretnie ; normy te zawarte są w aktach stosowania prawa, którymi są decyzje sądowe, administracyjne ; ze względu na typ sankcji : Leges perfectae - normy zawierające sankcje nieważności , leges plus quam perfectae - normy zawierające jednocześnie sankcje karna oraz sankcję nieważności , leges minus quam perfectae - normy zawierające sankcje karne , leges imperfectae - normy pozbawione sankcji i w tym sensie „niedoskonałe” - co może być zamierzone przez prawodawcę, gdy zakłada on, że niemożliwa jest kontrola przestrzegania norm albo jest efektem błędów prawodawcy w zakresie techniki legislacyjnej ; ze względu na terytorialny zakres obowiązywania norm : normy, które wiążą na obszarze całego państwa (ius commune), normy miejscowe, które wiążą na części terytorium państwa (ius particulare) ; ze względu na relacje normy do przepisów prawnych : normy konkretne - normy, których hipoteza, dyspozycja, sankcja jest zawarta w jednym przepisie prawnym ; normy odsyłające - normy, których elementy są umieszczone w innych przepisach np. „w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego” (art. 300 k.p.) - jest do odesłanie, które określa się mianem odesłania systemowego, jeżeli norma odsyła do zasad współżycia społecznego, zasad sprawiedliwości społecznej a więc reguł pozaprawnych , mówi się o odesłaniu pozasystemowym ; normy blankietowe - normy, które rekonstruuje się na podstawie przepisów, z których jeden odsyła do przepisów, które maja być w przyszłości wydane

podział norm : materialne - formułujące nakazy, zakazy, uprawnienia do określonych zachowań adresatów ; proceduralne - wyznaczające sposób realizowania praw i obowiązków wyznaczonych normami materialnymi ; normy kompetencyjne - ustanawiające uprawnienia i obowiązki organów państwowych lub innych podmiotów spoza aparatu państwowego

NORMY PRAWNE A INNE NORMY SPOŁECZNE

w płaszczyźnie realnej normy prawne należą do norm społecznych, które wyznaczając powinne wzory zachowania, wywołują skutki rzeczywistości społecznej ; geneza norm ma charakter społeczny ; celem norm jest ochrona wartości oraz zagwarantowanie określonych potrzeb ważnych dla danej społeczności

Wśród norm społecznych wyróżniamy: normy, których funkcjonowanie jest trwałe i bezpośrednio związane z państwem - do nich należą normy prawne ; normy, które są autonomiczne wobec organizacji państwowej, bowiem nie są przez nietworzone - normy moralne - wyznaczają postępowanie „dobre”, „sprawiedliwe”, „słuszne” , ich uzasadnieniem są oceny moralne, kształtują się w sposób spontaniczny pod wpływem gromadzonych przez dana grupę czy klasę społeczną doświadczeń, ale mogą być usystematyzowane w postaci określonej doktryny moralnej (etyka normatywna), pomiędzy doktrynami moralnymi toczą się spory dotyczące głównie, katalogu dóbr podstawowych - takich, które uważa się za cenne same przez się oraz ich wewnętrznej hierarchii, katalogu dóbr instrumentalnych - takich, które mogą być środkiem realizacji dóbr podstawowych oraz ich wewnętrznej hierarchii, dopuszczalności spowodowania „zła” w dążeniu do osiągnięcia „dobra”, co określa się często jako spór o to, czy cel uświęca środki ; negatywna kwalifikacja zachowania, dokonana prze adresata normy moralnej, powoduje wyrzuty sumienia, jeżeli kwalifikacji tej dokonują inne podmioty, wyrazem jest sankcja rozsiana, mimo iż normy i oceny moralne są historycznie zmienne, to znaczna ich część ma charakter uniwersalny ; normy obyczajowe - dotyczą „praktycznej” sfery życia ludzi, a ich związek z sumieniem człowieka jest „luźny”, przestrzeganie norm obyczajowych wynika ze społecznie upowszechnionego nawyku, postępowania w określony sposób, w określonych sytuacjach, co wynika z przekonania, że tak właśnie postępować należy, jeśli przynależy się do danej społeczności, charakter obyczajowy maja często normy, które dawniej funkcjonowały jako normy moralne, religijne, obyczaje mogą być przedmiotem oceny moralnej jak i unormowań prawnych (np. protokół dyplomatyczny), normy obyczajowe, zasady dobrego wychowania, wzory stylu życia, normy moralne są często łącznie określane mianem etosu danego środowiska ; normy religijne - regulują wykonywanie kultu religijnego, wyznaczają zasady działania organizacji wyznaniowych (np. prawo kanoniczne), formułują normy moralne uzasadnione moralną doktryną kościoła, są państwa, które utrwalają poprzez prawo określona religię (np. Izrael, państwa islamskie), normy organizacyjne - reguły wiążące wewnątrz różnych organizacji społecznych (zrzeszeń, stowarzyszeń) oraz organizacji politycznych (partie polityczne), normy te znajdują się w statutach organizacji, uchwałach i instrukcjach organizacyjnych oraz innych wewnętrznych dokumentach, przestrzegani ich jest obowiązkiem członków danej organizacji oraz ich organów, dyrektywy i normy partyjne nie mogą zastąpić prawa, normy te maja wspólną cechę rodzajowa (genus proximum), wszystkie są wypowiedziami nakazującymi, zakazującymi, dozwalającymi na określone zachowanie w wyznaczonych warunkach - różnice (differentio specifica) między normami społecznymi wynikają z ich rangi społecznej, normy prawne pod względem genus proximum nie różnią się do powyższych norm społecznych - jest regułą powinnego zachowania, differentia specifica norm prawnych jest wyraźna i wynika z tego, że: normy prawne są stanowione lub sankcjonowane przez organy państwowe; przestrzeganie norm prawnych jest zabezpieczone przymusem państwowym; normy prawne są zawarte w aktach normatywnych opublikowanych w urzędowych dziennikach publikacyjnych (np. ustawy są ogłaszane w Dzienniku Ustaw)

relacje norm prawnych do reguł pozaprawnych - relacje treściowe - dotyczą zakresu regulacji norm prawnych oraz reguł pozaprawnych (głównie norm moralnych) - w tej kwestii możemy wyróżnić dwa stanowiska 1.w obszarze regulacji prawa oraz moralności można wyróżnić : zachowania wyłącznie regulowane przez normy moralne, zachowania wyłącznie regulowane przez normy prawne, zachowania regulowane zarówno normami prawnymi, jak i normami moralnymi

Obszar „M” obejmuje wszystkie zachowania i akty intencjonalne, które są przedmiotem regulacji norm moralnych, a które są obojętne prawnie (nakaz miłości bliźniego, donosicielstwo, konformizm, oportunizm), obszar „P” obejmuje zachowania ludzi, które są regulowane przez normy prawne, a nie regulowane przez moralność czy inne normy społeczne (normy prawne regulujące ważność czynności konwencjonalnych np. ważność testamentu) obszar „W” obejmuje zachowania regulowane przez normy moralne, jak też prawne może tutaj występować regulacja: równoległa - normy dwóch systemów w sposób zgodny i równoległy regulują pewien typ zachowań - ale regulują go nie zależnie od siebie - prawo karne (zakaz zabójstwa jest moralny i prawny) ; kompleksowa - normy przynależne do prawa i moralności regulują nie tylko zgodnie, ale nawzajem do siebie odsyłają - normy jednego systemu odsyłają do drugiego - prawo cywilne (rodzinnym) - następuje bezpośrednie lub pośrednie odesłanie do zasad moralnych ; występuje także mniejszy obszar niezgodności prawa z różnymi standardami moralnymi (zwłaszcza moralnymi przekonaniami części społeczeństwa) - normy prawne regulujące aborcję, eutanazję

2.Drugie stanowisko zakłada, że prawo stanowi minimum moralności, minimum obyczajów - zgodnie z tą koncepcją

Zakres czynów regulowanych normami prawnymi ma swój odpowiednik w regulacji moralnych ; koncepcja ta upraszcza skomplikowany układ relacji miedzy normami prawnymi oraz normami moralnymi

Relacje systemowe - dotyczą kwestii podstaw obowiązywania systemów czy norm w systemach - doktryna wyróżnia trzy modelowe rozwiązania 1. Relację inkluzji - polega na tym, że jeden system norm jest całkowicie włączony do drugiego systemu norm 2. Relację nadrzędności i podporządkowania - polega na tym, że obowiązywanie przynajmniej niektórych norm w systemie podporządkowanym jest określane przez normy systemu nadrzędnego - relacja ta ma dwie wersje - mocna - normy systemu nadrzędnego w sposób pozytywny oraz negatywny rozstrzygają o obowiązywaniu norm w systemie podporządkowanym - pełni dodatnią funkcje walidacyjną, określając co obowiązuje i wykluczając obowiązywanie pewnych norm, słaba - normy systemu nadrzędnego pełnią w stosunku do systemu podporządkowanego negatywną funkcję walidacyjną 3. Relację niezależności walidacyjnej - polega na tym, że kryteria i reguły obowiązywania dwóch systemów normatywnych są od siebie niezależne, bowiem oparte są na różnych podstawach, mogą to być systemy norm, które dotyczą zupełnie różnych podmiotów i nie posiadają wspólnego przedmiotowo zakresu regulacji - np. normy deontologii lekarskiej , może być tak, że dwa systemy przynajmniej częściowo regulują wspólny zakres zachowań i mają wspólny krąg adresatów - ale są od siebie niezależne walidacyjnie, bo kryteria i reguły obowiązywania norm oparte są na różnych podstawach mogą się nawzajem ignorować, a więc w żaden sposób się do siebie nie odnoszą w szczególności nie odsyłają do siebie, mogą Odsyłać nawzajem do siebie

Relacje strukturalne - polegają na tym, że jeden system normatywny odsyła za pomocą własnych reguł do drugiego systemu, wiążąc się z nim - na drodze - inkorporacji - włączeniu norm obowiązujących w jednym systemie do drugiego ; odesłaniu pozasystemowym - jeden system normatywny odsyła do zasad i norm innych systemów normatywnych (odesłanie pierwszego stopnia - norma prawna odsyła do jakichś pojęć moralnych (np. dobra wiara), których uwzględnienie powoduje, że jest ta norma w ogóle zrozumiała i dzięki temu może być stosowana, odesłanie drugiego stopnia - wskazanie norm innego systemu, np. moralnego, które spełniają ważną rolę w określeniu, np. zakresu zastosowania norm prawnych) , zasady moralne inkorporowane do prawa staja się zasadami prawa, współczesne prawo posługuje się klauzulami generalnymi - normami, które odsyłają do różnego typu reguł moralnych takich jak zasady słuszności, sprawiedliwości, zasady współżycia społecznego są instrumentem kontroli czynności zmierzających do ukształtowania prawa, np. umów, wytyczną przy interpretacji norm prawnych, samodzielną podstawą wywołującą skutki prawne obok tych, które wynikają z czynności prawnej, „zaworem bezpieczeństwa”, gdy chodzi o sposób realizowania prawa chronią one bowiem interesy strony słabszej, czy strony bezpodstawnie zaatakowanej

Relacje funkcjonalne między prawem a moralnością dotyczą zależności, w których określa się jak prawo oddziaływuje na moralność oraz jak moralność oddziaływuje na prawo - zgodność norm prawnych z normami moralnymi wywołuje efekt dwustronnego wzmocnienia ; przedmiot sporów - czy prawo bezpośrednio chroni zasady moralne - prawo inkorporując pewne zasady moralne bezpośrednio je chroni ; prawo chroni pewne praktyki społeczne, które wiążą się z jakimś zasadami moralnymi, ale nie chroni bezpośrednio samych zasad (prawo karne chroni człowieka przed bezprawnym atakiem i ta ochrona ma znaczenie dla utrwalenia moralnej zasady „nie zabijaj”) ; prawo w różny sposób jest powiązane z moralnością i to powiązanie ma charakter dynamiczny

