HISTORIA POZAEUROPEJSKA

I. Narodziny potęgi - Stany Zjednoczone 1898-1941:

1. Narodziny polityki imperialnej:
- dziesięciolecia XIX w i XX w - rozwój przemysłu - USA największą potęgą przemysłową i gospodarczą świata. USA posiadało tereny bogate w złoża węgla, rudy żelaza, miedzi, ropy naftowej. Intensywna industrializacja (huty, zakłady przemysłowe) i powstawanie trustów (wielkie związki przemysłowe specjalizujące się w określonych gałęziach gospodarki) - było to zachętą dla imigrantów,
- nastąpił rozwój kapitalizmu - przyśpieszenie rozwoju ekonomicznego i ogólno cywilizacyjnego, wzrosło wydobycie surowców, nowe procesy technologiczne spowodowały wzrost zapotrzebowania,
- zapoczątkowano wyścig zbrojeń - nowe ośrodki przemysłowe, rozbudowa linii kolejowych, połączeń wodnych - ułatwienie łączności,
- imperializm - polityka zagraniczna polegająca na rozciąganiu władzy lub kontroli na inne kraje za pośrednictwem podbojów kolonialnych lub kontroli wojskowej, ekonomicznej. Szybki rozwój państw wynikał z eksploatacji swych kolonii,
- fala imigracji - szybkie wzbogacanie było magnesem dla biednych - Anglicy, Irlandczycy, Niemcy, Słowianie, Włosi - jednak nadal zbyt mało rąk do pracy,
- rozwój rolnictwa - obfitość gruntów pozwalała na przydział gospodarstw rolnych każdemu
- zniesiono niewolnictwo - praca najemna - plantacje pszenicy, eksport żywności,
- 1894 r. - USA liderem na świecie pod względem produkcji (2 razy więcej niż Wielka Brytania),
- ekspansja kapitału za granicę - Ameryka Łacińska,
- Partia Republikanów - przedstawiciele wielkiego i średniego kapitału, sfery finansowe i przemysłowe, opowiadali się za wprowadzeniem ceł ochronnych, scentralizowaną gospodarką państwa, popieranie eksportu - w latach 1879-1912 u władzy,
- Partia Demokratyczna - właściciele ziemscy, bogaci farmerze i plantatorzy, inteligencja, drobnomieszczanie - nie chcieli ceł, proponowali wolny handel, rozszerzenie uprawnień samorządu lokalnego,
- USA posługiwało się tzw. „dyplomacja dolara”, czyli metoda ekspansji gospodarczej polegająca na politycznym podporządkowaniu sobie krajów bez pozbawienia ich formalnej niepodległości,
- 1823 r. - Doktryna Monroe - „Ameryka dla Amerykanów”, powstrzymanie ekspansji Europejczyków na kontynencie amerykańskim, brak ingerencji USA w sprawy Europy,
- 1844-1854 - kontakty z Wielką Brytanią, Japonią i Chinami,
- 1846-1848 - wojna z Meksykiem - zdobycie Nowego Meksyku i Kalifornii,
- 1850 r. - imperializm wobec Kanady - plan aneksji Williama Sewerda - zachęcał do infiltracji Ziemi Ruperta co miało ułatwić przyłączenie Kanady do USA,
- 1861-1865 - zamknięta polityka w czasie Wojny Secesyjnej,
- 1870-1914 - dokonano podziału kolonii między największymi państwami europejskimi, USA czekało na konflikty co dałoby im korzyści,
- 1867 r. - odkupili Alaskę za 7 mln dolarów od Rosji,
- 1889 r. - Związek Panamerykański - idea wzajemnej pomocy i współpracy z Ameryką Łacińską,
- 1897 r. - rozkwit ekspansjonizmu - prezydent William McKinley,
- 1899 r. - rozbudowa flot wojennych w celu opanowania i kontroli nad Pacyfikiem i Atlantykiem.

2. Hawaje:
a) Przyczyny podboju:

- teren bogaty w złoża węgla oraz cukier,
- wyzwolenie Kubańczyków z rąk Hiszpanów,
- kolejne miejsce zbytu towarów,
- względy strategiczne - ulepszenie floty - admirał Mahaman - siła państwa w marynarce, kto panuje na morzu jest liderem imperializmu,
- możliwość wrócenia do planów Kanału Panamskiego - Kuba strażnicą,

b) 16 czerwca 1897 r. - układ o aneksji Hawajów podpisany przez Williama McKinley`a (wcześniej aneksja Wysp Samoa - dogodna pozycja do ekspansji na rynek chiński),
c) Sprzeciw Japonii i stanów produkujących cukier,
d) 1903 r. - zdobycie strefy Kanału Panamskiego - prezydent Theodor Roosevelt (1901-1909) wykupił akcje od Anglii i Francji, spór z Kolumbią - zorganizowali przewrót i z nowym rządem utworzyli kanał oraz Panamę - rozwój imperialnej polityki.

3. Wojna z Hiszpanią 25 kwiecień- 12 sierpień 1898r:
a) Przyczyny:

- ekspansja terytorialna USA,
- interesy strategiczne, ekonomiczne, propaganda wojenna,
- brak wcześniejszej zgody z strony Hiszpanów na odkupienie Kuby, która dawała 50% światowego cukru,
- pretekst do wojny - wysadzenie w porcie Hawany krążownika Maine (podstęp USA oraz pomoc partyzantki antyhiszpańskiej),
b) Decydujące bitwy:

- klęska floty hiszpańskiej pod dowództwem admirała Montjo na Filipinach w bitwie w Zatoce Manilskiej,

- porażka floty ekspedycyjnej pod dowództwem kontradmirała Cervery pod Santiago de Cuba,

c) Skutki:

- przejęcie kontroli nad koloniami Hiszpanii na Karaibach i Pacyfiku,
- USA za 20 mln otrzymuje Filipiny, Guam i Portoryko,
- Kuba - Poprawka Platta (1903 r.) - ograniczona niepodległość, strefa amerykańskich wpływów, zakaz kontaktów z innymi państwami, kontrola zawieranych pożyczek, prawo interwencji USA.

4. Teodor Roosevelt - nowa epoka w historii USA:
- 1901 r. - zastępuje postrzelonego McKinley`a - najmłodszy prezydent (republikanin, 1901-1909) - 42 lata,
- 1904 r. - wygrał kolejny mandat,
- zapoczątkował „erę progresywną”,
- główne reformy: rządowa regulacja gospodarki, oczyszczenie polityki z korupcji, obniżenie stawek celnych, prohibicja, prawa wyborcze dla kobiet, reforma samorządów miejskich, poprawa warunków pracy, polityka mieszkaniowa, opieka zdrowotna, przeciwdziałanie prostytucji i przestępczości, nadzorowanie zasobów naturalnych,
- walczył z wielkimi korporacjami - obawa wobec trustów, koncentracji bogactwa,
- rozstrzygnął spory ustrojowe - silny rząd federalny, każdy stan może decydować o swoich prawach, najwyższa władza federalna, model prezydencki - ograniczył parlament i partie, wprowadził bezpośrednie wybory senatorów,
- 1908-1912 - prezydentem William Taft (republikanin),
- 1912 r. - powrót na scenę polityczną - Partia Progresywna z hasłem „nowy nacjonalizm” - uwagi do ustawodawstwa socjalnego, chęć szerszej kontroli nad gospodarką,
- 1912 r. - wybory prezydenckie William Taft vs Thomas Woodrow Wilson (program „nowa wolność” - alternatywa dla programu Roosevelta - jego poparcie dało jemu zwycięstwo).

5. Stany Zjednoczone w I wojnie światowej:
- polityka neutralności, nie włączanie się do polityki Europy (doktryna Monroe),
- zwycięstwo Niemiec to niebezpieczeństwo dla interesów USA z aliantami,
- prezydent Woodrow Wilson - demokrata, unika wojny za wszelką cenę, udział w wojnie może dać możliwość dyktowania warunków pokoju,
- 1916 r. - wybory prezydenckie Hughes vs Woodrow Wilson,
- 1916 r. - memorandum House`a-Gray`a - zaproszenie Niemiec na rozmowy pokojowe,
- styczeń 1917 r. - „pokój bez zwycięstwa” - brak powszechnej akceptacji,
- 6 kwietnia 1917 r. - USA wypowiada wojnę Niemcom (powodem wypowiedziana wcześniej przez Niemcy nieograniczona wojna podwodna),
- 1917 r. - ujawnienie telegramu Zimmermana - propozycja Niemiec skierowana do Meksyku w sprawie sojuszu w przypadku wojny z USA w zamian za Teksas, Nowy Meksyk, Arizonę.

6. Konferencja w Paryżu (28 czerwca 1919r.):
- 8 stycznia 1918r. - 14 punktów Wilsona (odejście od tajnej dyplomacji, wolność żeglugi, likwidacja barier w wymianie międzynarodowej, powstanie Polski, nowa polityka kolonialna itp.) - podstawa Traktatu Wersalskiego, represje w kierunku Niemiec,
- „USA wygrało wojnę i pokój”,
- 1919 r. - powstanie Ligi Narodów,
- grupa republikanów „nieprzejednani” z William E. Borah na czele - protest wobec 10 punktów - mieszanie się w konflikty, które ich nie dotyczą,
- 1919 r. i 1920 r. - odrzucenie zmodyfikowanego traktatu, odrzucenie członkostwa w Lidze Narodów (polityka izolacjonizmu),
- 1924 r. - Plan Dawesa - rozłożenie na wiele lat reparacji wojennych Niemiec po I WŚ i udzielenie pożyczki na ich spłatę.

7. Szczęśliwe lata dwudzieste:
- wzmocnienie ekonomiczne - udzielenie krajom Ententy oprocentowanych pożyczek,
- wzmożona produkcja zbrojeniowa, elektryfikacja kraju (zapotrzebowanie na prąd),
- otwarty rynek europejski na amerykańskie towary,
- budownictwo mieszkaniowe, dróg, rozwój motoryzacji, radia,
- nowa organizacja pracy, wielkie kampanie reklamowe,
- ogólny optymizm - stały wzrost na giełdzie, zamożność rodzin, wydłużenie długości życia,
- słaba sytuacja rolnictwa - spadek cen artykułów rolnych,
- 1920 r. - wybory prezydenckie - Warren Harding (W) vs James Cox (L),
- od 1920 r. - wprowadzono prohibicję - zakaz spożywania i wytwarzania alkoholi (tylko poniżej 0,5%) - skutki - przemyt, korupcja, przestępczość (Al Capone) - demokraci tzw. „mokrzy”,
- prezydentura Hardinga - romanse i afery finansowe jego współpracowników,
- 1921-1922 - Konferencja waszyngtońska - USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja - wspólna obrona wysp Pacyfiku, polityka „otwartych drzwi” wobec Chin - wola utrzymania suwerenności i nienaruszalności terytorialnej Chin, swobodna i równa penetracja ekonomiczna tego państwa oraz ustanowienie tonażu zbrojenia morskiego: USA (5), Wielka Brytania (5), Japonia (3), Francja (1,75), Włochy (1,75),
- 1921 r. - ustawa kwotowa - ograniczenie imigracji do USA,

- 1923 r. - ustawa o kredytach rolnych,
- 1923 r. - śmierć Hardinga, zastępcą Calvin Coolidge - zarządził śledztwa korupcji,
- 1924 r. - wybory prezydenckie - Calvin Coolidge (W) vs John Williams Davis,
- 1926 r. - obniżył podatki, ograniczył ingerencję rządu w sprawy gospodarcze - liberalizm,
- 1928 r. - wybory prezydenckie - Herbert Hoover (W) vs Alfred Smith (L) - pierwszy katolik,
- 1928 r. - Pakt Brianda-Kelloga - międzynarodowe porozumienie potępiające wojnę jako rozwiązywanie konfliktów (naruszone przez Japonię, Włochy, Niemcy, ZSRR w okresie II WŚ).

8. Wielki kryzys gospodarczy i jego konsekwencje:
   - przyczyny: 1929 r. - spadek wartości akcji poniżej połowy,
   - zła polityka bankowa - niska stopa żeby zakupić akcje, przydzielanie wielu kredytów,
   - nadprodukcja firm - zamykanie fabryk, przedsiębiorstw, masowe zwolnienia, malenie płac,
   - kryzys przemysłowy splótł się z kryzysem agrarnym i finansowym - ludzie nie byli w stanie spłacać swoje kredyty,
   - polepszenie wpływów Wielkiej Brytanii i Niemiec w Ameryce Południowej - obniżenie eksportu amerykańskiego,
   - wzrost notowań akcji stymulowanych przez spekulacje - nienaturalne zwyżkowanie,
   - brak rezerw gospodarstw domowych, spadek popytu w motoryzacji i budownictwie,
   - 29 październik 1929 r. - „czarny piątek”,
   - ustawa o pomocy dla przemysłu,
   - 1930 r. - ustanowienie wysokich opłat celnych za towary sprowadzane z zagranicy - skutek - inne państwa podwyższyły taryfy przewozowe dla towarów amerykańskich,
   - 1932 r. - wybory prezydenckie - Herbert Hoover (L) vs Franklin Delano Roosevelt (W) (czterokrotny prezydent 1933-1945),
   - uruchomił roboty publiczne przy pomocy kredytów federalnych,
   - 1932 r. - powołanie Towarzystwa Finansowego Rekonstrukcji - wzmocnić banki, ubezpieczyć przedsiębiorstwa,
   - pomoc dla warstw średnich, ogłosił moratorium roczne na długi prywatne, większe kredyty dla rolnictwa,
   - bread lines - rozdawnictwo chleba,
   - 1933-1939 - New Deal - zwołał Kongres na specjalne posiedzenie - początek okresu tzw. „100 dni Roosevelta”:
   a) Święto bankowe - decyzje w sprawie otrzymania licencji,
   b) Zniesiono wymienialność dolara na złoto,
   c) Stabilizacja produkcji rolnej, hamowanie spadku cen, ograniczenie produkcji (Ustawa o przystosowaniu rolnictwa),
   d) Opieka społeczna, roboty społeczne (Ustawa o federalnej pomocy nadzwyczajnej),
   - 1933 r. - zniesienie prohibicji,
   - 1935 r. - nowa faza „Nowego Ładu” - Ustawa o kredytach na pomoc nadzwyczajną - niwelowanie bezrobocia (dotacje dla środowisk artystycznych, roboty publiczne),
   - Narodowa Administracja ds. Młodzieży - organizowanie pracy dla uczącej się i bezrobotnej młodzieży,
   - 1935 r. - Ustawa o narodowych stosunkach pracy - relacje pracodawców, a pracowników
   - 1937 r. - projekt o reorganizacji Sądu Najwyższego (konflikt o niekonstytucyjne przekazanie władzy prawodawczej).

