Oligofrenopedagogika
Zajęcia 14, Stanisław Kowalik - Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych
Między dyskryminacją i pomocą społeczną stosowaną wobec osób niepełnosprawnych.
Rodzaje dyskryminacji osób niepełnosprawnych
Dyskryminacja - postępowanie jednych osób wobec drugich, które charakteryzuje się:
* odmawianiem im równego traktowania lub praw, które przysługują całej zbiorowości
* odmowa ta jest nieuzasadniona merytorycznie
* opiera się na arbitralnym zaliczeniu tych osób do określonej kategorii społecznej
* wobec której formułowane są uprzedzenia społeczne
5 rodzajów praktyk dyskryminacyjnych:
* dystansowanie się - unikanie wchodzenia w bliskie i nieformalne kontakty z osobami niepełnosprawnymi (niechęć - brak zaangażowania się w ich problemy).
* dewaluowanie - upowszechnianie własnych przekonań o negatywnych właściwościach określonej grupy ludzi niepełnosprawnych lub jej przedstawicieli. Uwypuklenie negatywnych cech (zwykle nie istniejących), charakterystycznych dla danej osoby, będzie utrudniało jej życie, ograniczało szanse na zapewnienie sobie powodzenia, wywoływało niechęć społeczną.
* delegitymizacja - negatywny, psychologiczny stosunek jednych ludzi wobec drugich zostaje utrwalony społecznie w postaci odpowiednich przepisów prawnych. Przepisy te sankcjonują to, co wcześniej istniało tylko w wymiarze psychologicznym, czyli zaliczenie danej jednostki do negatywnej kategorii społecznej, pozbawionej pewnych praw.
* segregacja - fizyczne izolowanie jednostki lub grupy osób od całego środowiska społecznego. Zwykle towarzyszą jej gorsze warunki życia przewidziane dla tych osób. Utrudnienia te mogą przybierać różne nasilenie: tylko określny odcinek czasu lub charakter totalny.
* eksterminacja - biologiczne wyniszczanie ludzi przynależących do określonej kategorii społecznej (np. hitlerowcy, brak troski wobec narkomanów, nosicieli wirusa HIV).
Uprzedzenia społeczne - ich przyczyny, konsekwencje i możliwość likwidowania
Postawa (dyspozycja osobowościowa) wyraża się w:
* odczuwaniu pozytywnych lub negatywnych emocji
* posiadanej wiedzy
* gotowości do charakterystycznego reagowania na te obiekty
* trwałości, niepodatności na zmianę
Postawa wobec osób niepełnosprawnych (uprzedzenie społeczne): zróżnicowany poziom wiedzy, zafałszowana wiedza, negatywne emocje, wrogość, niechęć do nawiązywania kontaktów.
Badania:
Dariusz Nawrocki - badania wykazały, że osoby z wykształceniem z dziedziny pedagogiki specjalnej wykazują podobną niechęć do osób niepełnosprawnych, jak studenci kulturoznawstwa.
R. William English i John Oberie - badania wykazały, że wykonywany zawód może determinować wielkość negatywnego ustosunkowania się do osób niepełnosprawnych (stewardesy wykazały większą niechęć - zwracają uwagę na wygląd, sekretarki mniejszą)
inne badania wykazały, że kobiety są uprzedzone w mniejszym stopniu niż mężczyźni
Teorie uprzedzeń społecznych dzielą się na 2 grupy: sytuacyjną i osobowościową genezę.
- Teoria konfliktów rzeczywstych (Muzafer Sherif) - konflikty międzygrupowe w największym stopniu przyczyniają się do wywołania uprzedzeń społecznych. Sprzeczność interesów, jakie występują między grupami, doprowadzają do wzrostu solidarności wewnątrzgrupowej, poczucia dużej tożsamości grupowej oraz izolowania się od innych grup (grupocentryzm) - nie ma większego związku z osobami niepełnosprawnymi.
Koncepcja socjalizacyjna - uprzedzenia społeczne są wynikiem obserwowania przez dzieci, jak członkowie grupy własnej postępują wobec przedstawicieli innych grup społecznych (zachowania o charakterze dyskryminacyjnym - uproszczone wyobrażenia) - ma większy związek z osobami niepełnosprawnymi.
Teoria tożsamości (Henri Tajfel)- podstawową potrzebą każdego człowieka jest stworzenie i potem utrzymanie pozytywnego pojęcia samego siebie. Podział na „My” - dobrzy, inteligentni, zrównoważeni i „Oni” - źli, głupi, nieodpowiedzialni. Zgodnie z tą koncepcją ludzie o szczególnie niskiej samoocenie powinni być bardziej skłonni do utrzymywania uprzedzeń wobec osób niepełnosprawnych, niż ludzie posiadający wysoką samoocenę. Koncepcja ta wyjaśnia powstawanie uprzedzeń odwołując się do czynników osobowościowych.