AKSJOLOGIA PRAWA

Aksjologia prawa to problem, jakie wartości prawo chroni i z którymi wiąże się w sposób normatywny

Moralne oceny prawa to standardy ocenne, przy pomocy których ocenia się normy prawne, instytucje prawne czy całe systemy prawne jako moralnie słuszne, godne uznania, czy moralnie naganne lub moralnie obojętne , w doktrynie prawniczej wyróżnia się trzy rodzaje moralnych ocen prawa 1.oceny deontologiczne - porównując treść norm prawnych i moralnych stwierdzamy ich zgodność lub niezgodność, jeżeli zachodzi zgodność - dodatnia ocena moralna normy prawnej (instytucji prawnej), jeżeli zachodzi niezgodność - ujemna moralna ocena normy prawnej (instytucji prawnej) 2.oceny celowościowe - ocena celi regulacji prawnej - cel jest słuszny - moralna ocena np. ustawy jest dodatnia ; cel jest oceniany jako moralnie naganny to ocenę tę przenosi się na całość regulacji prawnej, nawet jeśli poszczególne normy są obojętne moralnie lub zgodne z zasadami moralnymi 3.oceny konsekutywne - dotyczą zamierzonych oraz ubocznych skutków regulacji prawnej ; to czy normy są moralnie dobre czy złe, należy oceniać poprzez skutki, które wywołują w otoczeniu społecznym

- norma prawna, gdy narusza elementarne normy moralne, traci moc obowiązującą, organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, a obywatele do ich przestrzegania - G. Radbruch

moralne oceny prawa maja znaczenie prawne, jeśli odwołują się do nich przepisy prawne, lub są one uznane i wyrażone w doktrynie prawniczej i funkcjonują jako element kultury prawniczej

sprawiedliwość

jest podstawową cnotą instytucji społecznych i niewątpliwie jedną z najważniejszych cnót prawa (J. Rawls) - istnieje wiele koncepcji sprawiedliwości, ich wspólnym elementem jest zasada sprawiedliwości formalnej - osoby, stany rzeczy, sytuacje, które są pod istotnymi względami podobne, powinny być podobnie traktowane. O tym, jakie osoby, stany rzeczy i sytuacje należą do tej samej kategorii , co do której odnosi się nakaz takiego samego lub podobnego traktowania rozstrzygają reguły sprawiedliwości materialnej 1.reguły sprawiedliwości rozdzielczej (dystrybutowej) - każdemu stosownie do pracy, do potrzeb, do zasług, do pozycji społecznej np. praktyka ustanawiania norm wyznaczających wysokość emerytur i rent 2. reguły sprawiedliwości komutatywnej (wymienna) - każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął , sprawiedliwy jest podział, który wynika z dobrowolnej umowy ; sprawiedliwość proceduralna - jej przedmiotem jest problem uczciwej procedury gwarantującej podmiotom prawa rzetelny i kontrolowany sposób podejmowania decyzji, zarówno prawodawczych, jak też decyzji stosowania prawa , uznanie rangi reguł sprawiedliwości proceduralnej pozwala w odniesieniu do decyzji prawodawczych zagwarantować zewnętrzną kontrolę procesu podejmowania tych decyzji a w odniesieniu do procesów stosowania prawa, w szczególności do procesów sądowych zagwarantować zasady „uczciwego procesu” (fair trial) ; sprawiedliwość materialna bez minimum procedury nie jest możliwa do zastosowania, podobnie jak sprawiedliwość formalna pozbawiona jakiejkolwiek treści

OBOWIĄZYWANIE PRAWA

znaczenia terminu obowiązywania prawa w doktrynie prawniczej (w znaczeniu systemowym, faktycznym, aksjologicznym) - obowiązywanie w znaczeniu systemowym (tetycznym) - koncepcja ta jest powszechnie wykorzystywana w judykaturze prawniczej, wymaga ustaleń rozstrzygających o tym, że norma została prawidłowo ustanowiona - w odpowiedniej formie i trybie przez upoważniony do tego organ państwowy, norma została prawidłowo opublikowana - urzędowe podanie do wiadomości adresatom komunikatu o treści ustanowionych norm, norma weszła w życie - równocześnie z dniem ogłoszenia lub w okresie późniejszym; okres między opublikowaniem aktu normatywnego a datą, z którą wchodzi on w życie nazywany jest vacatio legis, norma jest konsekwencją logiczną norm explicite ustanowionych, norma nie została derogowana (uchylona) - akt normatywny oraz normy w nim zawarte, w całości lub części, przestają obowiązywać z dniem: uchylenia przez przepisy derogacyjne zawarte w nowym akcie; z dniem wskazanym w samym akcie - derogacja wyraźna ; z momentem wejścia w życie nowego aktu normatywnego, który zawiera normy odmiennie regulujące ten sam przedmiot - derogacja milcząca ; obowiązywanie w znaczeniu faktycznym - wymaga spełnienia norm przez adresatów ; zjawisko długotrwałego i masowego nieprzestrzegania lub niestosowania norm powoduje uchylenie poprzez tzw. desuetudo (spełnia ono rolę negatywnego faktu prawodawczego) ; obowiązywanie w znaczeniu aksjologicznym - wymaga, by ustanowione normy były zgodne z uniwersalnymi zasadami moralnymi ; nie obowiązują normy, które w rażący sposób naruszają elementarne i uznawane powszechnie zasady moralne

terytorialny i personalny aspekt obowiązywania norm prawnych - normy obowiązują w aspekcie czasowym, terytorialnym, personalnym ; terytorialne obowiązywanie norm - jest oparta o zasadę zwierzchnictwa terytorialnego, normy obowiązują na terytorium danego państwa, a w przypadku państw federalnych i aktów prawa miejscowego obowiązują tylko na części terytorium ; personalny aspekt obowiązywania norm - ma różny charakter w różnych gałęziach prawa - w prawie karnym personalny zakres obowiązywania norm wyznacza: zasada odpowiedzialności podmiotowej - obejmuje obywateli, którzy popełnili przestępstwo na terytorium swego państwa, a także obywateli, którzy popełnili przestępstwo na terytorium państwa obcego, zasada odpowiedzialności przedmiotowej - obejmuje cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo na terytorium państwa, gdzie przebywają - zasada ta doznaje ograniczenia wynikającego z umów i zwyczajów międzynarodowych; większość państw wyłącza od odpowiedzialności karnej : szefów przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych, ambasadorów, osoby należące do personelu administracyjnego tych przedstawicielstw, członków rodzin osób powyżej wymienionych, inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie przepisów szczególnych, zasada represji wszechświatowej - stosuje się do przestępstw potępianych przez cały cywilizowany świat ; odpowiedzialnością objęci są obywatele i cudzoziemcy w przypadku handlu narkotykami, fałszowania pieniędzy i papierów wartościowych, handlu kobietami i dziećmi, rozbójnictwa morskiego, użycia środków zdolnych do wywołania powszechnego niebezpieczeństwa w zamiarze wywołania takiego niebezpieczeństwa, handlu pornografią ;

w prawie cywilnym, administracyjnym, rodzinnym właściwe są normy państwa, którego obywatelem jest adresat norm ; w prawie rzeczowym regulującym własność rzeczy, ich użytkowania, posiadanie etc. Obowiązują normy państwa, na którego terytorium dana rzecz się znajduje

reguły kolizyjne - gdy prawodawca zastosował derogację milczącą rozstrzygnięcie dotyczące obowiązywania norm są dokonywane w oparciu o reguły kolizyjne ; trzy typy reguł kolizyjnych

1.regułę hierarchiczną (les superior derogat legi interiori ) - norma o wyższej mocy prawnej uchyla normę o niższej mocy, bez względu na to, w jakim czasie obydwie normy weszły w życie i bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna 2.Reguła chronologiczna (lex posterior derogat legi priori) - akt normatywny później wydany uchyla akt wcześniejszy pod warunkiem, że akt późniejszy ma co najmniej taką samą moc prawną jak akt wcześniejszy 3.Reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) - norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej

- w przypadku zbiegu reguł kolizyjnych o wyborze reguł I stopnia decydują reguły II stopnia : w przypadku zbiegu reguły hierarchicznej z dwoma pozostałymi należy stosować regułę hierarchiczną, jej moc jest najwyższa , w zbiegu reguły chronologicznej i merytorycznej o obowiązywaniu rozstrzyga reguła - norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali)

SYSTEM PRAWA

system - zbiór elementów pozostających we wzajemnych interakcjach; zespół obiektów wraz z relacjami między nimi i przysługującymi im atrybutami

prawodawca systematyzuje „materiał normatywny” odmienny co do treści i formy poprzez - różnicowanie form tworzenia prawa, co jest efektem podziału przez ustrojodawcę kompetencji prawodawczych organów państwowych, regulując podobne stosunki społeczne w kompleksowych aktach normatywnych (np. kodeksach), normując odmienne stosunki społeczne przy pomocy różnych metod regulacji, systematyzując przepisy wewnątrz tekstów prawnych zgodnie z wymogami zasad techniki prawodawczej, bezkolizyjnie włączają do sytemu nowe normy;

następnie doktryna i praktyka prawnicza włącza do sytemu konsekwencje logiczne norm, które explicite zostały wysłowione w przepisach prawnych, usuwa niezamierzone przez prawodawcę sprzeczności oraz luki, doskonaląc system

termin sytemu prawa ma różne znaczenia, z których dwa spełniają podstawowe role - system-typ i system konkretny

modele systemów normatywnych

Model systemu dynamicznego - żadna z norm przynależnych do sytemu nie przesądza treści normy hierarchicznie niższej, a jedynie wskazuje podmiot, który jest kompetentny do jej ustanowienia, podstawą obowiązywania normy jest norma hierarchicznie wyższa z wyjątkiem najwyższej normy systemu, powiązania miedzy normami mają charakter delegacyjno - kompetencyjny

Model systemu statycznego - charakteryzują go treściowe powiązania między normami, z treści normy wyższego stopnia da się logicznie wywieść treść normy niższego stopnia - systemy etyki

System prawa - ma charakter systemu mieszanego - elementy systemu dynamicznego - delegacyjno - kompetencyjny charakter procesów tworzenia prawa oraz systemowe (tetyczne) kryteria obowiązywania norm prawnych, elementy systemu statycznego - zgodność treściowa norm obowiązujących oraz obowiązywanie logicznych konsekwencji norm explicte wyrażonych w przepisach prawnych

Jednolitość sytemu prawa - socjologiczna - zespół norm tworzących system jest wytworem działań organów prawodawczych, które składają się na procesy tworzenia prawa, aksjologiczna - wspólność podstawowych założeń o cennych, dzięki czemu zespół norm tworzących system jest całością, którą charakteryzuje zwartość aksjologiczna oraz ideologiczna, strukturalna - przejawia się w delegacyjno - kompetencyjnych powiązaniach norm wchodzących w skład systemu prawnego

System - typ - zespół atrybutów, które charakteryzują różne konkretne systemy prawne

System prawa ustawowego (statute law) - charakteryzują następujące atrybuty: prymat ustawy w normatywnym systemie źródeł prawa (istnieje „materia zastrzeżona” ustawie, do której należy regulacja - obowiązków i wolności obywatelskich, ustroju organów państwa, budżetu państwa) ; normatywny rozdział procesów tworzenia oraz stosowania prawa, zakaz tworzenia prawa przez sądy - sądy stosują prawo, recepcja prawa rzymskiego, stosowany w państwach Europy kontynentalnej