9. Izolacjonizm amerykański:
- 1933 r. - VII Konferencja Panamerykańska w Montevideo „polityka dobrego sąsiedztwa” wobec Ameryki Łacińskiej - uchwalono konwencję o prawach i obowiązkach państw, brak ingerencji innych państw w wewnętrzne sprawy,
- Doktryna Stimsona - nieuznawanie nabytków terytorialnych zdobytych siłą - wycofanie wojsk z Haiti, Dominikany, Kuby, Nikaragui,
- wzrost inwestycji w Ameryce Łacińskiej - poprawa stosunków,
- 1941 r. - Lend-Lease Act - Ustawa o pożyczce i dzierżawie - sprzedaż, wynajem, dzierżawa, pożyczka materiałów wojennych i sprzętu (żywotny interes obronny) uwolnienie Wielkiej Brytanii od problemów finansowych podczas II WŚ - USA sojusznikiem, spłacano po wojnie z długoterminowych kredytów,
- 1948 r. - powstanie Organizacji Państw Amerykańskich (OPA),
- kontakty z Japonią - wzrost ich znaczenia w rejonie Pacyfiku,
- uczestniczenie w spotkaniach Wielkiej Trójki: Teheran (1943) i Jałta (1945).

II. Ameryka Łacińska w latach 1945-1990:

1. Ruch panamerykański:
- I WŚ - ożywienie gospodarcze - ropa naftowa, miedź, cyna - gospodarka monokulturowa,
- katolicyzm latynoamerykański, wierzenia indiańskie, murzyńskie, poczucie hierarchii,
- gospodarka uzależniona od gospodarki światowej (Wielki Kryzys - najdłuższa cezura czasowa),
- nastroje antyamerykańskie - wyłączna strefa wpływów USA,
- panamerykanizm - blok państw amerykańskich, podporządkowanie USA,
- James Blaine - sekretarz stanu zapoczątkował wysyłanie zaproszeń na konferencje, ojcem panamerykanizmu - Bolivar,
- 1889-1890 - Konferencja panamerykańska w Waszyngtonie - nie powołano unii celnej, system współpracy międzynarodowej, utworzono Biuro Handlowe (propozycja rządu argentyńskiego wspólnej polityki, odrzucenie interwencji zbrojnej państw europejskich przeciwko państwom latynoamerykańskim),
- 1906 r. - Konferencja w Rio de Janeiro - problem z rosnącym zadłużeniem państw, powołanie Międzynarodowej Komisji Prawniczej - wspólny kodeks prawa publicznego i prywatnego,
- 1910 r. - Konferencja w Buenos Aires - przedstawiciele państw latynoamerykańskich muszą być akredytowani w Waszyngtonie, przekształcono Międzynarodową Unię Republik Amerykańskich w Unię Republik Amerykańskich, a Międzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich w Unię Panamerykańską,
- 1923 r. - Konferencja w Santiago de Chile - odrzucono hegemonię USA, obowiązywanie doktryny Monroe w warunkach powojennych - dezaprobata USA,
- 1933 r. - Konferencja w Montevideo - współpraca ekonomice i społecznych problemach, poważne problemy zadłużenia Meksyku - zbyt radykalne metody, przyjęto Protokół dodatkowy do konwencji generalnej koncyliacji międzyamerykańskiej oraz zapoczątkowano debatę nad projektem Kodeksu pokoju, uchwalono Konwencję o prawach i obowiązkach państw, która jednoznacznie uznawała zasadę nieinterwencji oraz regulowała kwestie związane z prawami cudzoziemców,
- 1948 r. - Konferencja w Bogocie - powołano OPA na bazie Unii Panamerykańskiej (od 1962 r. bez Kuby, regionalny organ ONZ - bezpieczeństwo i współpraca przed falą komunizmu - Układ z TIAR) - umacnianie pokoju i bezpieczeństwa kontynentu amerykańskiego, pokojowe regulowanie sporów między państwami członkowskimi, wspólne rozwiązywanie problemów ekonomicznych, społecznych, politycznych,
- 1961 r. - Sojusz dla Postępu - J.F Kennedy - udzielanie kredytów na rozwój społeczeństwa, bo jeśli będą bogate to niepodatne na rewolucje - sprzeciw wobec dyktatorom,
- 1978 r. - Doktryna Praw Człowieka - Jimmy Carter - moment zanikania dyktatur - możliwość współpracy,
- 1994 r. - NAFTA - Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu.

2. Polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej. Etapy:
- dwoisty charakter - I nurt - posunięcia o charakterze panamerykańskim, II nurt - zindywidualizowana polityka wobec poszczególnych państw na cele militarno-polityczno-ekonomiczne,
- 1823 r. - Doktryna Monroe - izolacja państw amerykańskich od Europy,
- 1898 r. - USA przyłączyło się do podziału kolonizowanych obszarów - aneksja Hawajów, Samoa, wojna z Hiszpanią (Filipiny, Guam, Portoryko),
- rozwój gospodarczy, wschodnioazjatycka aktywność Rosji, wzrost potęgi Zjednoczonych Niemiec, polityka japońska, koniec kolonialnego podziału Afryki, walka o Chiny - poszukiwanie nowych stref wpływów,
- zainteresowanie prywatnych inwestorów,
- kadencja Theodora Roosevelta (1901-1909) - charakter misji cywilizacyjnej, niesienie pomocy słabiej rozwiniętym narodom, sprecyzował Doktrynę Monroe - zmienna sytuacja na półkuli zachodniej wymaga interwencji cywilizowanego narodu (USA),
- 1903 r. - poparcie secesji Panamy od Kolumbii (konflikt o Kanał Panamski),
- wiele zamachów stanu i walk o władzę - USA ma swoich kandydatów, których wspiera,
- umacnianie wpływów - wspieranie i inwestowanie w korporacje - Zjednoczona Kompania Owocowa,
- najmniej przychylny USA - Meksyk - pamięć wojny z lat 1846-1848, walka o koncesje naftowe,
- okres I WŚ - 10 państw po stronie Ententy (Meksyk utrzymywał kontakty z Niemcami), pozytywny okres dla gospodarki szczególnie dla Brazylii,
- 1919-1934 - dochodzi do 76 przewrotów i rewolucji w Ameryce Łacińskiej - wpływ polityków i finansistów amerykańskich,
- 1933 r. - „polityka dobrego sąsiedztwa” Franklina Delano Roosevelta,
- okres II WŚ - większość państw w koalicji antyhitlerowskiej, udział w konferencji założycielskiej ONZ (1945) - Ameryka Łacińska - zaplecze gospodarcze USA, zapewniała też strefę bezpieczeństwa narodowego USA,
- 1947 r. - Rio de Janeiro - układ o wzajemnej pomocy wojskowej (przeciwna Argentyna),
- 1933-1958 - wspieranie rządów Fulgencio Batisty na Kubie,
- od II WŚ do lat 80-tych XX w - Ameryka Łacińska korzystała z boomu przemysłowego i rosnącego popytu na kawę, cukier, drewno, minerały, ropę - doszło do załamania w chwili dopływu gotówki na rynek z kredytów od USA, więcej buntów i zamachów stanu,
- kadencja J.F Kennedy`ego - popieranie tylko rządów demokratycznych,
- 1963 r. - Doktryna Johnsona-Manna - anulowanie doktryny Kennedy`ego, popieranie każdego rządu Ameryki Łacińskiej, tylko żeby odpowiadał polityce USA,
- rządy Reagana - ingerencje w sprawy wewnętrzne (CIA w Nikaragui),
- do lat 90-tych XX w - izolacja Kuby, lepsze kontakty z Meksykiem,
- w wielu krajach na czele lewicowi politycy - socjalizm przeciwko USA (Boliwia, Wenezuela).

3. Od dyktatury do demokracji:
a) Argentyna:
- po konferencji w Chapultepec (1945 r.) - Argentyna dotąd neutralna, wypowiada wojnę państwom Osi,
- 1946 r. - prezydentem Juan Domingo Peron - zafascynowany Mussolinim, państwami Osi, nieprzekonany do zachodniego liberalizmu wprowadził ustawodawstwo socjalne (emerytury, płatne urlopy), lansuje korporacjonizm, opiekuńcze państwo dobrobytu,
- peronizm - populistyczna, prawicowa doktryna,
- planował przeprowadzenie pokojowej rewolucji (justycjalizmu - doktryna chrześcijańsko-socjalistyczna, remedium na komunizm i kapitalizm),
- opowiadał się za interwencjonizmem państwowym, autorytarnym rządem centralnym,, silnym sektorem państwowym w gospodarce, duża rola związków zawodowych i wojska,
- pogrążył kraj w kryzysie gospodarczym, został autokratą,
- istnienie antyperonowskiej armii,
- niepokój Trumana - „Niebieska Księga” - materiały kompromitujące Perona (związki z nazistami i III Rzeszą) - Peron oskarża USA o wewnętrzną ingerencję,
- 1952 r. - śmierć Evity Peron - żony Juana Domingo Perona - traci poparcie,
- 1954 r. - konflikt z kościołem - legalizuje rozwody, prostytucje, pełne prawa „pozamałżeńskich dzieci”, zakaz publicznego świętowania, wycofał nauczanie religii z szkół, opodatkowanie własności kościoła, deportacje kleru - ekskomunikowany przez Watykan,
- 1957 r. - zamach stanu (Peron ucieka do Paragwaju), przywrócono starą konstytucję, gospodarkę rynkową,
- 1958 r. - władzę przejmuje Arturo Frondizi - liberalno-demokratyczny, samodzielność w polityce zagranicznej, współpraca z Brazylią,
- 1963 r. - Arturo Umberto Illia - obalony przez wojsko po trzech latach,
- 1973 r. - powrót Perona do kraju - nawiązuje kontakty z Kubą, NRD, Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, Wietnamem,
- 1974 r. - śmierć Perona - rządy żony Estelli - korupcja, gwałty, terror - kompletny kryzys,
- 1976-1983 - rządy junty wojskowej - neoliberalizm, uderza w klasę średnią i lewicę,
- 1976 r. - zamach stanu Jorge Rafaela Vidala - brutalny terror, fala emigracji, pruska szkoła wojskowa, oddalenie od cywilizacji,
- 1981 r. - rządy generała Galtieriego - zwolennik USA, wrogi do peronistów i związków zawodowych,
- 1982 r. - wojna o Falklandy,
- 1983 r. - powrót do demokracji - demokratyczne wybory wygrywa Raul Alfonsin - procesy byłych władców, dowódców wojskowych, załamanie gospodarcze, poprawa stosunków z USA, Wielką Brytanią, Brazylią.

b) Brazylia:
- okres I WŚ - neutralność, w gronie zwycięskich państw,
- okres powojenny - pogorszenie gospodarki - kawa, inne produkty rolnicze zależne od gospodarki światowej,
- 1930-1945 - wybory prezydenckie - Prestes vs Vargas - zamordowany kandydat na wiceprezydenta ze strony Vargasa (Joao Pessoa), rozruchy - wygrana Vargasa,
- nacjonalistyczna dyktatura - interes ludu bez jego udziału, grupa młodych oficerów, charakterystyczny synkretyzm - rozdzielenie ziem dla wszystkich, obrona brazylijskości, demagogia, zwrot ku najbiedniejszym, lewicowa radykalna polityka,
- 1932 r. - bunt wobec prezydentury Vargasa - objął urząd bez przestrzegania konstytucji,
- 1934 r. - nowa konstytucja - szereg uprawnień dla autorytarnych rządów,
- 1935 r. - powstanie komunistyczne przeciwko „antyludowej grupie panującej”, nieskuteczne, ale pretekst do zamachu stanu dla Vargasa,
- 1937 r. - nowa konstytucja - silna armia, likwidacja partii politycznych, wroga polityka wobec imigrantów, represje na komunistów i prawicę,
- przed II WŚ - kontakty z Niemcami, wymiana surowców w zamian za broń,
- 1945 r. - Vargas podejrzewany o zamach stanu, odsunięty od władzy przez armię - władza dla prezesa Sądu Najwyższego,
- 1946-1947 - dualizm sił tradycyjnych, koniec interwencjonizmu, aktywność strajkowa,
- 1947 r. - zerwanie stosunków z ZSRR,
- 1950 r. - powrót Vargasa - powrót do interwencjonizmu, industrializmu, monopol naftowy - Petrobas - ograniczona partycypacja obcego kapitału z wojskiem na czele,
- Plan Laffera - 5-letni plan gospodarczy, spowodował wzrost inflacji, wystąpienia robotnicze, bunt związków zawodowych, krytyka armii,
- Vargas wrogi w stosunku do Eisenhowera - ukryty sojusz z Chile przeciwko USA
- 1954 r. - Vargas popełnia samobójstwo (wcześniej zlecił zabójstwo dziennikarza - kompromitacja),
- 1955 r. - wybory wygrywa Juzcelino Kubitschek de Oliviera, przeprowadzono zamach stanu w celu obrony zwycięzcy - budowniczy Brazylii, wzrost gospodarczy w przemyśle, rolnictwo na dalszym planie, produkcja dóbr konsumpcyjnych dla warstwy średniej, nowa stolica - Brasilia,
- 1957 r. - porozumienie z USA,
- 1961 r. - prezydentem Janio Quadros - neutralny wizerunek w polityce, zredukował administrację, polityka uderzała w biedotę - strajki, sympatyk kryzysu kubańskiego (1962),
- 1964 r. - zamach stanu - rządy junty wojskowej, początek silnej proamerykańskiej polityki,
- 1964 r. - I Akt Instytucjonalny - oficerowie prezydenta zawieszeni w prawach obywatela, unieważnienie mandatów - prezydentem generał Castello Branco,
- 1965 r. - II Akt Instytucjonalny - rozwiązanie starych partii i utworzenie nowych - Narodowy Związek Odnowy (prorządowa) i Brazylijski Ruch Demokratyczny (opozycja),
- 1968 r. - V Akt Instytucjonalny - zawieszenie parlamentu - prawo prezydenta,
- 1969 r. - VI Akt Instytucjonalny - władzę wykonawczą kontroluje Sąd Najwyższy,
- 1979 r. - prezydentem Joao Figueiredo - przechodzenie do demokracji,
- 1982 r. - wybory parlamentarne.