Koncepcja stereotypizacji - człowiek jest niejako skazany na posługiwanie się stereotypami. Jest to konieczne z uwagi na bardzo dużą liczbę informacji napływających z otoczenia oraz ograniczone możliwości wykorzystania ich przez procesy poznawcze. Człowiek stara się uprościć własną orientację w otoczeniu. Polega to na organizowaniu wiedzy społecznej w kategorie pojęciowe, które zawierają ograniczoną liczbę właściwości przypisanych określonym obiektom, ściśle ze sobą skorelowanych. To jest właśnie stereotyp społeczny.
Teoria kozła ofiarnego - uprzedzenia wywoływane są frustracjami i związanymi z tymi stanami tendencją do agresji, skierowanej pierwotnie na obiekty blokujące zaspokojenie potrzeb. Lęk przed odwetem skłania jednak ludzi sfrustrowanych do przeniesienia agresji na obiekty zastępcze. Wobec tych obiektów społecznych (ludzi słabych, grup mniejszościowych) formowane są uprzedzenia - „ludzie mianowicie przejawiają nieuświadomioną skłonność do obciążania winą za wszelkie przeciwności losu, za nękające ich konflikty i nieszczęścia kogokolwiek - tylko nie samych siebie”.
S. Kowalik - tezy:
Każdy normalny człowiek dysponuje własną koncepcją ładu społecznego, czyli tą częścią światopoglądu, która obejmuje przekonania odnoszące się do reguł życia społecznego i jego organizacji.
Indywidualna koncepcja ładu społecznego może być bardziej lub mniej zgodna z realnie istniejącym porządkiem społecznym.
Ludzie różnią się w zakresie posiadanych koncepcji ładu społecznego, a więc różnią się też stopniem oceny rozbieżności między posiadaną wizją rzeczywistości społecznej i jej realnym charakterem.
Kontakty między ludźmi, którzy mają odmienne koncepcje ładu społecznego, mogą doprowadzić do powstania między nimi relacji uprzedzeniowej.
Każdy człowiek w podobny sposób jest motywowany do reagowania na stwierdzoną rozbieżność.
Mechanizm rozwiązywania tego problemu jest następujący. W ramach posiadanej koncepcji ładu społecznego zawarte są założenia odnoszące się do pewnych uniwersalnych właściwości ludzi, którzy są uczestnikami zorganizowanego życia społecznego.
Rozpoznanie u innej osoby odmiennej koncepcji ładu społecznego pociąga za sobą uznanie jej za niekompetentną w wymiarze epistemicznym (dehumanizacja).
Po przeprowadzonej dehumanizacji można już spokojnie stosować wobec takich ludzi praktyki dyskryminacje, gdyż nie obowiązują nas już w tym zakresie moralne zasady postępowania.
Samospełniające się proroctwo - ludzie mają silne, choć nietrafne przekonania na temat innych osób, postępują wobec nich w takich sposób, aby ich oczekiwania zostały potwierdzone (osoby z zespołem Downa po operacjach plastycznych wykazały podwyższenie ilorazu inteligencji).
Wsparcie społeczne jako podstawa udzielanej pomocy w środowisku.
Wsparcie społeczne (H. Sęk) charakteryzuje się tym, że:
- jej celem jest przybliżenie jednego lub obu uczestników do rozwiązania problemu, przezwyciężenia trudności, reorganizacji zakłóconej relacji z otoczeniem i podtrzymanie emocjonalne
- w toku tej interakcji zachodzi wymiana emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr materialnych
- dla skuteczności te wymiany społecznej istotna jest odpowiedniość (trafność) między oczekiwanym a uzyskanym wsparciem
- wymiana w toku tej interakcji może być jednostronna bądź też wzajemna, a kierunek relacji: wspierany może być stały lub zmienny
- interakcja i wymiana zostaje podjęta w sytuacji problemowej i trudnej
3 kręgi społecznego zabezpieczenia:
Małżonkowie, bliska rodzina i najbliżsi przyjaciele - największe wsparcie
Dalsza rodzina i koledzy - dość znaczne wsparcie
Sąsiedzi, znajomi z pracy, przypadkowi znajomi, dalecy krewni i specjaliści zatrudnieni w różnych instytucjach medycznych, opiekuńczych i rehabilitacyjnych - najmniejsze wsparcie, w niektórych sytuacjach jednak może być bardzo potrzebne
Funkcje wsparcia społecznego:
materialna
emocjonalna
dowartościowująca
informacyjna
koleżeńska
Przyczyny różnic w udzielaniu wsparcia społecznego (w skali mikro) - J.A. Piliavin:
udzielanie pomocy odnosi się do 3 sytuacji: problemowej, kryzysowej i nagłego wypadku
informacja o takich zdarzeniach może wywoływać pobudzenie u odbiorców, które z kolei wyzwala reakcję orientacyjną i interwencyjną
w miarę wzrostu napięcia następuje doświadczanie coraz bardziej negatywnych emocji, które motywują człowieka do obniżenia napięcia
reakcja człowieka na cierpienie ofiary zdarzenia będzie uzależniona od oceny szans na zredukowanie własnego napięcia, przy poniesieniu jak najmniejszych kosztów własnych
przy bardzo wysokim poziomie pobudzenia interwencja jest impulsywna i bezwarunkowa
1