System prawa precedensowego (common law) - brak normatywnego rozdziału między tworzeniem a stosowaniem prawa, sądy tworzą prawo, brak recepcji prawa rzymskiego - system brytyjski oraz północnoamerykański ; precedens - sądowa decyzja tworząca prawo, składa się z dwóch elementów - ratio decidendi - ogólna reguła, w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która ma moc wiążąca przy rozstrzyganiu innych podobnych spraw ; obiter dicta - wiąże tylko w danej sprawie ; zasada stare decists - związanie precedensem - sądy niższe są zobowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe, od precedensu może odstąpić tylko sąd, który go ustanowił albo sąd wyższy ; ustawa ma wyższa moc od precedensu, ponieważ może go uchylić, precedens nie może uchylić norm ustawowych

Konkretny system prawa - ogół norm obowiązujących w danym państwie w danym czasie ma swoją wewnętrzną strukturę, która jest efektem zabiegów systematyzacyjnych, podejmowanych przez prawodawcę a kontynuowanych przez doktrynę i judykaturę prawniczą ; normy porządkowane są w ramach systematyzacji pionowej w oparciu o kryterium kot i w jakim trybie ustanowił normę oraz grupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo, co określa się mianem systematyzacji poziomej systematyzacja pionowa - oparta jest na hierarchii aktów normatywnych - moc prawna aktów normatywnych wyznacza normom, które są w nich zawarte odpowiednie miejsce w strukturze prawa obowiązującego ; powiązania formalne - powiązania występujące między aktami normatywnymi zajmującymi różne miejsca w hierarchii ; akt wyższego rzędu uprawnia lub zobowiązuje określony podmiot do wydania aktu niższego rzędu ; powiązania na zasadzie delegacji - rodzaj powiązań formalnych ; podstawą obowiązywania aktu normatywnego, który zajmuje niższe miejsce w hierarchii systemu prawa jest akt hierarchicznie nadrzędny - ustawy są wydawane na podstawie ogólnego upoważnienia konstytucyjnego i same nie powodują swej podstawy prawnej ; akty normatywne wyższego rzędu mogą więc ogólnie wyznaczać przedmiot regulacji norm zawartych w aktach niższego rzędu, ale nie przesądzają ich rozwiązań merytorycznych ; akty równorzędne hierarchicznie mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą ; akt hierarchicznie nadrzędne uchylają moc obowiązującą aktów zajmujących niższą pozycję w ich hierarchii, akty zajmujące niższe pozycje w hierarchii nie mogą uchylać aktów hierarchicznie wyższych ; hierarchia aktów normatywnych jest skorelowana z hierarchią organów państwa tak dalece, że zależność pomiędzy organami państwa znajduje swoje odzwierciedlenie w hierarchii aktów normatywnych - twierdzenie te zbyt upraszcza skomplikowany układ relacji, skoro te same organy wydają akty normatywne zajmujące różną pozycję w ich hierarchii ; różne organy państwa wydają akty normatywne o tej samej mocy prawnej ;

Systematyzacja pozioma - podział norm prawnych na gałęzie prawa ; podstawowe kryteria systematyzacji poziomej - kryterium przedmiotowe - oparte jest o różnice między normowanymi stosunkami społecznymi, które znajdują swój wyraz w podziale norm prawnych na gałęzie prawa , kryterium dualistyczne oparte komplementarnie o przedmiot i metodę regulacji norm prawnych - zakłada, że przedmiot może być ten sam dla wielu norm prawa , kryterium funkcjonalne - podstawą podziału norm prawnych na gałęzie jest ich funkcja, podział według kryterium dualistycznego - gałąź prawa to normy regulujące ten sam typ stosunków społecznych w oparciu o wspólną metodę normowania stosunków społecznych ; instytucje prawne - zbiór norm prawnych regulujących jeden typ stosunku społecznego, właściwy dla danej gałęzi prawa (małżeństwo, opieka w prawie rodzinnym, własność) ; gałęzie prawa: 1. prawo konstytucyjne (państwowe) - obejmuje normy regulujące ustrój polityczny państwa, strukturę, kompetencje i reguły działania naczelnych organów aparatu państwowego, rodzaje wydawanych w danym państwie aktów normatywnych, podstawowe uprawnienia i obowiązki obywateli, a także zasady wyboru do organów przedstawicielskich 2. prawo administracyjne - normy regulujące stosunki organizacyjne, jak i działania organów państwowych oraz samorządowych wewnętrznie wobec siebie, jak też zewnętrzne wobec obywateli; do prawa administracyjnego zaliczymy prawo budowlane, wodne, przemysłowe, celne, sanitarne, o służbie wojskowej 3. prawo finansowe (skarbowe) - normy regulujące procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo 4.prawo cywilne - normy regulujące własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, spadki i dziedziczenie, księgi wieczyste, hipotekę, prawa autorskie 5.prawo rodzinne - normy regulujące instytucję małżeństwa, pokrewieństwa, opiekę, kuratelę, stosunki majątkowe i niemajątkowe między rodzicami a dziećmi 6. prawo pracy - całokształt norm regulujących stosunku między pracodawcami a pracownikami, a także rozstrzyganie sporów wynikających ze stosunków pracy, sprawy związane z ubezpieczeniem społecznym, bezpieczeństwem pracy, organizacją i działalnością związków zawodowych 7. prawo handlowe - normy regulujące stosunki wynikające z czynności handlowych, a także wyznaczające rodzaje i cechy podmiotów uczestniczących w tych stosunkach 8. prawo wekslowe i czekowe - normy wyznaczające ważność weksli i czeków oraz regulujące obrót wekslami i czekami 9. prawo procesowe administracyjne (procedura administracyjna) - zawiera normy regulujące tryb rozstrzygania toczących się przed organami administracji państwowej oraz organami administracji pozapaństwowej 10. prawo procesowe cywilne (procedura cywilna) - normy regulujące tryb rozstrzygania cywilnych spraw procesowych oraz nieprocesowych, właściwość sądów, prawa i obowiązki stron procesowych, wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych 11. prawo procesowe karne (procedura karna) - normy regulujące tryb rozstrzygania spraw karnych, prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w postępowaniu sądowym, właściwość sądów karnych itp.

dychotomiczna systematyzacja prawa - podział norm prawnych w ramach systematyzacji poziomej ; podział na: - w oparciu na kryterium interesu - podział ten ma tradycję sięgającą starożytności - prawo publiczne (normy chroniące interes państwa, regulacja stosunków społecznych oparta jest na nadrzędności jednej ze stron stosunku prawnego, normy, za pomocą których państwo w bezpośredni sposób wkracza w stosunki społeczne, prawo karne, procedura karna) ; prywatne (normy chroniące interesy jednostek, strony stosunków prawnych są podmiotami równorzędnymi, normy, które nie ingerują bezpośrednio w relacje społeczne między jednostkami, a także między jednostkami a państwem, normy prawa obligacyjnego, rzeczowego, rodzinnego) ; drugi podział na: prawo materialne (normy, które w sposób pierwotny wyznaczają adresatom obowiązki i uprawnienia, prawo cywilne, karne, administracyjne) i proceduralne (normy, które służą realizacji norm prawa materialnego - „wtórnie” regulują stosunki społeczne, normy proceduralne rozstrzygają o tym, czy adresaci mogą korzystać z przysługujących im uprawnień, prawo postępowania cywilnego, karnego, administracyjnego)

zasady sytemu prawa - wśród norm wchodzących w skład systemu prawa, doktryna i judykatura wyróżnia zasady prawa i odróżnia je od zwykłych norm prawnych. W polskim piśmiennictwie wyróżnia się dwa podstawowe typy zasad : zasady postulatywne ( pozaprawne ideały moralno - polityczne, dodatnio oceniane przez judykaturę i doktrynę, którym przepisywana jest większa doniosłość niż zwykłym normom, zwykłe normy prawne mają być rozumiane i stosowane zgodnie z owymi zasadami) zasady normatywne (normy prawa obowiązującego, których znaczenie judykatura i doktryna uznaje za podstawowe ze względu na cały system prawa lub jego część odnoszącą się do jednej lub kilku gałęzi prawa, zasady konstytucyjne (równość wobec prawa), zasada swobodnej oceny dowodów (w polskim prawie procesowym) ; podstawowe kryteria rozróżniania zwykłych norm prawnych od zasad prawa - miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych oraz wewnętrznej systematyce aktu ; funkcja, którą pełni norma w procesach wykładni oraz stosowania prawa - wszystkie normy należy interpretować zgodnie z zasadami systemu prawa ; „logiczne” różnice między zasadami a zwykłymi normami - zasady nie wyznaczają konsekwencji prawnych a stanowią jedynie „racje argumentacyjne”, które powinien uwzględnić podmiot stosujący prawo, w przypadku kolizji norm jedna z nich obowiązuje, druga zaś nie, wiele zasad jest niezgodnych w ich zastosowaniu, ale ich konflikt nie prowadzi do takich konsekwencji, zasady posiadają „wymiar” znaczenia, którego normy są pozbawione ;

zwykłe normy powinny być rozumiane i stosowane zgodnie z zasadami, co sprzyjać ma aksjologicznej spójności systemu prawa

niesprzeczność i zupełność systemu prawa

sprzeczności w prawie : sprzeczności abstrakcyjne - polegają na merytorycznej niezgodności normy N₁ i N₂ ; przy tych samych hipotezach sprzeczna jest co najmniej jedna z dwóch pozostałych par elementów (sprzeczne są dyspozycje albo sankcje) ; stwierdza się ją gdy: norma N₁ nakazuje w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P, natomiast N₂ zakazuje w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P ; norma N₁ nakazuje w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P, natomiast N₂ dozwala w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P ; norma N₁ zakazuje w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P, natomiast norma N₂ dozwala w okolicznościach O adresatowi A postępować w sposób P ; sprzeczność konkretna - norma N₁ oraz N₂ nakazują adresatowi A dwa różne sposoby postępowania, a realizacja normy N₁ wyklucza realizację normy N₂ drugi podział dychotomiczny: sprzeczności techniczne - są rezultatem błędów w zakresie techniki prawodawczej, które polegają na naruszeniu np. językowych dyrektyw techniki prawodawczej czy dyrektyw wewnętrznej systematyki przepisów prawnych ; sprzeczności polityczne - są rezultatem gry podmiotów politycznych uczestniczących w procesach tworzenia prawa

trzeci podział : sprzeczności pozorne - są sprzecznościami istniejącymi tylko powierzchownie, określanymi jako sprzeczności sformułowań prawa, a nie samego prawa - możliwe jest usuwanie ich bez zmiany prawa ; sprzeczności realne - są sprzecznościami samego prawa, a nie sformułowań prawnych - usuniecie wymaga aktywności prawodawcy

zupełność systemu prawa : zupełność obowiązywania - reguły uznawania norm za obowiązujące są precyzyjne w stopniu, który pozwala orzec o każdej normie czy należy do systemu, czy też nie; zupełność kwalifikacyjna (materialna) - o każdym zachowaniu bądź zdarzeniu da się orzec czy jest ono regulowane, czy indyferentne prawnie; zupełność proceduralna - dotyczy relacji organu prawo stosującego do sprawy, którą rozstrzyga

luki w prawie: luka konstrukcyjna (tetyczna) - brak elementów konstruujących ważność czynności konwencjonalnych np. norma nakazuje podejmować organowi decyzje kolegialne a nie wyznacza qorum, zasad liczenia głosów; luka aksjologiczna - polega na negatywnej ocenie braku norm, które regulowałyby określone zachowania ; luka merytoryczna - polega na braku wyraźnych „granic” normy - spór o zakres kompetencji uprawnień stosujących prawo