4. Rewolucje:
a) Gwatemala:
- 1951 r. - w wyniku demokratycznych wyborów prezydentem zostaje lewicowiec Jacobo Arbenz Guzman - cicho współpracował z nielegalną Gwatemalską Partią Pracy i przyjął projekt ustaw zmierzających do wywłaszczenia (w zamian za rekompensatę) części ziem w skład dużych plantacji i przekazania ich w użytkowanie samodzielnym rolnikom. Miało to na celu zmianę dysproporcji w posiadaniu ziemi - w 1945 roku zaledwie 2% populacji Gwatemali posiadało w swoich rękach 72% powierzchni kraju,
- sympatyzował komunizmowi - zarzuty ze strony rodzimej klasy rządzącej oraz międzynarodowych korporacji - wybuchła nieudana rebelia pod dowództwem Carlosa Castillo Armasa,
- 1952 r. - Gwatemalska Paria Pracy została zalegalizowana, wzrost amerykańskich podejrzeń, skutecznie podsycane przez skonfliktowaną z Guzmanem korporację United Fruit Company,
- 1954 r. - przypłynięcie szwedzkiego statku z bronią zakupioną w Czechosłowacji - Amerykanie uznali, że Guzman współpracuje z ZSRR - Eisenhower upoważnia CIA to przeprowadzenia akcji mającej na celu obalenia rządu Guzmana i powołania zaprzyjaźnionego na czele z Carlosem Castillo Armasem,
- 1954 r. - wojska Armasa z Hondurasu wtargnęły do Gwatemali - Guzman mimo wsparcia chłopów przegrywa - nowy prezydent anuluje reformy swych poprzedników, wprowadza dyktaturę - rozpoczyna się okres destabilizacji politycznej trwający do 1996 r.

b) Kuba:
- 1898 r. - pod silnym wpływem USA (Poprawka Platta 1903 r.) - rola protektoratu,
- 1933 r. - obalenie dyktatury Machado, władzę obejmuje grupa oficerów (Fulgencio Batista) - początek reform demokratycznych, władzę obejmuje klasa średnia,
- 1940 r. - wybory prezydenckie - zwycięzca Fulgencio Batista,
- 1944 r. - Fulgencio Batista odsunięty od prezydentury,
- 1952 r. - Batista przeprowadza zamach stanu usuwając dotychczasowego prezydenta Carlosa Prio Socarrasa - rządy dyktatorskie - zawieszenie konstytucji, dobre stosunki z USA („koszmarna przybudówka” - forma kapitalizmu zależnego, akceptacja rządów Batisty), brutalność, powszechna sprawiedliwość, Kuba dogodnym miejscem do robienia interesów, dochody z turystyki, hasła walki z korupcją,
- koniec lat 50-tych XX w - narastający kryzys ekonomiczny, opór wobec rządów Batisty - przeciwnik Fidel Castro, młody prawnik, początkowo chciał prawnie doprowadzić do ustąpienia dyktatora,
- 1953 r. - Castro pojmany po ataku na koszary i osadzony w więzieniu,
- 1955 r. - Castro ułaskawiony przez Batistę, udaje się na emigrację do USA i Meksyku,
- 1959 r. - obalenie władzy Batisty po walce partyzanckiej przez „Ruch 26 lipca”, ucieka na Dominikanę,
- rząd kubański rozpoczyna nacjonalizację amerykańskiej własności - zbyt małe odszkodowanie wg Amerykanów - narastanie konfliktów między USA a Kubą,
- 1960 r. - spotkanie Kuba-ZSRR - nawiązanie bliskich kontaktów z komunistami, umowy o kupnie rosyjskiej ropy - zagrożenie dla USA - zerwanie stosunków dyplomatycznych,
- 1961 r. - inwazja w Zatoce Świń - uchodźcy kubańscy wspierani przez CIA, brak poparcia miejscowej ludności - skutek - umocnienie władzy Castro, kompromitacja USA,
- 1962 r. - przemówienie Kennedy`ego - blokada Kuby (Sojusz dla Postępu),
- 1962 r. - kryzys kubański - odkrycie przez CIA konstrukcji, służących Rosji do zamontowania rakiet balistycznych - groźba wybuchu wojny atomowej,
- Chruszczow kapituluje, prosi o spotkanie na szczycie - skutek - ZSRR rezygnuje z baz na Kubie, USA rezygnuje z swoich rakiet balistycznych w Turcji, uzależnienie Kuby od ZSRR.

c) Chile:
- 1938-1952 - rządy lewicy,
- okres II WŚ - eksport miedzi i rozwój kraju,
- lata `50 - trudności gospodarcze, polaryzacja społeczeństwa na lewicę i prawicę,
- 1970 r. - władza lewicy - partia Jedność Ludowa, prezydentem Salvador Allende - marksistowskie poglądy, program socjalistycznych zmian w kraju, niechęć do USA - nie chcieli dopuścić do jego elekcji - chaos i kryzys, sprzeciw kapitalistów i Kongresu,
- brak możliwość reelekcji, Allende przeprowadza reformy: szkolnictwa, systemu opieki zdrowotnej, agrarną (parcelacja latyfundiów i rozdawanie ich bezrobotnym chłopom) - sprzeciw posiadaczy ziemskich,
- nacjonalizacja wielkiego przemysłu - głównie kopalń miedzi, odebranie korporacjom amerykańskim udziału we wszystkich spółkach, które stają się własnością państwa,
- 1971 r. - spadek inflacji i bezrobocia, wzrost PKB i produkcji przemysłowej,
- 1972 r. - załamanie chilijskiej gospodarki - inflacja 140%, spadek cen miedzi na rynkach światowych, USA ucina dotychczasową pomoc finansową,
- październik 1972 r. - fala strajków przeciw rządowi Allende wywołana przez CIA,
- 1973 r. - pucz w Chile - wojskowy zamach stanu - nieudany,
- wojsko wymusza cofnięcie nominacji na stanowisko głównodowodzącego siłami zbrojnymi Pratsa i nakazuje mianowanie na to stanowisko Augusto Pinocheta,
- sierpień 1973 r. - parlament ogłasza „Deklarację upadku demokracji w Chile - skierowana do sił zbrojnych z prośbą o interwencję mającą na celu zakończenie licznych naruszeń konstytucji i zmuszenie rządu do przestrzegania prawa - oskarżenie Allende o chęć rządów absolutnych, poddanie obywateli i ekonomiki restrykcyjnej kontroli,
- wrzesień 1973 r. - Allende organizuje plebiscyt - obywatele mają opowiedzieć się za lub przeciw urzędującemu prezydentowi - następnie zamach stanu na czele z Augusto Pinochetem (otrzymał wsparcie finansowe od USA), Allende umiera podczas ataku na pała prezydencki (samobójstwo),
- 1973-1990 - okres dyktatury Pinocheta - bezprzykładny terror, 1 mln osób emigruje, 3 tys. osób zaginione, stadion narodowy staje się obozem internowania, delegalizacja opozycji,
- 1974 r. - Pinochet ogłasza sam siebie prezydentem Chile, zerwanie stosunków z krajami komunistycznymi (oprócz ChRL, Rumunii), kraj początkowo rozwija się gospodarczo liberalnie,
- Lata 80`- kryzys, opozycja popierana przez Kościół,
- 1990 r. - wolne wybory, obywatele rezygnują z Pinocheta.

d) Nikaragua:
- 1936-1956 - dyktatura generała Anastasio Somoza Garcii - prezydenturę rozpoczął od masakry komunistycznej opozycji w kraju, nacjonalizacja terenów po II WŚ niemieckich osadników - rodzina Somozy najbogatsza w kraju, wpływy z handlu bronią, jego oponenci skupieni są na terytorium Kostaryki,
- 1944 r. - oficjalnym prezydentem zostaje Leonardo Arguello - pełnia władzy w rękach Somozy,
- 1950 r. - władzę ponownie przejmuje Somoza przy poparciu Harrego Trumana (w tym okresie przegrał wojnę z Kostaryką),
- 1956 r. - postrzelony przez zamachowca, po kilku dniach umiera, władzę przejmuje jego syn - Luiz Somoza Debayle, pozycja rodzina Somozy opierała się na: kontrolowaniu 1/3 PKB Nikaragui, elitarnej Gwardii Narodowej, wsparciu USA,
- 1979 r. - ucieczka Somozy z państwa, mediację podejmuje OPA - władzę przejmuje Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego,
- sandiniści nawiązują bliższe stosunki z Kubą i ZSRR,
- lata `80 - wojna domowa,
- 1990 r. - koniec wojny domowej, rozwija się demokracja.

e) Wenezuela:
- 1948 r. - pucz wojskowy,
- 1950 r. - II pucz wojskowy - prezydent Romulo Galleyos odsunięty na rzecz Carlosa Delgado Chalbauda,
- 1950 r. - kolejna zmiana na fotelu prezydenta - Perez Jimenez - rozwój gospodarczy, kontrakty naftowe,
- 1951 r. - opozycja zrzesza się w Demokratycznym Froncie Uniwersyteckim,
- 1958 r. - bunt w Maracay - wolne wybory, koniec junty - nowy prezydent Betancourt - krótka, liberalna prezydentura - następuje przewrót wojskowy - na czele znowu wygnany Perez Jimenez - okres terroryzmu,
- 1960 r. - rozruchy robotnicze - nowy rząd był zbyt umiarkowany (najprawdopodobniej znów prezydentem Betancourt - zbliżenie w stosunkach do USA, popieranie blokady Kuby,
- 1998 r. - zwycięstwo w wyborach Hugo Chaveza - rządzi w oparciu o szeroką koalicję partii lewicowych (wraz z socjalistami i komunistami) wprowadził popularne reformy społeczne, osiągnięte w dużej mierze dzięki obłożeniu warstw zamożniejszych wysokimi podatkami i nacjonalizacji wielu gałęzi gospodarki, oskarżany o zapędy dyktatorskie, polityka antyamerykańska.