źródła prawa a system prawa

znaczenie terminu źródła prawa wyróżnione przez doktrynę teoretyczno - prawną : normodawcze - akt kompetentnego organu prawodawczego, problematyką źródeł prawa w tym znaczeniu zajmują się szczegółowe dyscypliny prawnicze, przedmiotem analizy są akty normatywne, które są wytworami aktywności prawodawczej różnego szczebla ; funkcjonalne - ogół czynników, które wpływają w danej sytuacji na to, że obowiązują normy o takiej a nie innej treści, doktryna teoretyczno - prawna dzieli czynniki na prawne i pozaprawne, do czynników zalicza się obowiązujący system prawa oraz praktykę stosowania prawa, do czynników prawnych zalicza się orzecznictwo, do czynników pozaprawnych zalicza się doktrynę prawniczą, opinię społeczną; walidacyjne - w odniesieniu do systemów prawa ustawowego są to wszystkie reguły obowiązywania systemowego (tetycznego), którymi posługuje się doktryna i judykatura prawnicza; decyzyjne - całokształt czynników, które powołują organ w decyzji tworzącej prawo, podzielone są na prawne - odpowiednie przepisy wyrażające normy kompetencyjne ; pozaprawne - czynniki kontekstu funkcjonalnego związane z otoczeniem społeczno - politycznym, które w istotny sposób wpływają na treść przepisów prawnych; informacyjne - ogół czynników, które dostarczają informacji na temat tego, co jest prawem obowiązującym w danym czasie i miejscu

STOSUNEK PRAWNY

termin ten używany jest przez język prawny i prawniczy na określenie zależności między podmiotami prawa;

rodzaj społecznych stosunków tetycznych tzn. takich, które są regulowane normami (moralnymi, obyczajowymi, religijnymi);

odróżnia się go od stosunków faktycznych, które polegają na wzajemnym i trwałym oddziaływaniu ludzi, które nie są regulowane żadnymi normami

ogólna charakterystyka - jest zawsze stosunkiem między co najmniej dwoma podmiotami; jest regulowany normą prawną ; wzajemne zachowania się stron stosunku prawnego dadzą się ująć w kategorię praw i obowiązków;

Fakty prawne - to wszystkie okoliczności, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych ; podział faktów prawnych:

Zdarzenia - okoliczności, które są niezależne od woli podmiotów prawa np. upływ czasu, który powoduje przedawnienie, śmierć człowieka, powódź, pożar

Zachowania - fakty, które są zależne od woli podmiotów prawa, dzielą się na czyny i akty prawne ; czyny - zewnętrzne zachowania ludzi regulowane i kwalifikowane prawnie, które powodują powstanie skutków prawnych, choć nie zawsze wolą podmiotów było ich wywołanie, dzielą się na dozwolone i niedozwolone; dozwolone - zachowania nienakazane oraz niezakazane ; niedozwolone - zachowania zakazane przez normy prawne, dzielą się na delikty, przestępstwa karne i wykroczenia; delikty cywilne - czyny zakazane przez normy prawa cywilnego, powodują obowiązek naprawienia szkody; przestępstwa karne - zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zakazany w prawie karnym i zagrożony sankcja represyjną dzielą się na zbrodnie i występki; wykroczenia - czyny, które różnią się od przestępstw wysokością przewidzianej kary oraz trybem ścigania, co jest następstwem ich mniejszego społecznego niebezpieczeństwa

Akty prawne - oświadczenia woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych, dzielą się na akty normatywne, orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne, czynności prawne; akty normatywne - to oświadczenia woli podmiotów, które maja kompetencje stanowienia norm generalno - abstrakcyjnych ; orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne - oświadczenia woli podmiotów prawo stosujących dzielimy je na konstytutywne (każda decyzja sądowa oraz administracyjna, która zmienia zakres praw i obowiązków podmiotów prawa) i deklaratoryjne (stwierdzają określone prawa i obowiązki podmiotów prawa np. wypis z księgi wieczystej); czynności prawne - oświadczenia woli osób fizycznych i prawnych, które powodują powstanie, zmianę oraz wygaśnięcie stosunków prawnych - jednostronne - np. testament ; dwu- i wielostronne - np. umowa kupna - sprzedaży

Elementy stosunku prawnego:

Podmioty stosunku prawnego - są to wszyscy, którzy na podstawie norm obowiązujących, czyli prawa przedmiotowego posiadają uprawnienia i obowiązki ; osoba fizyczna - jest to każdy człowiek od momentu urodzenia aż do śmierci, zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem prawa i obowiązków, nabywana z momentem urodzenia się - ma charakter nieograniczony np. rasą, wyznaniem, pochodzeniem oraz niestopniowalny (nie można go ograniczyć), zdolność do czynności prawnych - powalająca na rozporządzenie przez podmioty prawa przysługującymi im uprawnieniami i obowiązkami, ma charakter stopniowalny - pozbawione są zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły lat 13 oraz całkowicie ubezwłasnowolnione ; częściową zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne, które ukończyły lat 13 a nie ukończyły lat 18 oraz częściowo ubezwłasnowolnione; całkowitą zdolność do czynności prawnych maja osoby fizyczne, które uzyskały pełnoletniość, tzn. przekroczyły wyznaczony prawem wiek, jeśli nie zostały częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione ; osoba prawna - każda jednostka organizacyjna, która w zakresie stosunków cywilnoprawnych posiada zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Wyróżnia się dwa typy: 1. Korporacje (stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne) - osoba prawna, która powstaje w wyniku zorganizowania się ludzi zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów ; 2. Zakłady (przedsiębiorstwa, spółki) - osoba prawna, której cel, sposób działania, a niekiedy też likwidację określa założyciel w statucie ; fundacja - szczególny rodzaj zakładu; jej powstanie, rodzaj, sposób oraz cel działania określa fundator w akcie fundacyjnym, przeznaczając określone mienie, które ma służyć urzeczywistnieniu celu fundacji ; tryby tworzenia osób prawnych : tryb erekcyjny - jednostka organizacyjna osobowość prawną uzyskuje z mocy samego prawa z chwilą swego powstania np. Skarb Państwa ; tryb koncesyjny - jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji właściwego organu państwowego (np. sądu) - spółki kapitałowe prawa handlowego, fundacje, stowarzyszenia ; tryb rejestracyjny - jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną poprzez wpis do rejestru osób prawnych, który prowadzi organ państwowy (np. sąd) - partie polityczne ; tryb likwidacji osób prawnych - może polegać na: decyzji kompetentnego organu osoby prawnej, np. walnego zgromadzenia członków stowarzyszenia; ogłoszeniu upadłości, np. przedsiębiorstwa, spółki ; decyzji kompetentnego organu państwa, który nie zezwala na dalszą działalność osoby prawnej ; upływu czasu, co dotyczy osób prawnych, które zostały powołane na czas potrzebny dla realizacji wyznaczonego celu

Treść stosunku prawnego - wyznaczone normami obowiązki i uprawnienia ; ogólna charakterystyka obowiązku i uprawnienia może mieć charakter: binarno - biegunowy - polega na ujęciu pojęcia obowiązku oraz uprawnienia na przeciwstawnych biegunowo krańcach i określeniu, czym te pojęcia sytuacyjne różnią się od siebie; relacyjny - polega na określeniu związków między pojęciem obowiązku oraz uprawnienia, a więc na określeniu sensu tych pojęć, gdy wzajemnie się je sytuacyjnie zrelatywizuje

obowiązek prawny - reguła powinnego zachowania zawarta w normie, która pozbawia adresata swobody wyboru postępowania; dzielą się na: nakazy - stwarzają dla adresata obowiązek działania - obowiązek pozytywny; zakazy - stwarzają dla adresata obowiązek zaniechania - obowiązek negatywny

uprawnienia - reguła powinnego zachowania, która stwarza adresatowi normy możliwość wyboru postępowania, co oznacza, że może on działać lub zaniechać postępowania ; wyznacza zakres swobody adresatowi i gwarantuje tą swobodę ; sens uprawnień charakteryzują trzy komplementarne elementy - wolność, korzyść (interes) albo władztwo

doktryna wyróżnia obowiązki : o charakterze standardowym (standardy) - obowiązek wyrażony normą, która wyznacza powszechny zakaz lub nakaz jakiegoś zachowania - normy prawa karnego; korelatywne - obowiązki, które są wyznaczone w stosunku do rodzajowo wyznaczonych normą podmiotów i z nimi prawo wiąże uprawnienia innych podmiotów prawa - prawo cywilne, rodzinne ; instrumentalne - obowiązki określanego zachowania, które mają doprowadzić do określonego skutku - prawo budowlane

ogólna typologia uprawnień (według Langa) - proste - uprawnienie wynikające z jednej normy w odniesieniu do rodzajowo wyznaczonych adresatów; złożone - cały kompleks uprawnień prostych, które wiążą się z sobą i które też odnoszą się do rodzajowo wyznaczonych adresatów - uprawnienia do działań i zaniechań

podział uprawnień według kryterium typu zachowania: uprawnienia do zachowań własnych - bierne prawo wyborcze, uprawnienia wynikające z władzy rodzicielskiej (mocne - są wprost wyrażone normami prawnymi np. uprawnienia właściciela ; słabe - są związane ze sferą wolności prawa (sferą indyferencji prawa)) ; podział ze względu na treść - preferencyjne - wskazują standard postępowania, któremu norma nadaje priorytet przed innymi możliwymi zachowaniami ; niepreferencyjne - charakteryzuje je neutralność, bowiem normy nie wskazują zachowania, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji

uprawnienia do cudzych zachowań - wierzyciel ma prawo do zachowania dłużnika, które polega na obowiązku działania (świadczenia), uprawnienia właściciela (obowiązek innych podmiotów prawa zaniechania działań, które by ograniczyły uprawnienia właściciela do korzystania i rozporządzania rzeczą - uprawnienia korelatywne sprzężone z obowiązkami innych podmiotów prawa przekształca się w roszczenia procesowe ; roszczenie - żądanie uprawnionego skierowane do właściwego organu, np. sądu, by podmiot zobowiązany zachował się w sposób wyznaczony normą

podział uprawnień ze względu na przewidziany prawem sposób ich realizowania - ekskluzywne - w zakresie ich wykonania istnieje prawna wyłączność podmiotu uprawnionego, nikt inny bez zgody podmiotu uprawnionego nie może wykonać uprawnienia nieekskluzywny - realizacja nie jest zastrzeżona prawem dla jednego podmiotu - nie wyklucza realizacji uprawnień przez inne podmioty

przedmiot stosunku prawnego - materialny substrat stosunku prawnego : rzeczy - ruchomości oraz nieruchomości, do których zalicza się grunty, budynki i części budynków przedmioty niematerialne - dobra osobiste, np. godność człowieka, jego dobre imię oraz dobra intelektualne (prawa autorskie) ; zachowania - ludzkie działania oraz zaniechania (umowa zlecenia)

WYKŁADNIA PRAWA

-zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia norm generalno - abstrakcyjnych w przepisach prawnych; dwa stanowiska (czy przedmiotem wykładni są wszystkie normy prawne, czy tylko takie, których znaczenie wywołuje wątpliwości 1.przedmiotem wykładni są wyłącznie normy, których znaczenie budzi wątpliwości - stanowisko to odwołuje się do zasady clara non sunt interpretanda (co jest jasne, nie wymaga interpretacji 2. pojęcie wykładni odnosi się do wszystkich przypadków ustalania znaczenia norm prawnych - ponieważ brak kryteriów umożliwiających odróżnienie przypadków, w których mamy do czynienia z „bezpośrednim rozumieniem normy” od tych, w których podejmuje się określone czynności interpretacyjne ; podstawowym celem wykładni jest odkodowanie normy z przepisów, a więc sformułowanie reguły powinnego zachowania z wszystkimi warunkami składającymi się na hipotezę i wszystkimi elementami dyspozycji ; przyczyny wątpliwości co do znaczenia norm prawnych wysłowionych w tekstach prawnych - właściwości języka, w którym wyrażone są normy prawne - charakteryzuje się nieostrością oraz wieloznacznością, rozumienie normy musi uwzględniać „kontekst systemowy” - znaczenie norm obowiązujących w danej gałęzi lub systemie prawa, nawet jasna z językowego punktu widzenia norma, może budzić wątpliwości dotyczące jej celowości, słuszności, czy sprawiedliwości ; racje uzasadniające wykładnię maja charakter językowy i pozajęzykowy, a wśród tych ostatnich można mówić o racjach systemowych oraz funkcjonalnych , do reguł szeroko rozumianej wykładni prawa, nazwanej egzogezą prawniczą, zalicza się : dyrektywy interpretacyjne sensu stricto (dyrektywy I stopnia), dyrektywy wnioskowań prawniczych, reguły kolizyjne

dyrektywy interpretacyjne - są wskazówkami jak ustalać znaczenie norm zawartych w przepisach prawnych ; podział na : językowe (wykładnia językowa) - reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe; ze względu na funkcję dzieli się je na: reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej np. zwrotom interpretowanym należy przypisać takie znaczenie, jakie mają one w języku potocznym, chyba że ważne powody przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia zwrotom interpretowanym należy przypisać swoiste znaczenie prawne, wówczas, gdy ustali się, że mają takie znaczenia ; zwrotom interpretowanym należy przypisać znaczenie specjalne mające walor jedynie dla części sytemu prawa , gdy się ustali takie znaczenie należy nimi posługiwać się bez względu na to, jakie znaczenie mają w systemie prawnym jako całość ; jeżeli w systemie prawnym została sformułowana definicja legalna, tzn. w sposób wiążący ustalono znaczenie terminu używanego w normach, to należy się nim posługiwać, chyba, że z interpretowanej normy wynika, że należy tego zwrotu użyć w znaczeniu odmiennym od ustalonego ; należy tak ustalać znaczenie normy, aby żaden ze zwrotów interpretowanej normy nie został uznany za zbędny ; reguły określające zasady przekładu przepisów na normy postępowania - jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie, to należy go interpretować jako zakaz (bądź nakaz) tego postępowania ; jeżeli dokonuje się rekonstrukcji normy z przepisów prawa, należy jej dokonać w oparciu o kompleks obowiązujących przepisów dotyczących określonego przedmiotu, a nie na podstawie jednego przepisu w oderwaniu od innych

dyrektywy pozajęzykowe - systemowe (wykładnia systemowa) - obejmuje wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości systemowe ; dyrektywy te spełniają rolę subsydiarną wobec wykładni językowej gdyż nie mogą one stwarzać samodzielnej podstawy do przypisania normie określonego znaczenia, ale mogą zadecydować o tym, które z możliwych znaczeń uzna się za wiążące ; podział ze względu na treść - reguły odwołujące się do zasad systemu (gałęzi) prawa np. w razie sprzeczności normy z zasadą prawną należy tak ustalić znaczenie normy, by nie było ono sprzeczne z zasadą ; powołując się na zasadę należy wskazać przepisy, z których ona wynika; w razie sformułowania dwóch wersji znaczeniowych normy należy uznać za właściwe znaczenie zgodne z zasadami systemu (gałęzi) prawa ; reguły odwołujące się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa : należy tak ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono sprzeczności z innymi obowiązującymi normami, w razie sformułowania dwóch wersji znaczeniowych normy należy uznać za właściwe znaczenie, które harmonizuje z treścią innych obowiązujących norm, należy ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono luk ; reguły odwołujące się do zasad budowy (struktury) aktów normatywnych - interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien brać pod uwagę wewnętrzną oraz zewnętrzną systematykę aktu normatywnego, w którym dana norma jest zawarta ; dyrektywy celowościowe (wykładnia celowościowa - obejmuje reguły, które nakazują uwzględniać w procesie ustalania znaczenia normy jej kontekst społeczny, ekonomiczny, aksjologiczny ; aksjologia konkretnych systemów prawnych powinna respektować uniwersalne wartości moralno - polityczne np. ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane zasady moralne, zasady słuszności i sprawiedliwości, ustalając znaczenie normy prawnej należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne oraz ekonomiczne, do jakich ono będzie prowadzić i wybrać takie znaczenie normy, które prowadzić będzie do konsekwencji najbardziej korzystnych , ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej

dyrektywy wnioskowań prawniczych - pozwalają orzec o obowiązywaniu norm, które są konsekwencjami norm expicite sformułowanych w przepisach prawnych, jak też ustalać ich znaczenie ; do dyrektyw wnioskowań prawniczych zalicza się : agrumentum a fortiori - typ wnioskowań o schemacie - Jeżeli A to tym bardziej B ; posiada dwie wersje : argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z argumentu silniejszego niż słabszy) - ma zastosowanie do norm uprawniających, a wnioskowanie przebiega według schematu - Komu jest dozwolone czynić więcej, temu tym bardziej jest dozwolone czynić mniej ; argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z argumentu słabszego na silniejszy) - ma zastosowanie do norm zakazujących, a wnioskowanie przebiega według schematu - Komu zakazane jest czynić mniej, temu tym bardziej zakazane jest czynić więcej ; argumentum a simile - typ wnioskowań przez podobieństwo ; można wyróżnić trzy etapy 1. Ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne 2. Ustalenie, że istniej przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego 3. Powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne ; podstawowe rodzaje wnioskowań : po przez analogię z ustawy (analogia legis) - podstawą jest obowiązująca norma prawna, która reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego i po wiązanie z faktem nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem uregulowanym ; po przez analogię z prawa (analogia iuris) - podstawą nie jest norma, która reguluje sytuacje podobne, a zasady systemu prawa systemu prawa czy jego poszczególnych części (gałęzi) ; analogię w szerszym zakresie wykorzystuje prawo cywilne, sporadycznie prawo konstytucyjne oraz administracyjne, natomiast w prawie karnym mówi się o niedopuszczalności analogii - dotyczy to analogi na niekorzyść oskarżonego ; analogia pozwala usuwać luki w prawie oraz zapewnia prawu elastyczność; argumentum a contrario - typ wnioskowania z przeciwieństwa - jest to „odwrócenie” reguł wnioskowania przez analogię ; zwroty - „wyłącznie” „jedynie” „tylko” - użyte dla wyrażenia normy w przepisach prawa - oznaczają, że wolą prawodawcy było ograniczenie konsekwencji prawnych normy do faktów w niej wskazanych ; wnioskowanie z celu na środki - reguły instrumentalnego nakazu i zakazu są oparte na idealizacyjnym założeniu racjonalności prawodawcy, które dotyczą jego preferencji np. jeżeli obowiązująca norma N₁ nakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N₂, która nakazuje to, co konieczne dla zrealizowania stanu rzeczy S - dyrektywa instrumentalnego nakazu ; jeżeli obowiązuje norma N₁ zakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N₂ zakazująca czynić wszystko, co prowadzi do zrealizowania zakazanego stanu rzeczy S - dyrektywa instrumentalnego zakazu; jeżeli cel jest dozwolony, to środki prowadzące do tego celu są też dozwolone ; jeżeli cel jest zakazany, to zakazane są też środki do niego prowadzące

Teorie wykładni (dyrektywy II stopnia, dyrektywy preferencji) - formułują różne strategie rozwiązywania konfliktów interpretacyjnych, które doktryna prawnicza określa na wyrost teoriami wykładni : pierwszy podział dychotomiczny - oparte na pytaniu, czy interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien orientować się na intencje oraz wolę historycznego czy też aktualnego prawodawcy - teorie subiektywne - zakładają, że norma prawna ma jedno znaczenie i dlatego interpretator powinien je ustalać zgodnie z wolą historyczną prawodawcy ; teorie obiektywne - zakładają, że znaczenie normy, w razie zmiany jej celów powinno także ulec zmianie i dlatego interpretator ma je ustalić zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy, bo z jego woli norma obowiązuje ; drugi podział dychotomiczny - oparte na pytaniu, czy interpretator, ustalając znaczenie normy prawnej powinien chronić takie wartości, jak pewność, niezmienność prawa, jego przewidywalność, czy też interpretacja ma służyć realizacji adekwatności prawa ; teorie statyczne - opowiadają się za pewnością praw i preferują językowe oraz systemowe dyrektywy interpretacyjne teorie dynamiczne - opowiadają się za adekwatnością prawa i preferują celowościowe (funkcjonalne) dyrektywy interpretacyjne

Klasyfikacje wykładni

kryteria klasyfikacji wykładni - kryterium mocy wiążącej wykładni - wyróżniamy: wykładnia autentyczna - wykładnia dokonywana przez prawodawcę, moc prawna tej wykładni jest równa mocy prawnej aktu normatywnego, w którym zawarta jest norma poddana interpretacji, dopuszczalność wykładni jest uzasadniona argumentum a maiori ad minus - kto upoważniony jest do tworzenia prawa, ten tym bardziej może je interpretować; wykładnia legalna - wykładnia dokonywana przez podmiot upoważniony przez prawodawcę do interpretacji norm zawartych w określonych aktach normatywnych , nazwa tej wykładni pochodzi stąd, że upoważnienie do interpretacji zawarte jest w normach obowiązującego prawa, które wyznaczają równocześnie procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej ; z zasady ma charakter abstrakcyjny, podejmowana jest formie uchwał na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego prawo ; wykładnia operatywna - dokonywana jest przez organy prawo stosujące i obejmuje, wykładnię dokonywaną przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpatrywania indywidualnych spraw - wykładnia wiąże w tej sprawie, w której jej dokonano i wykładnię dokonywaną w trybie odwoławczym przez sądy i inne organy prawo stosujące - jest ona wiążąca w danej sprawie dla sądu niższej instancji lub organu hierarchicznie niższego, a także organu, który dokonał wykładni i wykładnię dokonywaną przez Sąd Najwyższy, rozstrzygającą zagadnienie prawne budzące wątpliwości w konkretnych sprawach - uchwały, do których podjęcia dochodzi na wniosek określonego organu (Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości) - wiąże skład orzekający Sądu Najwyższego; wykładnia doktrynalna (naukowa) - dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej i współcześnie ma ona formę glos do orzeczeń organów prawo stosujących, komentarzy do obowiązującego prawa, opracowań naukowych , obecnie pozbawiona jest mocy wiążącej, w czasach rzymskich ją posiadała

kryterium wyniku wykładni - wykładnia literalna (interpretatio declarativa) - dosłowna - ma miejsce gdy spośród innych znaczeń norm wybrane zostanie znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw językowych ; wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) - ma miejsce gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane rozumienie ustalone za pomocą dyrektyw pozajęzykowych i jest ono zawsze szersze od znaczenia językowego; wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) - polega na wyborze spośród różnych znaczeń normy jej rozumienia uzyskanego na podstawie dyrektyw pozajęzykowych, które jest zawsze węższe od znaczenia językowego ; zastosowanie powyższych wykładni wyznaczają dyrektywy drugiego stopnia - są to reguły : normy prawa obowiązującego powinny być interpretowane literalnie, chyba że ważne racje np. moralne uzasadniają interpretację rozszerzającą , normy prawa karnego nie mogą być interpretowane rozszerzająco, jeżeli wykładnia taka spowodowałaby rozszerzenie odpowiedzialności karnej , normy prawne mające charakter wyjątków nie mogą być interpretowane rozszerzająco, normy prawne mające charakter lex speciali nie mogą być interpretowane rozszerzająco, normy prawne regulujące uprawnienia i wolności mogą być interpretowane rozszerzająco, a to ze względu na zasadę in dubio pro libertata (w razie wątpliwości na korzyść wolności)

kryterium materiału, w oparciu o który dokonuje się wykładni - wykładnia porównawcza (komparatystyczna) - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych przez porównanie ich z podobnymi normami o ustalonym już znaczeniu i przyjęciu wniosków co do znaczenia norm interpretowanych; może być wykonywana w układzie : synchronicznym - porównuje się normy prawne obowiązujące w różnych krajowych systemach prawnych, diachronicznym - porównuje się znaczenie aktualnie obowiązującej normy z normą uchyloną w danym systemie prawa i to porównanie pozwala wyciągnąć wnioski co do znaczenia normy interpretowanej ; wykładnie historyczna - polega na ustaleniu ratio legis interpretowanej normy w oparciu o materiały mające historyczne znaczenie