III. Geneza i dzieje Chińskiej Republiki Ludowej:

1. Chiny w latach 1899-1949:

- 1899-1901 - powstanie Bokserów (inicjatorami tajna organizacja - Pięść w Imię Sprawiedliwości i Pokoju, nienawiść do Zachodu, wyrzucenie obcokrajowców z Chin, poparcie cesarzowej Cixi, międzynarodowe siły interwencyjne spacyfikowały ośrodki buntu, protokoły bokserskie - wysokie kontrybucje nałożone na Chiny, Cixi utrzymuje się przy władzy),

- 1901 r. - upadająca dynastia Qing podjęła projekt Nowej Polityki (centralizacja władzy, rozwój oświaty, reformy na wzór zachodni),

- napływ zachodnich idei, dóbr, zwyczajów,

- 1908 r. - cesarzowa proklamuje zbiór zasad konstytucyjnych (cesarstwo było jednak zbyt scentralizowane i przestarzałe),

- 10 października 1911 r. - rewolucja w Wuhanie (lokalne elity nie chciały, aby urzędnicy rządu centralnego odnosili korzyści z budowy kolei w Sinchuan, dezercja większości prowincji ogłaszających niepodległość od dynastii Qing),

- 1 stycznia 1912 r. - proklamowano w Nankinie Chińską Republikę Ludową z tymczasowym prezydentem Sun Yatsenem, który w marcu zrzekł się prezydentury na rzecz Yuana Shikaia, abdykacja cesarza Pu Yi),

- Prowizoryczna Konstytucja, rozwój życia politycznego, wolność prasy, powstawanie nowych partii politycznych (najsilniejszą partia narodowa - Kuomintang - celem niepodległość narodowa, demokracja parlamentarna, agrarny socjalizm),

- 1913 r. - Yuan Shikai każe zamordować premiera i obala parlament, centralizuje państwo, w 1915 r. ogłasza się cesarzem, jednak później z tego rezygnuje, umiera w 1916 r.,

- 1916-1928 - era warlordyzmu (autorytarny etatyzm, rozwój kultury i poprawa warunków bytowych, Chiny podzielone były na kraje warlordów i kraje portów jachtowych),

- pomoc amerykańskich i zachodnich reformistów na nic się nie zdała, powszechny analfabetyzm, rozdźwięk pomiędzy nową a starą edukacją, brak podręczników, wielu Chińczyków jedzie na studia do USA, w Chinach powstają college, reforma pisma,

- 4 maja 1919 r. - demonstracje w Pekinie na placu Tiananmen przeciw postanowieniom Traktatu Wersalskiego, konkretniej przeciw przekazaniu byłych niemieckich posiadłości Japończykom, wystąpienia studentów i inteligencji,

- lipiec 1921 r. - powstanie Komunistycznej Partii Chin (z inicjatywy agenta Kominternu Wojtińskiego, 7 osób, próby przenoszenia w chińskie realia wzorców rosyjskich, próby nawiązania kontaktu z klasą robotniczą),

- 1922 r. - Sun Yatsen reorganizuje Kuomintang na wzór sowiecki, współpraca z Rosją, warunkiem pomocy utworzenie Zjednoczonego Frontu w Kuomintangu - do partii dołączyli komuniści, m.in. Mao Zedong, początek zbrojnej ekspedycji północnej - celem złamanie władzy warlordów w północnych prowincjach i zjednoczenie państwa),

- 1924 r. - śmierć Sun Yatsena, przewodniczącym ekspedycji zostaje Czang Kaj-Szek,

- 1927 r. - usunięcie komunistów z Kuomintangu, biały terror,

- 1928 r. - Czang Kaj-Szek zostaje głównodowodzącym armii i premierem,

- 10 października 1928 r. - ogłoszenie powstania ogólnochińskiego rządu narodowego w Nankinie z Czang Kaj-Szekiem jako prezydentem (posiadał uznanie zachodnich mocarstw),

- rząd nankiński (musiał stawiać czoło próbom przewrotów wojskowych i separatystycznym dążeniom prowincji, zastopowanie demokratyzacji, reforma oświaty, budowa dróg i domów, w 1934 r. jednolity system pieniężny),

- 1931 r. - zajęcie Mandżurii przez Japonię, powstanie Mandżukuo z byłym chińskim cesarzem Pu Yi (przybrał imię Gang De) na czele,

- 1931 r. - komuniści proklamowali powstanie Chińskiej Republiki Radzieckiej z Mao Zedongiem na czele,

- rząd narodowy liczył na pomoc Niemiec, jednak oś przybliżyła go do USA,

- 1934-1935 - Wielki Marsz - czyli trwające rok (od października 1934 do października 1935) przegrupowanie ok. 100 tys. żołnierzy Chińskiej Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej pod dowództwem Mao Tse-Tunga z prowincji Jiangxi w południowych Chinach, gdzie zostali oni okrążani przez wojska Kuomintangu aż do prowincji Yan'an w Shaanxi (ok. 9600 km). Dotarło tam zaledwie 30 000 żołnierzy, reszta poniosła śmierć, Wielki Marsz miał później ogromne znaczenie propagandowe i polityczne dla Komunistycznej Partii Chin, urósł do rangi legendy, Mao przejął dowództwo w Komunistycznej Partii Chin),

- 1937-1945 - wojna japońsko-chińska - pretekstem incydent na moście Lugou (Marco Polo), czyli ostrzelanie przez oddziały chińskie sił japońskich, militarna przewaga Japończyków w zakresie wyszkolenia i uzbrojenia, jeszcze w 1937 r. zajęli Pekin i Nankin (masakra nankińska - ludobójstwo dokonane przez wojska japońskie, zginęło ok. 300 tys. Chińczyków), w 1938 r. Wuhan i Kanton, w 1938 r. Komunistyczna Partia Chin i Kuomintang utworzyły zjednoczony front przeciwko Japonii, jednak ich współpraca nie potrwała długo; Japonia w 1941 r. podjęła ofensywę przeciwko USA, więc siła naporu na Chiny spadła, ale starcia trwały do 1945 r.; Amerykanie pomagali Chińczykom (broń, ochotnicy), porażka Japonii w II WŚ spowodowała także porażkę w Chinach,

- 1946-1949 - wojna domowa w Chinach - rosnące zniechęcenie do rządu Kuomintangu wywołane ogromną inflacją, komuniści byli popierani przez wieś i część inteligencji; ofensywa Czang Kaj-Szeka w celu zjednoczenia kraju, kontrofensywa komunistów - żołnierze przechodzili na ich stronę, więc przejmowali oni także uzbrojenie, które Kuomintang otrzymał od USA, w 1948 r. Czang Kaj-Szek zostaje prezydentem; kampania Huai-Hai - ostateczna porażka Kuomintangu,

- 1 października 1949 r. - Mao Zedong na plan Tiananmen proklamuje powstanie Chińskiej Republiki Ludowej.

2. Chiny w latach 1949-1989:

- pozostawienie na stanowiskach urzędników Kuomintangu,

- opanowanie inflacji (przejęcie systemu bankowego, kontrola nad towarami),

- 1951-1952 - kampania Trzech Anty (przeciwko korupcji, biurokracji i marnotrawstwu; miała wyeliminować z partii osoby niepewne ideowo i nieuczciwe),

- 1954 r. - Konstytucja (utworzenie państwa socjalistycznego z Mao Zedongiem na czele),

- do 1958 r. - kolektywizacja rolnictwa (włączenie chłopów do zespołów pomocy wzajemnej → utworzenie Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, które miały przejąć ich ziemię i sprzęt i proporcjonalnie do tego wypłacać im zyski → wszyscy chłopi mieli otrzymywać wynagrodzenie za pracę niezależnie od wkładu majątku, sprzętu, żywego inwentarza i ziemi; 1. plan pięcioletni Mao Zedonga - wprowadzono urzędową kontrolę cen, uproszczono pismo chińskie, co miało przyczynić się do zmniejszenia analfabetyzmu. Odebrano także ziemię wielkim posiadaczom ziemskim oraz bogatszym chłopom i rozdano ją biedniejszym. Wielkie plany przemysłowe miały na celu jak najszybsze zindustrializowanie kraju (przy czym budowano głównie obiekty przemysłu ciężkiego, a zaniedbywano gałęzie produkujące artykuły pierwszej potrzeby),

- 1956-1957 r. - Kampania Stu Kwiatów (hasło „Niech kwitnie sto kwiatów, niech spiera się sto szkół”). Polegała ona na tym, że społeczeństwo mogło ocenić rządy komunistów i samodzielnie wskazać drogi rozwoju kraju i nowe pomysły na formę rządów. Partia wierzyła, że wysłuchanie sugestii ludu spowoduje, że stanie się ona prawdziwie ludowo-demokratyczna, dlatego zaskoczeniem dla Mao były fale krytyki, które spłynęły na Komunistyczną Partię Chin, a także próby tworzenia partii opozycyjnych i kwestionowanie legalności obecnego rządu),

- 1957-1958 - Kampania Przeciw Prawicom (reakcja komunistów na Kampanię Stu Kwiatów, prześladowania intelektualistów i wszystkich, którzy skorzystali z chwilowej otwartości w życiu publicznym do wyrażenia swoich poglądów. Jednak mimo tych drastycznych kroków pozycja Mao Zedonga została mocno nadszarpnięta - całe Chiny były świadkiem zmasowanego ataku na jego wizję Państwa Środka),

- 1958-1962 - Wielki Skok - 2. plan pięcioletni Mao Zedonga, Chciał udowodnić, że istnieje odmienna droga wzrostu gospodarczego niż radziecka; rozwój przemysłu ciężkiego. Zdecydowano też, że względnie małe spółdzielnie rolnicze (kolektywy) miały być od zaraz przekształcone w wielkie komuny ludowe. Powstał także pomysł, aby sami chłopi w swoich gospodarstwach zajmowali się na małą skalę wytopem żelaza i stali. Zakazano w ogóle posiadania prywatnej żywności, zwierzęta hodowlane i płody rolne były odtąd własnością kolektywną i wspólną. Według Mao Wielki Skok miał się opierać na największym bogactwie Chin, czyli chłopach. Miał on być tak jakby formą robót publicznych. Mobilizacja całego narodu miała zrównać rozwój przemysłu i rolnictwa, co najpierw zmniejszyłoby, a ostatecznie całkowicie usunęło dysproporcje między miastem a wsią. Pierwsze informacje z terenu docierające do stolicy były entuzjastyczne - co wynikało nie z rzeczywistego sukcesu oderwanego od rzeczywistości planu, lecz z fałszerstw w raportach, których dopuszczali się pamiętni niedawnych prześladowań przedstawiciele władz lokalnych. Już w 1959 widoczne były katastrofalne skutki Wielkiego Skoku: doszło do około 15% spadku zbiorów zbóż, po którym nastąpiło 10% obniżenie w 1960 r., a w 1961 r. nie doszło do żadnej poprawy; śmierć ok. 30 milionów ludzi, zachwianie pozycji Mao Zedonga, powstanie opozycji wewnątrzpartyjnej,

- 1960 r. - Mao rezygnuje z funkcji przywódcy państwa (nadal pozostaje przewodniczącym partii), oddaje ją Li Shaoqui,

- 1962 r. - propagowana wśród studentów kampania„uczenia się od Lei Fenga” - stawianego za wzór do naśladowania prostego żołnierza, który w zamian za uratowanie swojej rodziny przez rewolucję oddał swoje życie służbie partii. Mao Tse Tungowi udało się także uzyskać poparcie w Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W obu grupach udało mu się bardzo rozpropagować „Małą czerwoną książeczkę”, czyli zbiór cytatów Przewodniczącego,

- 1966-1969 r. - Rewolucja Kulturalna - próba wyeliminowania politycznych rywali przez Mao Zedonga, zachęcał rewolucyjne komitety Czerwonej Gwardii do przejmowania władzy od organów Komunistycznej Partii Chin, studenci (Czerwona Gwardia) zaczęli wdzierać się do domów, niszczyć książki, ubrania, obrazy i wszystko w stylu zachodnim. Spalono setki rękopisów, zniszczono setki zabytków, zbezczeszczono setki świątyń. Jakikolwiek kontakt z przejawami zachodniej kultury groził śmiercią, podobnie jak posiadanie wykształcenia; Czerwona Gwardia zastępuje Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą; w 1968 r. oficjalnie zakończono zwierzchność Czerwonej Gwardii nad Chińską Armią Ludowo-Wyzwoleńczą; ruch wysyłania na prowincję młodych, wykształconych ludzi, którzy mieli otrzymywać edukację od chłopów)

- 1969 r. - Mao mianuje Lin Biao swoim następcą, podjęto kroki mające na celu zakończenie Rewolucji Kulturalnej (ponowne otwarcie szkół, likwidacja skłóconych frakcji),

- 1971 r. - próba puczu wojskowego Lin Biao,

- 1972 r. - śmierć Lin Biao,

- 1973 r. - Mao mianuje Denga Xaopinga wicepremierem,

- 1976 r. - incydent 5 kwietnia - setki tysięcy ludzi zgromadziły się pod Pomnikiem Bohaterów, aby uczcić pamięć zmarłego Zhou Enlaia (manifestacja stłumiona przez Bandę Czworga),

- 9 września 1976 r. - śmierć Mao Zedonga, premierem Huo Guofeng, aresztowanie Bandy Czworga (Jiang Qing, Zhang Chunqiao, Yao Wenyuan i Wang Hongwen), oficjalne zakończenie Rewolucji Kulturalnej.

- 1978 r. - Den Xiaoping przejmuje władzę,

- 1979-1984 - otwarcie Chin na kontakty z innymi krajami, powstanie specjalnych stref ekonomicznych, modernizacja rolnictwa (wspieranie produkcji ubocznej, system odpowiedzialności produkcyjnej), modernizacja przemysłu (otwarcie kraju na handel zagraniczny, system planu kluczowego), modernizacja nauki („Szukaj prawdy w faktach”, zastosowania dokonań naukowych w produkcji i medycynie),

- 1984-1989 - reforma cen, reforma administracji i systemu prawa, nawoływanie Hu Yaobanga, by Den Xiaoping zrezygnował z funkcji, bunty studentów, przegrzanie gospodarki, problemy ekonomiczne, brak reform politycznych),

- 4 kwietnia 1989 r. - masakra na placu Tiananmen, armia zaatakowała bezbronnych demonstrantów, śmierć kilku tysięcy osób,

- 1991 r. - poprawa stosunków z Rosją,

- 1994 r. - Jiang Zemin przywódcą państwa,

- 1997 r. - śmierć Denga Xiaopinga.

3. Mao Zedong - polityk, dyktator komunistycznych Chin. Urodził się w zamożnej rodzinie chłopskiej. W 1911 r. brał udział w rewolucji w Chinach. 1913-1918 studiował na uniwersytecie Czangsza. Tam też nawiązał kontakt z grupami marksistowskimi. W 1921 wraz z towarzyszami założył Komunistyczną Partię Chin (KPCh). W dwa lata później wszedł do Komitetu Centralnego KPCh.
Współzałożyciel Kuomintangu, który zwalczał jako przywódca I rewolucyjnej wojny domowej, toczonej w latach 1924-1927. Wtedy to sformułował tezę o rewolucyjnej roli chłopstwa. Uczestniczył też w II wojnie domowej w latach 1927-1937. Po utworzeniu w 1931 r. Chińskiej Republiki Sowieckiej w prowincji Ciangsi, stanął na jej czele. W 1934 tereny te opanowały wojska Chiang Kai-sheka (Czang Kaj-szeka), a siły komunistyczne przeniosły się w 1935 r., w wyniku tzw. Długiego Marszu, w rejony północno-zachodnich Chin. Wtedy to Mao Tse-tung wysunął się na czoło KPCh. Od 1943 r. został przewodniczącym partii sprawując także dowództwo nad armią rewolucyjną.
Po ataku Japonii na Chiny w 1937 r., wspólnie z Kuomintangiem walczył z agresorem. Po wyparciu Japończyków zdecydował się, wbrew sugestiom J.W. Stalina, na III wojnę domową, która miała miejsce w latach 1946-1949. W jej wyniku pokonał siły Czang Kai-szeka. 1 października 1949 r. proklamował powstanie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Mao Tse-tung stanął na czele państwa jako przewodniczący Centralnego Rządu Ludowego ChRL.
W 1949 r. podpisał układ o przyjaźni ze Związkiem Radzieckimi wprowadził sowiecki model gospodarki. Po 1956 r. zerwał sojusz z ZSRR poddając krytyce kierownictwo w Moskwie, na czele którego stał wtedy N.S. Chruszczow. Był autorem znanych akcji: gospodarczej, czyli tzw. Wielkiego Skoku, "rewolucji kulturalnej", wymierzonej przeciw opozycji w aparacie partyjnym i administracji. Przyniosły one Chinom wielkie szkody, ale ostatecznie Mao Tse-tung uzyskał pełnię władzy.
Po odsunięciu od władzy Lin Piao, oparł się na grupie ludzi zwanej "bandą czworga". Wtedy rozwinął się kult jego osoby, jako "sternika rewolucji", a tzw. czerwona książeczka stała się "katechizmem politycznym" w Chinach, a także wśród radykalnych ruchów rewolucyjnych w Europie Zachodniej (np. goszystów). Jego chińska wersja marksizmu-leninizmu przeszła do historii pod nazwą maoizmu. Uznawał on chłopstwo i warstwy pośrednie za czynnik sprawczy rewolucji, dlatego też koncepcja ta znalazła wielu zagorzałych naśladowców w krajach Trzeciego Świata.

4. Den Xiaoping - chiński polityk. Od 1924 r. członek Komunistycznej Partii Chin (KPCh). Podczas Wielkiego Marszu 1934-1935 na czele 8 Armii, podczas wojny z Japonią w 1938 r. komisarz polityczny. W latach 1954-1967, 1973-1976 i 1977-1987 członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego (KC) KPCh. W 1954-1969 sekretarz generalny KC KPCh.
W okresie rewolucji kulturalnej w 1966-1976 represjonowany, pozbawiony stanowisk partyjnych i rządowych. W 1970 r. zesłany na prowincję w celu "reedukacji". Po rehabilitacji w 1973 wznowił działalność polityczną. Od 1978 r. czołowy polityk Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL).
Animator reform gospodarczych i polityki tzw. otwarcia na świat. W latach 1977-1980 szef sztabu Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W 1980-1981 wiceprzewodniczący, następnie w 1981-1989 przewodniczący Komisji Wojskowej KC KPCh. W 1983-1989 przewodniczący Centralnej Rady Wojskowej ChRL, podjął decyzję o stłumieniu siłą prodemokratycznych wystąpień studentów na placu Tian'anmen 1989 r.. W listopadzie 1989 r. wycofał się z czynnego życia politycznego, zachowując decydujący wpływ na elity polityczne Chin.

IV - Japonia w XX wieku - narodziny i rozwój nowego mocarstwa na Dalekim Wschodzie:

1. Reformy Meidżi:
- od 1603 r. - rządzona przez Szoguna z rodu Togukawa,
- 1867 r. - szogun Yoshinobu rezygnuje z funkcji,
- 1868 r. - bitwa pod Fusami - Musuhito (Meiji) przejmuje władzę, faktyczny koniec szogunatu - izolacja miała chronić szogunat (rządy aktywnych i pełnych wigoru wojskowych, jeszcze większa centralizacja, nietknięta pozostała rodzina cesarska, realna władza sprawowana przez administrację pozostającą poza rządem dworskim - bakufu), a świat zewnętrzny napływał do Japonii, masowe bunty chłopskie, niedoświadczona struktura polityczno-administracyjna,
- Era Meiji - reformy społeczne, ekonomiczne, polityczne - spowodowało to, że stali się mocarstwem, aktywna polityka zagraniczna,
- likwidacja politycznego rozdrobnienia, przejęcie nowoczesnej techniki wojennej i administracyjnej,
- stosunki z zagranicą - całkowita bezbronność Japonii - nieliczna, zacofana technicznie armia, pusty skarb cesarski, ziemia w rękach daimyo (klany),
- „Księga struktury rządu” - podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą - miały być sprawowane przez najwyższy organ rządowy Dajokan,
- 1869 r. - „Zwrot rejestrów” - hany Satchodohi zrzekły się swojej autonomii i przekazały cesarzowi rejestry swoich poddanych - pozostało tylko 17 daimyo,
- 1871 r. - reskrypt cesarski odebrał pozostałym daimyo prawa do ziemi i poddanych - wielu samurajów bez środków do życia (1877r. - największy bunt, praca dla nich to hańba),
- 1871 r. - zwolniono samurajów z noszenia mieczy, a chłopi i mieszczanie uzyskali prawo do noszenia nazwisk, zawieranie związków małżeńskich z osobą z innego stanu, zezwolenie na jazdę konno i nie padanie na twarz w obecności samuraja,
- utworzono regularną armię na zasadzie powszechnego poboru, powszechna służba wojskowa,
- 1872 r. - kalendarz gregoriański obowiązuje w Japonii,
- 1873 r. - reforma podatkowa - ziemia opodatkowana od wartości - zgubne w czasie nieurodzaju - chęć pracy w fabrykach,
- 1873 r. - zniesiono zarządzenia antychrześcijańskie (zabraniały praktykowania tej religii pod groźbą kary śmierci), zlikwidowanie rozłamu rządowego - zamyka I etap formowania się władzy po przewrocie Meiji,
- 1880 r. - reskrypt zabraniający działalności politycznej nauczycielom, urzędnikom i wojskowym,
- 1888 r. - powołanie Tajnej Rady mającej opracować ostateczną wersję konstytucji (Ito Hirobumi),
- 1889 r. - proklamowanie konstytucji - nie wspomina gabinetu, cesarz głównym członem rządzącym, władza ustawodawcza podzielona na dwuizbowy parlament, pominięto powstałą w tym samym roku „Radę Starszych Mężów Stanu” (Genro, osobista grupa doradców cesarza, gdzie zapadały najważniejsze decyzje państwowe) - Japonia monarchią absolutną,
- 1894-1895 - zwycięska wojna z Chinami - pretekst - powstanie chłopów koreańskich - interwencja obu wojsk - uznanie niepodległości Korei,
- 1904-1905 - wojna japońsko-rosyjska - zwycięska, pretekst - Rosja uzyskała koncesję na 25 lat na Liaotung, zezwolenie na budowę kolei południowomandżurskiej - zbombardowanie Port Arthur i zatopienie statków rosyjskich, porażka floty bałtyckiej pod Cuszimą, Roosevelt mediatorem - skutki - Japonia w posiadaniu Sachalinu, kolei w Mandżurii, Port Arthur, uznanie obecności Japonii na kontynencie,
- 1912 r. - śmierć cesarza Meiji - symbol modernizacji - następcą Yoshihito - rozpoczęcie okresu Taisho („okres wielkiej słuszności”) - formowanie nowego narodu dobiegło końca
- proces wzrostu uprzemysłowienia, uczestnictwo mas w życiu politycznym i uwikłania międzynarodowe.

2. Japonia w czasie I wojny światowej:
- w okresie I WŚ - po stronie Ententy, wypowiedzieli wojnę Niemcom - atak na ich posiadłości w Szantungu w Chinach i wyspy Oceanu Spokojnego - Karoliny, Mariany, Wyspy Marshalla - chcieli wpływów w Chinach, brak zgody zachodu,
- 1915 r. - „21 żądań” - plan częściowego podporządkowania Chin (skuteczna kontrola nad Chinami po rewolucji z 1911 r.) - przejęcie niemieckich posiadłości, Mandżuria, wschodnia Mongolia Wewnętrzna, eksploatacja kopalń w Chinach (zakaz udostępniania innym) - obawy USA o swoje wpływy w Chinach (poparli Kuomintang i nacjonalizm),
- nie ucierpieli od działań wojennych, interesy korzystne kosztem Niemiec i innych - wzrost handlu, nowe strategiczne obszary w Chinach i na Pacyfiku, nieufni wobec państw zachodnich,
- Traktat Wersalski - kontrola nad Szantungiem i wyspami Oceanu Spokojnego, miejsce w radzie Ligi Narodów,
- wzrost gospodarki o 50%, trzykrotny eksportu, rozwój przemysłu ciężkiego, nowe klasy i grupy,
- pozycja dominująca - koalicja grup elitarnych - arystokracja i wyższa biurokracja,
- problem przeludnienia kraju,
- 1921 r. - koniec boomu przemysłowego - nierównomierny rozdział możliwości ekonomicznych, dysproporcje majątkowe - próba utrzymania równowagi.

3. Konferencja waszyngtońska:
- pakt o nieagresji z USA, Anglią, Francją,
- rezygnacja z Szantungu i „21 żądań”,
- zamrożenie zbrojeń w rejonie Pacyfiku - skutek - bezrobocie w kadrze oficerskiej,
- polityka „otwartych drzwi” w Chinach,
- 1928 r. - Japonia sygnatariuszami Paktu Brianda-Kelloga.

4. Zamachy, incydenty i walka o władzę w okresie międzywojennym:
- 1919-1920 - masowe demonstracje za powszechnym prawem wyborczym dla mężczyzn,
- 1921 r. - zamordowanie premiera Hara Takashiego,
- 1925 r. - śmierć cesarza Yoshihito - kierunek ku demokracji,
- 1926-1989 - nowa era Showa („Okres oświeconego pokoju”) - panowanie cesarza Hirohito,
- Wielki Kryzys - eksport zmalał, podatki bez zmian, morderstwa winowajców, bezrobocie, plajtowały banki, drobne przedsiębiorstwa, warstwy rzemieślnicze,
- 1927 r. - szefem gabinetu Tanaka Giichi - przedstawiciel grupy militarystów, rozpoczął agresywną politykę w Azji, a w kraju wobec komunistów,
- 1927 r. - przewrót polityczny w Chinach - podporządkowanie sobie Mandżurii,
- 1930 r. - traktat o rozbrojeniu w Londynie podpisany przez Hamaguchiego - redukcja zbrojeń na morzu w stosunku 10:6 wobec USA i Anglii, wstrzymanie budowy okrętów podwodnych na okres 6 lat,
- 1931 r. - „Incydent mandżurski” (mukdeński) - prowokacja, Armia Japońska niszczy część swojej kolei i oskarża o to Chiny, więc atakuje Mukden i zajmuje Mandżurię - skutek - powołanie marionetkowego państwa Mandżukuo, potępienie przez Ligę Narodów,
- 1932 r. - „Incydent majowy” - przewrót mający ustalić władzę dla armii, zamordowanie premiera Inukaja Tsuyoshiego,
- 1933 r. - Japonia występuje z Ligi Narodów, koncepcja Wielkiej Strefy Dobrobytu - zjednoczenie Azjatów pod przewodnictwem Japonii wobec siły państw zachodnich,
- 1936 r. - „Incydent 26 lutego” próba obalenia rządu przez grupę młodych oficerów - klęska.

5. II wojna światowa - działania zbrojne i polityka:
- 25 listopada 1935 r. - Pakt Antykominternowski podpisany z Niemcami przeciw ZSRR - zachowanie neutralności, gdy jedna ze stron znajdzie się w stanie wojny z ZSRR, cel - uzyskanie światowej hegemonii i przeciwstawienie się państwom alianckim,
- 1937 r. - „Incydent na Moście Marco Polo” - japońska inwazja na Chiny (początek 8-letniej wojny, 1945 r. - bezwarunkowa kapitulacja Japonii),
- 13 grudnia 1937 r. - masakra nankińska - rzeź jeńców wojennych i ludności cywilnej
- 1938 r. - „nowy porządek we wschodniej Azji” - „Azja dla Azjatów” - orędzie premiera Konoe Fumimaro,
- 1940 r. - układ z rządem Vichy - wkroczenie do Indochin - uzyskanie prawa tranzytu i zakładania baz, nawiązanie bliższych kontaktów z Niemcami, USA nakłada embargo na surowce niezbędne do prowadzanie wojny w Chinach,
- 27 września 1940 r. - traktat oś Tokio-Berlin-Rzym - uznanie przewodnictwa Niemiec i Włoch w Europie, przewodnictwo Japonii w Azji, mimo nacisków nie przystąpili do II WŚ,
- 1941 r. - pakt o neutralności z ZSRR,
- 1941 r. - premierem generał Tojo Hideki - wprowadza dyktaturę wojskową,
- 7 grudnia 1941 r. - atak na Pearl Harbor - wypowiedzenie wojny USA,
- 1942 r. - bitwa powietrzna o Midway,
- 1945 r. - zajęcie Okinawy przez USA, kapitulacja Niemiec,
- 6 sierpnia 1945 r. - bomba atomowa „Little Boy” zrzucona na Hiroszimę,
- 9 sierpnia 1945 r. - „Fat Man” zrzucony na Nagasaki,
- 15 sierpnia 1945 r. - cesarz Hirohito prosi o zawieszenie broni (2 wrzesień - kapitulacja na pancerniku Missouri) - początek okresu amerykańskiej okupacji.