TWORZENIE PRAWA

podstawowe formy tworzenia prawa - stanowienie norm prawnych (np. stanowienie ustawy przez parlament) - doniosła prawnie czynność konwencjonalna organu państwa, przez którą nakazuje się, aby generalno - abstrakcyjne normy zawarte w przepisach aktu normatywnego były realizowane przez adresatów , stanowienie jest aktem kreującym normy prawne, których ważność nie wymaga zgody adresatów normy ; współstanowienie (np. stanowienie rozporządzenia przez dwóch ministrów) - rodzaj stanowienia, czynności konwencjonalnej uczestniczą co najmniej dwa podmioty ; umowa - jest co najmniej dwustronnym aktem prawodawczym, polega na tym, że strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalno - abstrakcyjne , akt kreujący normy prawne, ale nie mający charakteru jednostronnego, podpisana wstępnie umowa może być przyjęta w procesie ratyfikacyjnym lub odrzucona, ale nie może być zmieniona ; zwyczaj - polega na tym, że w społeczeństwie kształtuje się powszechna praktyka określonego postępowania w określonych okolicznościach zgodnego z jakimiś normami - normami zwyczajowymi , organ państwowy podejmuje decyzję na podstawie normy ukształtowanej zwyczajowo, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego; precedens - sądowa decyzja tworząca prawo

proceduralne ujęcie stanowienia ustaw - polega na opisie czynności zarówno faktycznych, jak też konwencjonalnych, które składają się na decyzyjne etapy tego procesu

decyzyjny proces stanowienia ustaw w ujęciu proceduralnym - inicjatywa faktyczna (inspiracja ustawodawcza) - działanie zmierzające do werbalizacji potrzeby ustanowienia nowej ustawy, albo zmiany już obowiązującej ustawy, rozpoczyna się od artykulacji interesów społecznych, politycznych, ekonomicznych przez różne podmioty społeczne, etap ten kończy się decyzją polityczną o potrzebie prawnego uregulowania określonego fragmentu rzeczywistości społecznej i wskazanie organu państwowego, który tę inicjatywę będzie realizował ; przygotowanie projektu ustawy, obejmuje działania, które zmierzają do sformułowania projektu tekstu ustaw, zebranie informacji o stanie empirycznym oraz stanie prawnym tego fragmentu rzeczywistości, który ma być regulowany prawnie ; opracowanie projektu - konsultacja projektu ustawy z zainteresowanymi regulacją prawną organizacyjnymi, zespołami ekspertów, a w przypadkach regulacji ustawowych o szczególnie doniosłym znaczeniu społecznym także poddanie go sondażowi opinii publicznej , kontrola sformułowanego projektu przez podmiot instytucjonalny wyspecjalizowany na potrzeby legislacji ; inicjatywa jurydyczna - etap obejmujący działania, które zmierzają do spełnienia czynności konwencjonalnej, której skutkiem prawnym jest wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu, tzn. organu kompetentnego do jego ustanowienia, wniesienie projektu ustawy oraz jego uzasadnienia, debata nad przyjęciem projektu ustawy lub jego odrzuceniem, podjęcie decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu projektu ustawy ; rozpatrzenie projektu ustawy - wskazanie podmiotu, który jest kompetentny do rozpatrzenia projektu ustawy - komisja lub komisje sejmowe, ocena projektu pod względem merytorycznym i formalnym oraz ewentualne dokonanie poprawek, skierowanie projektu na plenarne obrady parlamentu ; ustanowienie ustawy - działania, których celem jest dokonanie ważnej czynności konwencjonalnej polegającej na ustanowieniu przedstawionego projektu ustawy przez parlament ; podpisanie i ogłoszenie ustanowionej ustawy - gdy procedura tworzenia ustaw wymaga podpisania ustanowionej ustawy przez inny organ uchwalający, odrębnym etapem jest podpisanie i ogłoszenie ustawy

merytoryczne ujęcie - jest przedstawieniem problemów, które muszą rozwiązać podmioty faktycznie uczestniczące w poszczególnych decyzyjnych etapach tworzenia ustaw, tak by możliwe było podjęcie racjonalnej decyzji prawodawczej ustanawiającej prawo

merytoryczna analiza decyzyjnego procesu stanowienia ustaw

sformułowanie katalogu podstawowych problemów, jakie muszą rozwiązywać podmioty faktycznie uczestniczące w procesach ustawodawczych, aby decyzja o ustanowieniu prawa była racjonalna

model racjonalnego tworzenia prawa: 1.określenie celu - czyli przyszłych stanów społecznych, jakie zamierza się zrealizować 2.ustalenie katalogu prawnych oraz pozaprawnych środków realizacji założonych celów - zgodnie z zasadą minimalizacji interwencji prawodawczej, prawo jako środek kontroli społecznej powinno być uwzględnione po przeanalizowaniu innych możliwych dróg osiągnięcia założonego celu społecznego ; jeżeli inne środki oddziaływania socjotechnicznego zostaną ocenione jako niesprawiedliwe (ocena zasadnicza), czy zbyt kosztowne społecznie (ocena instrumentalna) i uzna prawo jako właściwy środek realizacji celu, to należy dokonać bilansowej oceny wartości takiego rozwiązania 3.wybór środka oddziaływania prawnego - polega na określenie do jakiej gałęzi prawa zaliczyć regulację prawną - określenie metody, czyli sposobu regulacji (cywilna, karna, administracyjna, mieszana) 4.sformułowanie alternatyw regulacyjnych (różnych wariantów rozwiązań prawnych dokonanie wyboru) - sformułowanie katalogu możliwych rozwiązań prawnych wymaga zazwyczaj rozważania dotychczasowego stanu unormowania danej dziedziny, oceny przyjmowanych dotąd środków i metod oddziaływania prawnego oraz skutków dotychczasowego unormowania 5. zredagowanie projektu tekstu ustawy - zespół czynności, kształtowany dyrektywami techniki prawodawczej adresowanymi do podmiotów redagujących teksty prawne i wskazują adekwatnie wyrażać decyzje merytoryczne, czynią to jednocześnie w sposób komunikatywny, precyzyjny, syntetyczny, oraz spójny ; wśród dyrektyw wyróżniamy - dyrektywy dotyczące budowy teksty prawnego, dyrektywy dotyczące sposobu wyrażania norm w przepisach prawnych

dyrektywy techniki prawodawczej dotyczące budowy tekstu prawnego

struktura tekstu prawnego - zespół wypowiedzi pisanych, które są zawarte w opublikowanych aktach normatywnych

tekst prawny : 1.nagłówek - zawiera rodzaj aktu normatywnego (np. ustawa, rozporządzenie), data jego ustanowienia, tytuł, czyli określenie normowanej w akcie materii (np. prawo wykroczeń) ; w ustawach zamieszcza się preambułę (arangę wstępną) 2. część nienormatywna i nieartykułowana - strukturę morfologiczna charakteryzuje brak przepisów prawnych jako jednostek redakcyjnych a sformułowane wypowiedzi nie zawierają norm prawnych ; tekst prawny aktu wykonawczego wymaga wskazania podstawy prawnej zawartej w ustawie, która upoważnia określony organ do ustanowienia danego aktu upoważnienie fakultatywne - zezwala na ustanowienie aktu wykonawczego przez określony organ, upoważnieni obligatoryjne - nakaz ustanowienia prawa o charakterze wykonawczym 3.część artykułowana oraz normatywna - składa się z przepisów prawnych, które zawierają normy prawne ; przepisy umieszczone są w kolejności : przepisy ogólne - zawierają normy ogólne wyznaczające podmiotowy i przedmiotowy zakres regulacji, zakres stosunków wyłączonych spod regulacji definicje legalne ; przepisy szczegółowe - zawierają normy, które regulują psychofizyczne zachowanie ludzi oraz wyznaczają ważność czynności konwencjonalnych ; przepisy przejściowe - zawierają normy regulujące oddziaływanie nowego aktu normatywnego na stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa; rozstrzygnięcia dotyczą sposobu zakończenia postępowania w sprawach, które są w toku rozpoznawania, określenia sposobu powołania organów, które przewiduje nowy akt normatywny, utrzymania uprawnień i obowiązków adresatów prawa, które powstały w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa, utrzymania na wyznaczony czas instytucji prawnych, które likwiduje nowy akt normatywny ; przepisy końcowe - obejmują przepisy derogacyjne, przepisy o wejściu w życie aktu, przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu (w przypadku tzw. prawa epizodycznego)

tekst jednolity - nie jest nowym aktem normatywnym, a techniką przekazu informacji o obowiązujących normach - wymaga klarownego wskazania, jakie przepisy, jakich aktów normatywnych zostały uchylone z równoczesnym wskazaniem przepisów obowiązujących, co możliwe jest poprzez przytoczenie pełnego ich brzmienia ; potrzeba ich formułowania jest następstwem częstych zmian prawa, polegających na nowelizacji, czyli częściowej zmianie dotychczas obowiązującego aktu normatywnego przez akt później wydany, o tej samej albo wyższej mocy prawnej

Dyrektywy techniki prawodawczej dotyczące wysławiania norm w przepisach prawnych

Sposób wysłowienia norm w przepisach prawnych dotyczy dwóch fundamentalnych kwestii : 1.Słownictwa tekstów prawnych - reguły językowych dyrektyw techniki prawodawczej: słownictwo tekstów prawnych powinno być w optymalnym stopniu zrozumiałe dla adresatów norm sformułowanych w przepisach danego tekstu ; tych samych terminów należy używać w tym samym znaczeniu ; należy unikać używania terminów wieloznacznych ; należy unikać używania terminów nieostrych ; słownictwo tekstów prawnych powinno uwzględniać terminologię obowiązujących aktów normatywnych, co najmniej należących do tej gałęzi prawa, do której dany tekst należy ; należy unikać wadliwości składniowych 2. Przyjmowanych konstrukcji prawnych dla wyrażenia w przepisach prawnych norm określanego rodzaju - dyrektywy te zawierają wskazówki, jakie elementy normy muszą być wysłowione w przepisach prawnych, aby określonym podmiotom wyznaczyć obowiązki czy przyznać uprawnienia ; wyznaczają, jakie elementy różnego typu norm powinny być wysłowione w przepisach, aby możliwe było jednoznaczne ich zrekonstruowanie z tekstu prawnego

zgodnie z dyrektywami konstrukcji prawnych : należy wyróżnić przepisy zasadnicze oraz przepisy uedwakniające ; w przepisach uedwakniających należy doprecyzować określenie adresata oraz okoliczności jego zachowania, które nie zostały wyznaczone w przepisach zasadniczych ; jeżeli w przepisach uedwakniających powtarzają się elementy treściowe wspólne wielu normom, to należy dokonać podziału tekstu prawnego na część ogólną oraz szczegółową

tworzenie a porządkowanie prawa obowiązującego - kodyfikacja - forma mająca charakter tworzenia prawa, prowadzi do ustanowienia kodeksu, który jest całościowym, względnie wyczerpującym, syntetycznym oraz niesprzecznym unormowaniem jakiejś obszernej dziedziny stosunków społecznych, w miejsce wielu uchylonych aktów normatywnych; konsolidacja - jest formą najbardziej zbliżona do kodyfikacji, polega na zespoleniu w jednym akcie normatywnym dwu lub więcej uchylonych aktów, które regulują w sposób „rozproszony” określoną dziedzinę stosunków społecznych ; inkorporacja - usystematyzowany i opublikowany zbiór uprzednio ustanowionych aktów normatywnych bez zmiany ich treści

STOSOWANIE PRAWA

stosowanie prawa - termin odnosi się do władczej działalności organów państwowych, która polega na wydawaniu norm konkretno - indywidualnych na podstawie obowiązujących norm generalno - abstrakcyjnych

przestrzeganie prawa - stosowanie się do prawa, jest obowiązkiem wszystkich adresatów, prawa - osób fizycznych, prawnych i organów państwowych ; nieprzestrzeganie prawa - obejmuje zachowania : contra legem - naruszające reguły powinnego zachowania wyrażone normami prawnymi ; praeter legem (obok prawa) - zachowani polegające na pozornej zgodności z prawem, ale w istocie są omijaniem nakazów, zakazów albo przekroczeniem granic uprawnień

podstawowe typy stosowania prawa ( ze względu na charakter prawny podmiotu stosującego prawo oraz obowiązującą w tych procesach decyzyjnych procedurę) - typ sądowy - charakteryzuje niezawisłość organów prawo stosujących, niezawisłość - sędziowie podlegają tylko ustawom, nie wiążą ich żadne dyrektywy podmiotów politycznych co do tego, jaką mają wydać decyzję, zasada bezstronności - sędzia jest neutralny i niezależny od stron ; typ administracyjny - podmioty wydające decyzje, które zawierają normy konkretno - indywidualne są związane z dyrektywami oraz poleceniami organów hierarchicznie wyższych ; typ quasi - sądowy - obejmuje procesy decyzyjne, w których podmiotem stosującym prawo są różnego rodzaju sądy polubowne, komisje rozjemcze, mediacyjne, a więc pozapaństwowe instytucje społeczne; typ quasi - administracyjny - obejmuje decyzje władcze zawierające normy konkretno - indywidualne, które podejmowane są przez agendy publiczne, a nawet instytucje pozapaństwowe, które realizują zadania z zakresu administracji publicznej

teoretyczne modele stosowania prawa - model decyzyjny - traktuje stosowanie prawa jako pewną sekwencję decyzji cząstkowych i czynności związanych z tymi decyzjami, które prowadzą do wydania decyzji finalnej tzn. aktu stosowania prawa - ma ujęcie proceduralne oraz merytoryczne

decyzyjny proces stosowania prawa - ujęcie proceduralne - etapy procesu decyzyjnego: 1.wszczęcie postępowania - dokonanie pierwszej czynności przez organ prawo stosujący lub organ pomocniczy wobec podmiotu, którego dotyczy sprawa ; dokonanie pierwszej czynności przez podmiot zainteresowany wobec podmiotu stosującego prawo 2.wstępne przygotowania sprawy do rozpoznania i rozstrzygnięcia - obejmuje działania, które są niezbędne do podjęcia zasadniczego postępowania rozpoznawczego (doręczenie aktu oskarżenia, pozwu itp.) ; etap ten kończy się podjęciem decyzji przez organ prawo stosujący o skierowaniu sprawy do postępowania rozpoznawczego 3.zasadnicze postępowanie rozpoznawcze, które kończy się wydaniem decyzji zawierającej normę konkretno - indywidualną - obejmuje działania zmierzające do ustalenia faktów oraz dokonaniu ich oceny, a następnie wyznaczenie ich konsekwencji prawnych faktów uznanych za udowodnione ; w każdym postępowaniu sądowym bierze udział sąd oraz strony lub uczestnicy ; rozpoczyna się wywołaniem sprawy, a kończy go uprawomocnienie się decyzji zawierającej normę konkretno - indywidualną ; ma charakter rozprawy, która zorganizowana jest w formie sporu stron przed sądem ; proces kontradyktoryjny - charakteryzują następujące atrybuty - zasada skargowości, która pozwala tylko stronom decydować o wszczęciu postępowania - proces nie może być wszczęty z urzędu przez sąd lub inny organ, który działa w imieniu władzy publicznej np. prokuratora ; zasada dyspozycyjności, która wiąże sąd wnioskami stron, co do uznania, cofnięcia, zmiany powództwa, czy też aktu oskarżenia; sąd jest także związany wnioskami dowodowymi stron, a więc nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu, jak też uwzględniać dowodów, na które nie powołały się strony ; proces inkwizycyjny - postępowanie jest wszczynane z urzędu przez sąd lub organ władzy publicznej ; sąd nie jest związany żądaniami stron a także wnioskami dowodowymi stron 4. środki zaskarżenia - umożliwiają skorygowanie wadliwych decyzji organu I instancji mogą mieć charakter - system kasacyjny - polega na tym, że organ II instancji, stwierdzając zasadność zaskarżenia, może decyzję organu I instancji tylko uchylić i przekazać do ponownego rozpoznania - kontroli kasacyjnej podlegają wyłącznie ustalenia prawne ; system rewizyjny - polega na tym, że wobec zasadności zaskarżenia organ II instancji sam wydaje ostateczne rozstrzygnięcie, zmieniając zaskarżoną decyzję - postępowanie rewizyjne obejmuje zarówno ustalenia prawne, jak i faktyczne ; system apelacyjny - polega na tym, że przed organem II instancji ponownie toczy się postępowanie jak przed organem I instancji i obejmuje także postępowanie dowodowe - organ apelacyjny orzeka co do istoty sprawy

decyzyjny proces stosowania prawa - ujęcie merytoryczne

w ujęciu merytorycznym polega na wskazaniu problemów, których rozstrzygnięcie jest koniecznym warunkiem dla wydania aktu stosowania prawa zawierającego normę konkretno - indywidualną

1.ustalenie obowiązywania normy generalno - abstrakcyjnej oraz dokonanie jej wykładni w stopniu dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnięcia - rozstrzygnięcie problemów walidacyjnych i interpretacyjnych, które powstają w związku z analizą obowiązujących przepisów prawnych 2. ustalenie stanu faktycznego - ujęcie go w języku stosowanej normy jest bardzo skomplikowanym i trudnym problemem - rozstrzygają go organy prawo stosujących ; polega na stwierdzeniu rzeczywistego stanu rzeczy w określonej sprawie, tzn. ustaleniu prawdy materialnej (obiektywnej) ; termin „dowód” - jest wieloznaczny, oznacza zarówno czynność, która jest nośnikiem informacji, jak też twierdzenie, za pomocą którego stan faktyczny jest udowadniany - wyróżnia się dowód w znaczeniu czynnościowym oraz dowód jako uzasadnienie określanego twierdzenia ; dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia to zespół twierdzeń dowodowych, z których w oparciu o reguły dowodowe wyprowadza się twierdzenia o fakcie - dowody bezpośrednie - pozwalają na uzasadnienie tezy dowodu na podstawie bezpośredniej obserwacji i spostrzeżeń, które dotyczą faktów sprawy, np. dowód z przesłuchania świadka, który był obserwatorem zdarzenia, dowód z oględzin; dowody pośrednie - pozwalają na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o inne twierdzenia dowodowe, z których w oparciu o określone reguły dowodowe tezę tę da się wnioskować i uzasadniać, np. gdy z powodu braku świadków, przebieg wypadku komunikacyjnego ustala się na podstawie takich faktów dowodowych, jak ślady hamowania, uszkodzenia samochodów; poszlaki - pozwalają na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o tzw. Poszlaki, czyli konkurencyjne hipotezy dowodowe; jeśli tezę dowodu da się wyjaśnić przez tylko jedną z hipotez, uznaje się ją jako prawdziwą, a ściślej mówiąc, za prawdziwe uznaje się zdania o faktach składające się na hipotezę - jedną z hipotez przekształca się w dowód pośredni ; dowody w znaczeniu czynnościowym - zeznania świadków, przesłuchanie stron, opinie biegłych, dokumenty, oględziny - ze względu na kryterium źródła dzielimy się na : dowody rzeczowe - dokumenty, oględziny i dowody osobowe - świadkowie, strony

typy dyrektyw dowodowych - językowo-logiczne reguły dowodowe - obejmują reguły języka, w którym opisuje się stan faktyczny oraz reguły wnioskowań logicznych pozwalające na podstawie stwierdzonych faktów wnioskować, że inne zdarzenia miały miejsce ; w oparciu o reguły wnioskowań logicznych przekształca się, np. poszlakę w dowód pośredni, z której wnioskuje się o przebiegu zdarzenia czy zachowania ; empiryczne reguły dowodowe - obejmuje zasady nauki i techniki, zasady doświadczenia życiowego, zasady logiki ; gdy podmioty prawo stosujące nie posiadają specjalistycznej wiedzy, wówczas powołują biegłych, którzy taką wiedzę posiadają ; biegli dostarczają opinii, które nie są wiążące, ale mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia ; legalne reguły dowodowe - są wyraźnie sformułowane w normach prawnych albo przyjęte w doktrynie i judykaturze prawniczej ; określają one, jakie dowody są dopuszczalne, a jakie niedopuszczalne, w jakim trybie i w jakiej fazie procesu mogą być wyznaczone ; legalne reguły dowodowe wyznaczają fakty, które nie wymagają dowodu - fakty powszechnie znane, fakty znane organowi urzędowo, fakty przyznane w toku postępowania przez stronę, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy

szczególnym rodzajem legalnych reguł dowodowych są : domniemanie prawne (praesumptiones iuris) - sformułowane w przepisach prawnych reguły dowodowe, które nakazują uznać za udowodniony fakt, na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego : domniemania dopuszczające dowód przeciwny (praesumptio iuris tantum) - domniemanie ojcostwa ; dominemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego - dominemanie wiary ksiąg wieczystych ; domniemanie faktyczne (praesumtiones hominis) - podstawą uznania faktu za udowodniony są zasady doświadczenia życiowego (domniemanie, że list wysłany został doręczony) ; funkcje domniemania - upraszczają postępowanie dowodowe i stąd są wprowadzane do prawa wówczas gdy ustalenie stanu faktycznego jest bardzo trudne, a empiryczne prawdopodobieństwo zdarzeń wskazuje na taką zależność, jaką formułuje domniemanie ; zmieniają ciężar dowodu, przerzucając go na tę stronę, która negując domniemanie chce osiągnąć dla siebie korzystne sutki prawne ; domniemanie materialne - trzeba udowodnić pewien stan rzeczy, a konsekwencje udowodnionego faktu są uznane za prawdziwe przez normy prawne ; w większości są zgodne z doświadczeniem i stąd mają charakter domniemań opartych na związkach empirycznych - domniemanie ojcostwa ; domniemanie formalne - ma charakter kontrfaktyczny, z góry przerzucają ciężar udowodnienia faktu na stronę, która z tym faktem wiąże następstwa prawne - domniemanie niewinności ; fikcje prawne - nakaz uznania za udowodniony faktu, który nie mógł zaistnieć albo nie musiał zaistnieć na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego okoliczności ; dyrektywy oceny (wartości) dowodów - rodzaj legalnych dyrektyw dowodowych - wartość dowodów może być wyznaczona lub niewyznaczona przez reguły dowodowe ; jeżeli reguły dowodów w jakimś stopniu wyznaczają wartość dowodów, to wiążą one organ prawo stosujący ; te dyrektywy wiążą się z tzw. legalną teorią dowodów (dominowała w prawie w okresie średniowiecza, w którym np. przyznanie się do winy oskarżonego uznawano za dowód „koronny” kończący postępowanie, a wszystkim pozostałym normy prawne wyznaczały wręcz „matematycznie” określoną wartość ; swobodna teoria(ocena) dowodów - współcześnie jest to procesowa zasada stosowania prawa ; jest kierunkowana empirycznymi i językowymi regułami dowodowymi - nie jest to ocena dowolna ani pozaprawna, mieści się w granicach prawa, bowiem organ stosujący prawo ma obowiązek uzasadnić ocenę dowodów 3. subsumcja - kolejny etap stosowania prawa, normatywna kwalifikacja faktu, który został udowodniony i często jest określana jako „podciągnięcie” faktu pod normę generalno - abstrakcyjną ; ma charakter sylogizmu, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) ustalony stan faktyczny, wnioskiem (3) - decyzja organu prawo stosującego ; luzy decyzyjne - są elementami prawie wszystkich procesów stosowania prawa i dlatego nie można redukować subsumcji do czysto logicznej operacji : luz wyboru normy prawnej - związany jest z sytuacją, gdy stan faktyczny (zdarzenie lub zachowanie) podpada pod kilka różnych norm prawnych ; nie zawsze przepisy zawierają reguły rozstrzygające o tym, pod jaką normę zakwalifikować stan faktyczny i o tym decyduje organ prawo stosujący; luz interpretacyjny - jest następstwem niejasności, nieostrości i wieloznaczności zwrotów zawartych w przepisach prawnych ; normom można przypisać różne znaczenia i jeśli ani tekst prawny , ani dyrektywy interpretacyjne jednoznacznie nie wskazują, które z tych znaczeń jest właściwy, wyboru znaczenia normy dokonuje organ prawo stosujący ; luz dowodowy - charakteryzuje sytuacje, gdy na gruncie przyjmowanych reguł dowodowych oraz dostępnych środków dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy fakt będący przedmiotem sprawy miał miejsce, czy nie ; rozstrzygnięć dokonuje organ prawo stosujący np. sędzia samodzielnie rozstrzyga o wiarygodności zeznań środków ; luz wyboru konsekwencji prawnych; 4.luz ustalenia i wybór konsekwencji prawnych udowodnionego faktu - stosowana norma prawna wyznaczą jedną konsekwencję prawną - decyzja jest w pełni wyznaczona przez stosowną normę lub stosowana norma prawna wyznacza szereg konsekwencji prawnych, dając określony luz decyzyjny np. wyznaczając dolną i górną granicę kary (organ dokonuje wyboru jednej z wskazanych normą konsekwencji ; wybór ten jest w części wyznaczony przez kierunkowe dyrektywy wyboru konsekwencji prawnych, których przykładem są tzw. dyrektywy faktyczne określające, jakie fakty mają znaczenie dla wyboru konsekwencji) ; stosowana norma prawna ustalenie konsekwencji prawnych uzależnia od swobodnego uznania organu podejmującego decyzje (decyzja jest oparta o tzw. swobodne uznanie, które jest charakterystyczne dla niektórych norm prawa administracyjnego)