6. Budowa demokracji:
- po II WŚ - Japonia wraca do terytoriów zajmowanych w okresie Meiji, zachowano system cesarski (cesarz musiał wyrzec się swojej boskości),
- 1946 r. - konstytucja mcarthurowska - cesarz to symbol jedności narodu, dwuizbowy parlament wybierany w wyborach powszechnych, kobiety otrzymały czynne i bierne prawo wyborcze, cenzus wieku wyborczego - 20 lat,
- możliwość wyboru urzędników lokalnej administracji,
- Japonia nie będzie prowadzić działań wojennych na terenie innych państw i nie będzie posiadać własnej armii, a jedynie tzw. siły samoobrony,
- 1946 r. - powstaje Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu - osądzić przywódców, działaczy za zbrodnie dokonane podczas II WŚ,
- do 1948 r. - I okres okupacji - demilitaryzacja, demokratyzacja, odbudowa ekonomiczna,
- od 1948 r. - na skutek zwycięstwa komunistów w Chinach i nasileniu Zimnej Wojny - USA przekształcają Japonię w sojusznika - militaryzacja kraju,
- 1952 r. - koniec okupacji.

V. Droga Indii do niepodległości (1919-1947). Indie w XX wieku:

1. Indie w latach 1857-1919:

- rywalizacja o wpływy w Indiach już od końca XVI w., brytyjskie zwierzchnictwo, Kompania Wschodnioindyjska,

- 1857 r. - powstanie Sipajów (Sipajowie - miejscowi, zdenerwował ich nakaz stosowania tłuszczu krowiego lub wieprzowego do czyszczenia amunicji, zajęli Delhi, stłumione w 1858 r.),

- 1858 r. - rozwiązanie Kompanii Wschodnioindyjskiej,

- 1877 r. - królowa Anglii Wiktoria zostaje cesarzową Indii,

- nowa struktura społeczna (Brytyjczycy podporządkowali sobie właścicieli ziemskich, powstanie British Indian Association - interesy klasy posiadającej, zubożenie wsi, degeneracja porządku kastowego),

- początki odrodzenia hinduskiego (Brahmo Samadź - oczyszczenie hinduizmu zgodnie z tradycją europejską, zniesienie kast, poszerzenie praw kobiet, Ram Mohan Roy, Devendranath Tagore; Prathana Samadź - społeczeństwo nie może całkowicie zerwać z przeszłością, Mahadey Gowinda Ranade; Arja Samadź - powrót do pierwotnych wartości hinduizmu, Swami Dayananda Saraswati; Ramakrischna Paramahansa - synteza tradycji hinduizmu i idei zachodnich),

- początki ruchów ludowych (na początku masy były bierne, ale rozpad więzi społecznych to zmienił, 1859-1862 - ruch rolników Wschodniego Bengalu przeciwko plantatorom indyga; 1968 r. - załamanie ruchu wahabitów (muzułmanów sprzeciwiających się odsuwaniu ich na margines społeczny przez Anglików i Hindusów; lata '60-'80 - Pendżab, antybrytyjska i antymuzułmańska sekta namdharich),

- 1885 r. - powstanie Indyjskiego Kongresu Narodowego (zmienił nazwę z powstałej w 1876 r. Indian Assiociation; rozwój ruchu narodowego wywołały reforma religijna, niezadowolenie społeczeństwa i napływ idei europejskich; Kongres miał wprowadzać reformy we współpracy z rządem oraz zwracać mu uwagę na niedociągnięcia, ale rząd nie traktował go poważnie; w 1901 r. Chandra Dutt sformułował żądania ludu indyjskiego; 1908 r. - wyłoniły się 2 grupy: umiarkowana - Naram Dal, S. Banerjea, przeciwni angażowania mas do walk, ekstremistyczna - Garam Dal, Lal Laidżipat Rai, angaż mas; 1916 r. - połączenie obu odłamów; 1918 r. - odłączenie umiarkowanych i utworzenie przez nich Federacji Liberalnej),

- 1902-1903 - przygotowania do powstania zbrojnego, Anglicy ograniczali samorząd, ustawa o tajemnicy służbowej nasiliła represje, podział Bengalu na 2 prowincje,

- 1906 r. - powstanie Ligi Muzułmańskiej (reprezentowanie interesów muzułmanów, 1916 r. - połączenie z IKN i opracowanie wspólnej polityki),

- 1907 r. - powstanie radykałów, napady terrorystyczne,

- 1911 r. - odwołanie podziału Bengalu,

- I Wojna Światowa (stan ludności indyjskiej uległ pogorszeniu, wysokie podatki, represje ze strony Brytyjczyków, nasilenie ruchów narodowych i społecznych, IKN przekształca się w partię masową, zbliżenie rządu i IKN, upadek mitu wielkiej Anglii i białego człowieka; pakt Lakhnau - współdziałanie Ligi i IKN, Gandhi chciał zwalczyć podziały).

2. Indie w latach 1919-1937:

- 1919 r. - Ustawa Rowlatta (przedłużała ustawę o obronności Indii i ich zależności od Wielkiej Brytanii, upoważniała rząd brytyjski do uwięzienia wszystkich winnych zamieszek bez procesu),

- 1919 r. - hartal - ruch obywatelskiego nieposłuszeństwa zainicjowany przez Gandhiego, polegający na wstrzymywaniu się od wszelkiej działalności, poście i modlitwie; rzeź w Pendżabie - śmierć demonstrantów, którzy nie wiedzieli o zakazie zgromadzeń, uzyskanie swaradźu w ciągu roku, ogromna popularność ruchu),

- 1921 r. - Gandhi zostaje przywódcą IKN,

- 1921 r. - Akt o Indiach (większa autonomia, równy status prowincji, zasada odpowiedzialności rządów prowincjonalnych przed wybieranymi ciałami przedstawicielskimi, rozszerzenie Centralnej Rady Ustawodawczej, rząd centralny zajmował się najistotniejszymi kwestiami, zasada diarchii - wydzielenie spraw, za które rząd odpowiadał przed Zgromadzeniem i tych, które kontrolował wicekról i rząd w Londynie; nie zaspokajało to ambicji Hindusów),

- 1922 r. - incydent w Ćauri Ćaura (śmierć 12 policjantów brytyjskich, Gandhi przerwał kampanię ruchu hartal, został aresztowany do 1924 r.),

- 1929-1930 - Kongres przedstawił program dążenia do pełnej niepodległości,

- 1930 r. - Jawaharlal Nehru zostaje przewodniczącym IKN,

- 26 stycznia 1930 r. - dzień niepodległości (demonstracje, nieużywanie siły, harmonia między grupami religijnymi),

- 1930 r. - Marsz Solny - tysiące Hindusów pod przywództwem Gandhiego pokonało 400 km z Ahmadabadu do Dandi po to, aby zdobyć własną sól i przełamać monopol Brytyjczyków, zmuszenie rządu Irwina do rozmów z Gandhim,

- 1931 r. - pakt Irwin-Gandhi (brytyjski rząd zgodził się na uwolnienie więźniów politycznych w zamian za zawieszenie akcji obywatelskiego nieposłuszeństwa, konferencja w Londynie rozczarowaniem dla Gandhiego, wznowienie działań ruchu),

- 1932 r. - aresztowanie Gandhiego, głodówki,

- 1934 r. - definitywne zakończenie ruchu obywatelskiego nieposłuszeństwa, wystąpienie Gandhiego z IKN,

- 1935 r. - Konstytucja (zakładała utworzenie federacji ogólnoindyjskiej - skrytykowane i niezrealizowane, kres diarchii, wprowadzenie autonomii, odłączenie Birmy i Adenu, zwalczana przez IKN),

- 1936 r. - przewodniczącym Ligi Muzułmańskiej zostaje Mohammad Ali Jinnah,

- wzrost aktywności politycznej.

3. Indie w latach 1937-1947:

- 1937 r. - wybory do Zgromadzeń Prowincjonalnych (sukces IKN),

- rządy IKN (eliminacja wpływu gubernatora na decyzje ministrów),

- 1939 r. - wzrost wpływów Subhasa Chandra Bosego - przewodniczącego lewego skrzydła Kongresu, utworzenie Bloku Postępowego, rozłam w IKN, powstanie lokalnych partii komunistycznych,

- odrodzenie wpływów Ligi Muzułmańskiej (zjednoczenie Ligi, koncepcja Indii jako federacji niezależnych państw),

- 1939 r. - sprzeciw IKN przeciw wojnie z Niemcami,

- 1941 r. - IKN wysuwa ofertę pomocy Anglikom w wojnie, w zamian dostaje obietnicę uzyskania statusu dominium po wojnie (to nie wystarczało, Indie chciały pełnej niepodległości, więc Gandhi znowu rozpoczął akcję ruchu nieposłuszeństwa obywatelskiego, masowe aresztowania), od 1941 r. lewica nie była już przeciwna wojnie,

- 1942 r. - Bose wraz z Japonią tworzy w Birmie Indyjską Armię Narodową, odmowa współpracy IKN z rządem brytyjskim, delegalizacja IKN i jego osłabienie, hasło „Quit India” Gandhiego, wzrost popularności Ligi Muzułmańskiej i Komunistycznej Partii Indii, aresztowanie Gandhiego,

- pogorszenie warunków materialnych w kraju (miliony zmarły z powodu głodu),

- 1943 r. - utworzenie przez Bosego w Singapurze Wolnego Rządu,

- 1944 r. - Rajagopalachari mówi o konieczności współpracy IKN i Ligi Muzułmańskiej przy podziale kraju (poprzez referendum), Jinnah tak, Gandhi nie,

- 1945 r. - wybory, demonstracje,

- 1946 r. - bunt floty, IKN i Liga go uspokajają,

- 1946 r. - misja rządu brytyjskiego, która ma przygotować propozycje rozwiązania problemu, powrót do idei federacji, początkowo i IKN, i Liga były na tak, potem Liga zrezygnowała, bo nie zaproszono Jinnaha do tworzenia rządu,

- 1946 r. - rzeź w Kalkucie, masowe wzajemne mordy Hindusów i muzułmanów,

- 1946 r. - Nehru wicepremierem Indii, bojkot posłów Ligi Muzułmańskiej,

- 1947 r. - przyjęcie planu podziału Indii w Delhi przez IKN, Ligę Muzułmańską i Sikhów, Indie i Pakistan miały mieć charakter dominiów,

- 14 sierpnia 1947 r. - niepodległość Pakistanu (gubernatorem Jinnah),

- 15 sierpnia 1947 r. - niepodległość Indii (gubernatorem Mountbatten, premierem Nehru),

- problem Kaszmiru - I wojna o Kaszmir - (nie zgłosił przynależności, na terytorium wkroczyły obszary Patanów, które miały poparcie Pakistanu, Hari Singh zwrócił się po pomoc do Indii, przyłączenie do Indii),

- 1948 r. - śmierć Gandhiego,

- 1950 r. - Indie republiką, nowa konstytucja.

4. Indie w latach 1950-2009:

- 1947-1964 - premierem Nehru - industrializacja Indii, skonsolidowanie państwa, socjalizm, gospodarka centralnie planowana, neutralność w polityce zagranicznej,

- 1950 r. - prezydentem Rajendra Prasad (IKN),

- 1954 r. - Pańcza Sila - Nehru wraz z Zhou Enlaiem z Chin formułują 5 zasad pokojowego współistnienia w stosunkach międzynarodowych (poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności, nie ingerowanie w sprawy wewnętrzne, nieagresja, równość i zasada wzajemnych korzyści, pokojowe współistnienie),

- włączenie do Indii posiadłości francuskich (1956 r. - Pondicherry) i portugalskich (1961 r. - Goa),

- od 1960 r. - „zielona rewolucja” - program rozwoju rolnictwa FAO,

- 1962 r. - wojna chińsko-indyjska - przyczyną spór graniczny o tereny w Kaszmirze i Asamie, agresorem Chiny, okazało się, że indyjska armia jest bardzo słaba, a polityka nieagresji trefna - to spowodowało szybki wzrost militarny Indii po wojnie),

- 1962 r. - prezydentem Sarvepalli Radhakrishnan,

- 1964 r. - śmierć Nehru,

- 1965 r. - II wojna o Kaszmir - przyczyną nieudana próba wzniecenia antyindyjskiego powstania w Kaszmirze przez pakistańskie grupy dywersyjne, zawieszenie broni, deklaracja taszkiencka - wycofanie wojsk poza linię demarkacyjną, zobowiązanie do pokojowego rozwiązania sporu o Kaszmir,

- 1966-1977 - premierem Indira Gandhi (córka Nehru) - kontynuowała politykę ojca i jego program reform, dążyła do przekształcenia Indii w mocarstwo regionalne, wzmacnianie władzy centralnej, ograniczania pozycji maharadżów, reforma rolna, zasada rygorystycznej kontroli urodzeń,

- 1967 r. - prezydentem Zakir Husain,

- 1969 r. - prezydentem Varahagiri Venkata Giri,

- 1971 r. - III wojna indyjsko-pakistańska - pretekstem udzielanie pomocy przez Indie Mukti Bachini (bengalskiej organizacji wyzwoleńczej), zwycięstwo armii indyjskiej,

- 1973-1975 - kryzys gospodarczy, niezadowolenie społeczeństwa,

- 1974 r. - prezydentem Fakhruddin Ali Ahmed,

- 1975 r. - stan wyjątkowy, rządy dyktatorskie,

- 1977 r. - prezydentem N. S. Reddy,

- 1977-1979 - wybory powszechne w 1977 r., władzę przejmuje opozycyjna partia Janata, która z powodu braku jednolitego programu politycznego nie była w stanie jej utrzymać,

- 1980-1984 - premierem Indira Gandhi - problemy z nasileniem działalności separatystów sikhijskich (chcieli utworzenia w Pendżabie niepodległego państwa- Khalistanu), rozkaz zaatakowanie Złotej Świątyni sikhów,

- 1982 r. - prezydentem Giani Zail Singh (IKN),

- 1984 r. - śmierć Indiry Gandhi (zamach sikhów),

- 1984-1989 - premierem Rajiv Gandhi (syn Indiry Gandhi) - kontynuował działania na rzecz przyspieszenia rozwoju gospodarczego, politykę niezaangażowania i liberalizacji gospodarki,

- 1987 r. - prezydentem Ramaswamy Venkatamaran,

- 1989 r. - wybory parlamentarne, przegrana IKN, premierem V. P, Singh, potem Ch. Shekhar, liberalizacja gospodarki, zwalczanie ruchów separatystycznych,

- 1991 r. - śmierć Rajiva Gandhiego (zamach),

- 1991 r. - wybory powszechne - zwycięstwo IKN, premierem P. V. Narasimha Rao, modernizacja gospodarki poprzez współpracę z obcym kapitałem, próby współpracy z byłymi radzieckimi republikami azjatyckimi, nawiązanie stosunków z Izraelem, dialog z Pakistanem, poprawa stosunków z USA i Chinami,

- 1992 r. - prezydentem Shankar Dayal Dharma (IKN),

- 1992-1993 - zamieszki w Bombaju między Hindusami a muzułmanami,

- 1997 r. - prezydentem K. R. Narayanan (IKN),

- 1998 r. - premierem Atal Mehari Vajpayee, lider Indyjskiej Partii Ludowej,

- 1998 r. - pierwsza próba broni jądrowej Indii (sankcje ekonomiczne USA),

- 2001 r. - zamach na indyjski parlament (oskarżono Pakistan, zaostrzenie konfliktu),

- 2002 r. - prezydentem A. Kalam,

- 2004 r. - wybory powszechne, zwycięstwo IKN, premierem Manmohan Singh,

- 2007 r. - prezydentem Pratibha Patil (IKN).

5. Mohandas Karamchand Gandhi - przydomek Mahatma, czyli Wielki Duchem (1869-1948), indyjski przywódca narodowy. Urodzony w rodzinie należącej do kasty kupców (Hindu Bania). Kształcił się w Indiach i od 1888 r. w Wielkiej Brytanii. Praktykę adwokacką odbył w Londynie.
Następnie pracował jako adwokat w Bombaju, by po wykluczeniu z kasty wyjechać w 1893 r. do Afryki Południowej. Tam zajmował się obroną praw Hindusów. Wtedy też zastosował opracowaną przez siebie metodę biernego oporu, zwaną satyagraha, tj. siła prawdy.
Poglądy i zasady działania Gandhiego opierały się na trzech normach moralnych:
a) niewyrządzaniu zła i powszechnej życzliwości nawet wobec wrogów
b) życiu w prawdzie
c) ascezie prowadzącej do opanowania ciała przez ducha.
Program etyczny Gandhiego zyskał wielkie uznanie nie tylko w Indiach. Gandhi był filozofem głównie, przez zajmowaną postawę i czyn, podobnie jak Sokrates i Pyrron, czyniącym ze swego życia przykład do naśladowania. Swe poglądy przedstawił w licznych pracach, m.in. w The Story Of My Experiments With Truth…
W 1915 r. powrócił do Indii, gdzie kierował kampanią na rzecz praw robotników i chłopów, bojkotu towarów angielskich i zachodniego sposobu ubierania się. Działania te przyniosły mu sławę i przywództwo w Indyjskim Kongresie Narodowym. Był wielokrotnie aresztowany i więziony przez Brytyjczyków. W 1930 r. zorganizował tzw. marsz protestu, którego celem było wydobycie z morza soli, co stanowiło symbol złamania monopolu Brytyjczyków na produkcję tego artykułu. Przekształcił Kongres w potężną masową partię polityczną opartą na hierarchicznej organizacji wewnętrznej. W kwestiach społecznych kładł nacisk na prostotę i poczucie wzajemnej więzi, charakterystyczne dla wsi indyjskiej. W latach 1942-1944 trafił ponownie do więzienia, kiedy odmówił współpracy z Brytyjczykami podczas II wojny światowej. Był uczestnikiem negocjacji niepodległościowych, w wyniku których został proklamowany akt niepodległości 15 sierpnia 1947 r..

Został zastrzelony 30 stycznia 1948 r. w Delhi przez hinduskiego fanatyka Nathurama Godze, przeciwnika podziału kraju oraz zapewniania ochrony muzułmanom.

VI - Historia Afryki postkolonialnej:

1. Dekolonizacja Afryki, najważniejsze wydarzenia:
- apogeum zimnej wojny - postęp w usamodzielnianiu się terytoriów kolonialnych,
- 1955 r. - niepodległość Maroko i Tunezji - byłe posiadłości francuskie,
- 1956 r. - klęska sueska początkiem demontażu imperiów kolonialnych w Czarnej Afryce, rezygnacja państw europejskich z globalnych ambicji na rzecz spraw europejskich,
- przypadek Francji - wojna algierska - odrzucenie statusu zostania Francuzami,
- 1958 r. - nowa konstytucja znosiła Unię Francuską - powołanie luźniejszej „Wspólnoty”,
- 1960 r. - „Rok Afryki” - pełną suwerenność uzyskuje: Mauretania, Mali, Niger, Czad, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta, Dahomej, Republika Środkowoafrykańska, Gabon, Kongo Brazzaville i Madagaskar (terytoria powiernicze ONZ - Kamerun i Togo) oraz Kongo Belgijskie i brytyjska Nigeria,
- 1960 r. - ONZ proklamuje dekolonizację jako swój cel - Deklaracja o przyznawaniu niepodległości krajom i ludom kolonialnym,
- 1960-1962 - wojna partyzancka w Angoli, Mozambiku - słabość Portugalczyków,
- 1961 r. - niepodległość kolonii brytyjskich - Sierra Leone i Tanganiki,
- 1961 r. - rozpad Federacji Środkowoafrykańskiej - wystąpienie Niasy (Malawi), Rodezji Północnej (Zambia),
- 1962 r. - Uganda - prezydentem ugandyjski kabaka,
- 1962 r. - niepodległość belgijskich posiadłości - Rwanda i Burundi,
- 1963 r. - niepodległość Kenii - Jomo Kenyatta,
- 1963 r. - stworzenie Organizacji Jedności Afrykańskiej w Addis Abebie.

2. Model brytyjski - trudności:
a) Kenia:
- 1895 r. - utworzenie Brytyjskiej Afryki Wschodniej (obejmowała także Ugandę),
- 1920 r. - utworzenie kolonii brytyjskiej - zgromadzenie parlamentarne bez przedstawicieli miejscowej ludności (aż do 1944),
- 1921 r. - powołanie Stowarzyszenia Młodych Kikuju (Afrykański Związek Kenii),
- 1947 r. - na czele stowarzyszenia - Jomo Kenyatta,
- 1952 r. - wybuch powstania Mau Mau - wymierzone przeciwko brytyjskim rządom,
- 1959 r. - stłumienie powstania - pyrrusowe zwycięstwo Brytyjczyków,
- 1963 r. - uzyskanie niepodległości przez Kenię,
- 1964 r. - Jomo Kenyatta pierwszym prezydentem,
- 1969 r. - Afrykański Związek Narodowy Kenii jedyną legalną partią,
- 1978 r. - śmierć Kenyatty - zastępcą wiceprezydent Daniel arap Moi,
- 1982 r. - nowelizacja konstytucji - Kenia państwem jednopartyjnym, doszło do zamachu, stanu, szybko został zdławiony,
- 1991 r. - kolejna nowelizacja konstytucji - zezwolenie na tworzenie partii,
- 1992 r. - Moi wybrany ponownie prezydentem, wybory parlamentarne,
- 2002 r. - wybory prezydenckie Mwai Kibaki (W) vs Uhuru Kenyatta (L, syn Jomo Kenyatty),
- 2007 r. - ponowna wygrana Kibakiego, zakwestionowanie wyników, oskarżenie o fałszerstwo przez opozycję pod przywództwem Raily Odingi - zamieszki.

b) Nigeria:
- posiadłość brytyjska, wiele grup etnicznych i języków,
- plemię Jaruba - południowy wschód, chrześcijaństwo, islam, partia AG oraz plemię Ibo - południowy zachód, animistyczni chrześcijanie, partia NCNC, plemię Hausa - północ, muzułmanie, partia NPC,
- 1944 r. - Nnamdi Azikiwe zakłada Narodową Radę Nigerii i Kamerunu (ogólno nigeryjskie ambicje) - polityczne partie Jarubów,
- 1961 r. - uzyskanie niepodległości, konstytucji - republika federalna o parlamentarnej formie rządu, Rada Ministrów i Rada Wykonawcza - uwalnianie się od wpływów brytyjskich,
- pierwszy rząd niepodległej Nigerii stworzyła koalicja NCNC i NPC z Abubakarem Tafawa Balewą jako premierem (NPC). Partia AG pod przywództwem Obafemiego Awolowo pozostała w opozycji,
- 1963 r. - monarcha brytyjski przestaje być głową państwa - pierwszym prezydentem Nnamdi Azikiwe - południe lepiej rozwinięte (Joruba i Ibo) oraz biedniejsza północ (Fulani i Hausa),
- 1966 r. - zamach stanu grupy oficerów (Ibo) - obalenie rządu, obalone przez oficerów z Północy, napięcia etniczne,
- 1967-1970 - proklamowanie niepodległości wschodniego regionu Nigerii jako Republiki Biafry - bogate złoża ropy naftowej, u władzy pułkownik Yakubu Gowon popierany przez Fulani, Hausa i Joruba - początek wojny domowej - tzw. „okres secesji Biafry”,
- 1975 r. - bezkrwawy zamach stanu grupy oficerów pod przywództwem Murali Mohammeda - przejście władzy w ręce cywilne,
- 1978 r. - nowa konstytucja - zniesiono zakaz działalności partii politycznych, ale tylko 5 może brać w nich udział - wygrana NCNC,
- rywalizacja plemienna, wywrotowa działalność fundamentalistów islamskich, zmieniono ustawę imigracyjną, deportacje nielegalnych pracowników z państw ościennych, wprowadzenie programu oszczędnościowego,
- 1983 r. - wybory, nowy rząd obalony przez wojsko, władzę przejął generał Muhammad Buhai - tworzy Najwyższą Radę Wojskową, ograniczono prawa obywatelskie, zakaz działalności partii,
- 1985 r. - przewrót pałacowy - władzę przejmuje generał Ibrahim Babangida - załamanie cen ropy naftowej, realizował program oszczędnościowy, ograniczenie swobód religijnych, krwawe zamieszki - USA i Wielka Brytania nakładają sankcje, handel narkotykami, nieprzestrzeganie praw człowieka, korupcja,
- 1998 r. - rządy generała Abubakara - próby naprawienia administracji, wypuszczenie cywilnych więźniów politycznych,
- 1999 r. - nowa demokratyczna konstytucja - rządy Obasanjo - większa wolność prasy, unieważnianie umów zawartych przez poprzedników - zamieszki na tle religijnym i etnicznym nie ucichły.

3. Model brytyjski - sukcesy:
a) Ghana:
- 1951 r. - na terenie Złotego Wybrzeża (Afryka Zachodnia) odbyły się wybory, zwycięstwo Konwentu Partii Ludowej pod przewodnictwem Kwame Nkrumaha, prace nad konstytucją,
- 1957 r. - proklamowanie niepodległości - wnętrze kraju zamieszkałe przez plemiona Aszanti bezskutecznie domagało się secesji.

4. Przypadek Rodezji:
   - 1890-1895 - terytorium utworzone przez Brytyjską Kompanię Południowoafrykańską kierowaną przez Cecila Rhodesa,
   - 1911 r. - podział na Rodezję Północną i Południową,
   - 1953-1963 - utworzenie Federacji Rodezji i Niasy - liczne wewnętrzne spory i postępująca dekolonizacja,
   - 1964 r. - uzyskanie niepodległości przez Rodezję Południową (Zambia), Niasa (Malawi),
   - 1964 r. - utworzenie rasistowskiej partii - Front Rodezyjski - Ian Douglas Smith,
   - 1965 r. - rząd Smitha ogłasza jednostronną niepodległość Rodezji wbrew planom Brytyjczyków, nieuznanie tego faktu przez społeczność międzynarodową,
   - 1970 r. - proklamowanie republiki,
   - lata `70 - „wojna w buszu” - wystąpienie zbrojne ugrupowań ZANU i ZAPU przeciwko rządowi Smitha,
   - 1979 r. - negocjacje - skutek - utworzenie przejściowego rządu Zimbabwe-Rodezji,
   - 1980 r. - zwycięstwo ZANU - pod kierownictwem Roberta Mugabe - proklamowanie nowego państwa Zimbabwe, kres istnienia Rodezji, powolny upadek gospodarczy kraju, marksistowskie poglądy, masowe mordy, głód w państwie bogatym w złoża metali, diamentów, złota, szmaragdów,
   - 2002 r. - szóste zwycięstwo w wyborach prezydenckich Roberta Mugabe.