5.sformułowanie i uzasadnienie decyzji - oznaczenie organu, który wydał decyzję oraz adresatów decyzji ; wskazanie podstawy prawnej decyzji (kompetencyjnej, materialnej, proceduralnej) ; sentencja, czyli osnowa decyzji; opis stanu faktycznego, niekiedy wraz z regułami egzegezy, które maiły wpływ na kwalifikację prawną ; decyzje II instancji zawierają także tzw. historię decyzji

FUNKCJE PRAWA

funkcja prawa - trwałe i odpowiednio doniosłe skutki prawa

klasyfikacja funkcji prawa z punktu widzenia adresatów norm prawnych

funkcje prawa polegające na : kontroli zachowań - uchodzi za fundamentalną funkcję prawa jako systemu kontroli społecznej ; prawo kontroluje zachowania różnych podmiotów prawa i w pewnym stopniu steruje tymi zachowaniami przy pomocy norm nakazujących, zakazujących, a także uprawniających ; prawo formułuje różnego rodzaju sankcje oraz gratyfikacje, co pozwala na bardziej lub mniej efektywne sterowanie ludzkimi zachowaniami i kontrolowanie tych zachowań z punktu widzenia przyjętych standardów ; sterownie ludzkimi zachowaniami może mieć charakter bezpośredni - wyznaczenie przez prawo obowiązków w formie nakazów albo zakazów ; pośredni - prawo wyznacza ramowe warunki zachowań społecznych, zatem określa warunki, jakie mają być spełnione przez adresatów, aby ich zachowania były prawnie dopuszczalne, a czynności prawne wywoływały ważne prawnie skutki ; organizowaniu i koordynowaniu zachowań ludzkich - polega na tworzeniu struktur organizacyjnych w ramach aparatu państwowego, samorządowego, poza aparatem, a także na koordynowaniu zachowań ludzkich w ramach tych struktur - prawo konstytucyjne, administracyjne ; dystrybucji dóbr i ciężarów - związana jest z dostępem do dóbr oraz rozdziałem dóbr i ciężarów ; sterowanie bezpośrednie (planowa gospodarka w państwach realnego socjalizmu) i pośrednie (ramowe wyznaczanie przez prawo dostępu do dóbr itp.) ; prawo administracyjne, podatkowe, cywilne ; rozstrzyganiu konfliktów prawo kreuje przesłanki dla rozstrzygnięcia indywidualnych oraz grupowych konfliktów - przesłanki proceduralne, przesłanki materialne, przesłanki organizacyjno - funkcjonalne ; po przez mediatora, arbitraż ; po przez sądy - najbardziej rozwinięty sposób rozstrzygania konfliktów - postępowanie sądowe prowadzi do jednoznacznego i definitywnego rozstrzygnięcia sporu w sposób władczy przez organ prawo stosujący ; funkcja wychowawcza - polega na trwałym w skutkach oddziaływaniu prawa na ludzkie postawy, stereotypy zachowań, a nawet moralne wyobrażenia o indywidualnych i społecznych powinnościach

klasyfikacja funkcji prawa z pozycji całego układu społeczno - politycznego

funkcja stabilizująca - utrwala zastane otoczenie społeczno - polityczne oraz stosunki gospodarcze ; prawo ulegało zmianie dopiero wówczas, gdy jego stan regulacji nie odpowiadał ukształtowanym wcześniej stosunkom społecznym; funkcja dynamizująca - sprzyja określonym przeobrażeniom ; prawo stwarza nowe struktury organizacyjne życia społecznego, co często nazywa się innowacyjną funkcją prawa

klasyfikacja funkcji prawa z punktu widzenia podstawowych wartości realizowanych przez prawo

funkcje polegające na: zapewnieniu ładu społecznego - pozwala ludziom określać ramy ich społecznego funkcjonowania; tylko ład społeczny oparty na uniwersalnych wartościach moralnych stwarza bezpieczne ramy dla ludzkiej egzystencji i społecznego rozwoju; minimalizacji konfliktów; minimalizacja tarć i strat społecznych ; prawo poprzez regulację stosowania przymusu minimalizuje akty przemocy i gwałtu, ogranicza powstawanie konfliktów oraz stwarza przesłanki ich rozwiązywania, które minimalizują straty społeczne; promowaniu ludzkich zdolności i umiejętności - polega na tworzeniu instytucjonalnych warunków, w których mogą być rozwijane zdolności i umiejętności

PAŃSTWO PRAWA

państwo prawne (praworządne)- znaczenie terminu - zasada prawno - ustrojowa dotycząca sposobów działania organów państwowych; koncepcje doktrynalne formułujące postulaty odnoszące się do zasady państwa prawnego (praworządnego); stan faktyczny charakteryzujący działania organów państwowych ; postulaty negatywne - wykluczenie dowolności i arbitralności w poczynaniach władzy, co sprowadza się do odrzucenia decyzjonistycznych koncepcji rozwiązań ustrojowych oraz absolutyzmu władzy osób ją sprawujących ; postulaty pozytywne - wskazują jakie rozwiązania powinny zostać przyjęte w państwie, do którego odnoszone jest określenie, ze jest to państwo praworządne bądź prawne

spór o pojęcie państwa prawnego (praworządnego)

spór o podmiotowy zakres państwa prawnego (praworządnego) dotyczy tego, do jakiej kategorii podmiotów należy tę zasadę odnosić, wyróżniamy dwa stanowiska: 1.zasadę państwa prawnego (praworządnego) należy wyłącznie odnosić do organów państwowych (wąskie rozumienie tej zasady) - dominuje w polskiej doktrynie; 2.zasada ta odnosi się zarówno do działań organów państwowych, jak też do zachowań obywateli (szerokie pojmowanie zasady)

spory o treść zasady państwa prawnego (praworządnego) - czyli jej przedmiotowy zakres - związany z postulatami pozytywnymi - obowiązywanie prawa jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym, by państwo mogło być obejmowane pojęciem państwa praworządnego; prawo obowiązujące powinno urzeczywistniać postulaty - formalne i materialne : formalne postulaty - mają swoje podstawy w formalnych aspektach samego prawa :ogólność i abstrakcyjność norm; precyzyjność norm jako wymóg jednoznaczności dyktowanych sposobów postępowania; jawność norm i ich dostępność dla adresatów; jasność reguł; brak retroakcji; niesprzeczność norm; postulat, by każde działanie organów państwowych miało swe uzasadnienie w normie prawnej; uznanie państwa za praworządne formalnie (rządzone prawem) obejmuje dwa komplementarne kryteria - prawo obowiązujące w państwie powinno spełniać określone postulaty formalne; organy państwa powinny działać zgodnie z tym prawem i na jego podstawie 2. materialne rozumienie państwa prawnego - zawiera postulaty dotyczące nie tylko formalnych wartości samego prawa, ale także postulaty odnoszące się do jego „materialnej treści” : wolność, prawa jednostek, demokracja - prawo powinno chronić podstawowe instytucje demokracji, a zwłaszcza demokracji parlamentarnej, podstawowe prawa obywatelskie, do których należą wolność słowa, przekonań, zrzeszania się, własność prywatna, która jest podstawą wolnościowego ustroju ekonomicznego

gwarancje praworządności - instytucje prawne, które mają fundamentalne znaczenie dla respektowania zasady państwa prawnego - są to: sądownictwo konstytucyjne - Trybunał Konstytucyjny - powołany 29 IV 1985r., zajmuje się kontrolą konstytucyjności ustaw oraz legalności aktów podustawowych; badanie konstytucyjności prawa dotyczy treści aktu (zgodność materialna), kompetencji do jego wydania (zgodność formalna), dochowania trybu stanowienia aktu (zgodność proceduralna); orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi przez Sejm umowami międzynarodowymi; decyzje są ostateczne i prawomocne; podmiotami uprawnionymi do wszczęcia postępowania przed TK są wyznaczone Konstytucją organy państwowe do których m.in. należą: Prezydent, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, Rzecznik Praw Obywatelskich, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu administracyjnego, Prokurator Generalny, 50 posłów, 30 senatorów, każdy obywatel; sądowa kontrola decyzji administracyjnych - 31 I 1980r. - zapobiega naruszeniom praw obywatelskich, a także zmusza organy administracyjne do rezygnacji z różnych form oportunizmu decyzyjnego; instytucja ombudsmana - wzór dla polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich - powołany ustawą z dnia 15 VII 1987r.; służy głównie zapewnieniu skutecznej ochrony praw i wolności obywateli; rozpatruje indywidualne skargi obywateli i podejmuje stosowne czynności mające na celu likwidowanie zauważonych naruszeń prawa w konkretnych przypadkach; wywiera wpływ na kształtowanie kierunków wykładni prawa dotyczącego praw i wolności obywatelskich; podejmuje inicjatywy, które mają na celu usuwanie hierarchicznych niezgodności występujących między aktami normatywnymi; informuje Sejm i Senat, a także opinię publiczną o stanie przestrzegania praw i wolności obywatelskich; może kierować do odpowiednich organów wnioski o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub zmianę obowiązujących aktów normatywnych w sprawach dotyczących praw i wolności obywateli ; instytucja Trybunału Stanu - powołany ustawą z 26 III 1982r.; jest sądem, który orzeka o odpowiedzialności osób piastujących najwyższe stanowiska państwowe za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swego urzędowania; przed nim odpowiedzialność ponoszą: Prezydent, Prezes Rady Ministrów, osoby wchodzące w skład Rady Ministrów, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Narodowego Banku Polskiego, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, posłowie i senatorowie, którzy naruszyli zakaz prowadzenia działalności gospodarczej połączonej z osiąganiem korzyści z majątku państwowego lub komunalnego

---