5. Model francuski - Charles de Gaulle, Algieria i dzieje późniejsze:
- 1830 r. - inwazja francuska w Północnej Afryce,
- 1881 r. - Algieria włączona do Francji, masowy napływ osadników do Maghrebu (północno-zachodnia Afryka) - Francja właściwa,
- lata `20 XX w. - kształtowanie tożsamości narodowej, źródło surowców dla Francji,
- II WŚ - klęska Paryża, Algieria siedzibą rządów de Galla,
- 1942 r. - przywódca Ferhat Abbas apeluje o ustanowienie zgromadzenia konstytucyjnego,
- 1946 r. - Ferhat Abbas tworzy Unię Demokratyczną Manifestu Algierskiego (UDMA),
- 1947 r. - konstytucja Algierii - zgoda na zgromadzenie, wszyscy obywatele zasługują na obywatelstwo francuskie, osłabienie UDMA, silny Ruch na rzecz Wolności Demokratycznej - dali początek terrorystycznej organizacji OS (przywódca Ahmed ben Bella),
- 1954 r. - zbrojne powstanie Frontu Wyzwolenia Narodowego - pomoc egipska,
- 1955 r. - uczestnictwo w konferencji w Bandungu,
- 1956 r. - terror białych obawiających się porzucenia przez metropolię, przejęcie władz administracyjnych i cywilnych przez wojsko generała Jacquessa Massu,
- 1957 r. - kolejny konflikt - skargi ONZ, oferty mediacji,
- 1958 r. - FLN ogłasza powstanie Tymczasowego Rządu Republiki Algierskiej z Ferhatem Abbasem na czele,
- 1959 r. - przemówienie radiowe - trzy rozwiązania - secesja, integracja, stowarzyszone,
- 1961 r. - referendum w sprawie Algierii - poparcie dla de Galla,
- 1962 r. - porozumienie z Evian - niepodległość Algierii, pierwszym prezydentem Ahmed ben Bella - orientacja panarabska i lewicowa - zrujnowanie gospodarcze kraju, FLN dokonuje przewrotu, władzę przejmuje Huare Bumedien,
- 1988 r. - zmiany konstytucyjne, uprawnienia wykonawcze dla premiera, system wielopartyjny, pojawienie się Islamskiego Frontu Ocalenia (FIS) - rozruchy, chęć stworzenia państwa religijnego,
- 1991 r. - demonstracje islamistów, zamieszki, wprowadzono stan wyjątkowy,
- 1992 r. - kolejne zwycięstwo w wyborach FIS, Bendżedid ustępuje z stanowiska prezydenta - władza dla pięcioosobowej Najwyższego Komitetu Państwowego, wybuch wojny domowej,
- 2000 r. - rozwiązanie zbrojnego skrzydła FIS, poddanie się w zamian za amnestię.

6. OJA - UA:
- 1963 r. - założenie Organizacji Jedności Afrykańskiej w Addis Abebie - skupia wszystkie państwa Afryki oprócz Maroko,
- zadania: umacnianie jedności afrykańskiej, współpraca polityczna i gospodarcza, wykorzenienie kolonializmu i rasizmu,
- 1963 r. - powołanie komisji arbitrażowej w sprawie uspokojenia konfliktu algiersko-marokańskiego,
- 1965 r. - doprowadzenie do zaprzestania walk między Somalią a Etiopią,
- 1971 r. - kryzys - 13 państw chce dialogu z RPA w sprawie Apartheidu,
- 1975 r. - porzucenie koncepcji działań zbrojnych w RPA,
- 1980 r. - prace nad utworzeniem Afrykańskiej Rady Bezpieczeństwa, wysłanie do Czadu oddziałów OJA, które zastąpiły tam siły libijskie,
- 1985 r. - Maroko występuje z OJA, na znak protestu przyjęcia Sahary Zachodniej,
- 1999 r. - Muammar Kadafi - należy powołać nową organizację,
- 2002 r. - nazywana „klubem dyktatorów”, przestała istnieć, zastąpiona Unią Afrykańską,
- cele: wspólny parlament, bank centralny, sąd, waluta (afro), siły pokojowe, promować ustroje demokratyczne, chronić prawa człowieka, zapobieganie konfliktom zbrojnym, ograniczyć handel z byłymi mocarstwami kolonialnymi na rzecz kontynentalnego handlu, przyciągnąć kapitał zagraniczny.

7. Trzy mocarstwa:
a) Libia:
- 1911-1912 - wojna włosko-turecka - zjednoczenie Trypolitanii, Cyrenajki oraz Fezzan i utworzenie kolonii przez Włochów - italinizacja miejscowej ludności,
- 1911-1935 - wybuch powstania kierowanego przez Omara Muchtara,
- okres II WŚ - miejsc walk między państwami alianckimi, a państwami Osi (Tobruk), Włosi zrzekli się terenów, Trypolitania i Cyrenajka pod zarządem angielskim, Fezzan pod zarządem francuskim,
- 1951 r. - proklamowanie niepodległości Libii na wniosek ONZ, władzę sprawował król,
- 1969 r. - przewrót wojskowy pod dowództwem kapitana Muammara Kadafiego, proklamowanie Libijskiej Republiki Arabskiej, wypędzenie Włochów, Brytyjczyków, Amerykanów, nacjonalizacja wydobycia i przetwórstwa ropy naftowej, wspieranie ruchów narodowowyzwoleńczych w Afryce, Europie i Azji,
- lata `70 - „Zielona książka” Kadafiego - opis ustroju Libii, alternatywa wobec komunizmu i kapitalizmu,
- 1986 r. - nałożenie sankcji ekonomicznych przez USA - konflikt z Zachodem,
- 1986 r. - nalot bombowców amerykańskich na Trypolis i Benghazi - odwet za poparcie przez pułkownika Muammara Kadafiego terroryzmu, nasilenie akcji terrorystycznych sponsorowanych przez Libię, program produkcji broni masowego rażenia przy współpracy z ZSRR,
-1986-1989 - obniżenie o 1/3 PNB Libii,
- 1987 r. - rząd przyjmuje „środki korekcyjne” - liberalizacja polityczna i ekonomiczna, brak religijnej - represje na muzułmanach,
- 1988 r. - katastrofa lotnicza pasażerskiego samolotu amerykańskiego linii PANAM - oskarżono o to agentów libijskiego wywiadu,
- 1989 r. - zestrzelenie libijskiego samolotu nad Morzem Śródziemnym przez Amerykanów - wzrost napięcia między USA, a Libią,
- od 1989 r. - poprawa stosunków z krajami ościennymi - Egipt, silna pozycja w świecie arabskim,
- 1990 r. - Libia opowiedziała się po stronie Iraku w konflikcie w Zatoce Perskiej, poprawa sytuacji gospodarczej tzn. wzrost cen ropy naftowej, poprawa bilansu płatniczego.

b) RPA:
- 1834-1840 - Wielki Trek - decyzja o migracji w kierunku północno-wschodnim, po pokonaniu rdzennej ludności powstają dwa państwa: Transwal i Orania,
- 1880-1881 - I wojna burska - wygrana Brytyjczyków,
- 1889-1902 - II wojna burska - wygrana Brytyjczyków, podporządkowanie sobie republik z dość szeroką autonomią (pierwsze obozy koncentracyjne), głową państwa monarcha brytyjski, którego reprezentował gubernator, o polityce decydował rząd burski - wyłaniany w wyborach,
- 1910 r. - powstanie Unii Południowoafrykańskiej,
- 1913 r. - Ustawa o wywłaszczeniu czarnych z ziemi, ustawa o niemoralności, formowanie się zwyczaju dyskryminacji czarnej ludności, tendencje nacjonalistyczne,
- 1948 r. - zdobycie pełni władzy przez Afrykanerów, tworzą system Apartheidu (nie jest to system rasistowski, rasy mają żyć w spokojnym odosobnieniu), ważna rola religii - kalwini,
- 1948 r. - przejęcie władzy przez Zjednoczoną Partię Narodową, pierwszym premierem Francois Malan,
- 1949 r. - Ustawa o zakazie mieszanych małżeństw, zawarte uznaje się za nieważne, urzędnik stanu cywilnego podlega ostrej sankcji karnej, zaostrzenie Ustawy o niemoralności (zakaz stosunków płciowych między białymi i niebiałymi),
- 1949 r. - program „uwolnienie od białej dominacji” - Liga Młodzieży ANC (Nelson Mandela),
- 1950 r. - Ustawa o rejestracji ludności - miała na celu ułatwienie zaliczenia mieszkańców do określonej rasy, otrzymanie nr identyfikacyjnego, po 16 roku życia dowód osobisty określający rasę,
- 1950 r. - Ustawa o terenach grupowych - wysiedlenie niebiałych na peryferia,
- 1952 r. - Ustawa o przepustkach - zniesienie tubylczych dokumentów, hamowanie dopływu tubylców do miast, jednolite książeczki ułatwiające segregację,
- 1953 r. - tworzenie bantustanów - rezerwaty dla czarnej ludności z ograniczoną autonomią,
- 1960 r. - krwawe stłumienie wystąpienia czarnej ludności w Sharpeville - opinia międzynarodowa dostrzega co się dzieje w RPA,
- 1961 r. - proklamowanie Republiki Południowej Afryki, decyzja premiera Vervoerda o wystąpieniu z Commonwealth, niebiali pozbawieni praw wyborczych,
- 1973 r. - „Międzynarodowa Konwencja o Przeciwdziałaniu i Karaniu Zbrodni” ONZ - potępienie rasizmu - presja i sankcje na RPA,
- 1975 r. - interwencja wojsk RPA w Angoli,
- 1976 r. - protest w Soweto - bunt młodzieży szkolnej - skutek - nauczanie na wszystkich poziomach w języku afrikaans,
- 1986 r. - kampania międzynarodowa, protest wobec Apartheidu - USA i Wielka Brytania nakładają sankcje ekonomiczne,
- lata `90 - prezydentem Frederik de Klerk - demontaż istniejącego systemu, przemówienie „o przełomie” - kurs łagodzenia i likwidacji Apartheidu w RPA, zniesienie stanu wojennego, uwolnienie więźniów politycznych (Mandela), zalegalizowanie działalności partii,
- 1993 r. - nowa konstytucja, Nagroda Nobla dla de Klerka i Mandeli (zostaje prezydentem),
- 1994 r. - pierwsze wolne wybory wygrane przez Afrykański Kongres Narodowy reprezentujący czarnoskórą większość, sprawuje władzę do dziś.

VII. Bliski Wschód: konflikt arabsko-żydowski (1916-1948).

1. Antysemityzm w Europie. Arabowie. Turcja.

a) Antysemityzm w Europie w XX wieku:

- 1905 r. - rosyjska ochrana (tajna policja carska) spreparowała Protokoły Mędrców Syjonu (dokument opisujący rzekome plany osiągnięcia przez Żydów globalnej dominacji), aby obwinić Żydów o problemy społeczne i ekonomiczne Rosji, w niektórych krajach nadal uważa się je za prawdziwe, zaczęły się pogromy, które spowodowały migracje Żydów głównie do USA,

- Żydzi, którzy zostali, aktywnie wspierali różne walczące o uprawienie ruchy socjalistyczne, co utworzyło antysemicki stereotyp o zagrożeniu żydowskim komunizmem,

- 1933 r. - Ustawy Rasowe w III Rzeszy (ustawa o odrodzeniu stanu urzędniczego, nie-Aryjczyk miał przynajmniej 1 rodzica lub dziadka Żyda, paragraf aryjski - zamykanie przed Żydami dostępu do niektórych organizacji zdominowanych przez endecję),

- 1935 r. - Ustawy Norymberskie (mischling - półkrwi i ćwierćkrwi Żydzi, ustawa o obywatelstwie niemieckim - obywatelami Rzeszy mogą być jedynie obywatele krwi niemieckiej lub pokrewnej, ustawa o ochronie czci i krwi niemieckiej - zakazano Żydom zawierania związków małżeńskich i pozamałżeńskich z Niemcami, zakaz noszenia flagi III Rzeszy przez Żydów, zakaz zatrudniania niemieckich kobiet przez pracodawców będących Żydami),

- 9-10 listopada 1938 r. - Noc Kryształowa - pogrom Żydów dokonany przez nazistów z NSDAP, SS i SA. Bezpośrednią przyczyną ataku był zamach młodego Żyda H. Grünspana na sekretarza E. von Rotha w Paryżu. W zamieszkach na ulicach Niemiec zamordowano ok. 90 Żydów, 35 tys. zesłano do obozów. Największe zamieszki miały miejsce w Norymberdze i Hamburgu),

- 1942 r. - 3 konferencje w Wannsee na temat Endlossung - ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (sterylizacja Żydów, fizyczna eliminacja Żydów pełnej krwi),

- Holocaust - prześladowania i zagłada ok. 6-7 milionów Żydów przez władze III Rzeszy i jej sojuszników podczas II WŚ,

- nowym źródłem antysemityzmu po 1945 r. stało się powstanie Izraela i konflikt izraelsko-palestyński (antysemityzm jest otwarcie popierany w wielu krajach arabskich i muzułmańskich, nawet Protokoły Mędrców Syjonu, antysemicka fałszywka, zyskały ogromną popularność w wielu krajach na Bliskim Wschodzie, gdzie zrobiono na ich podstawie popularny serial telewizyjny pt. "Ash-Shatat", wiele organizacji muzułmańskich otwarcie nawołuje do mordowania Żydów),

- 1946 r. - pogrom kielecki (napad na ludność żydowską, bezpośrednią przyczyną pogromu była plotka o uwięzieniu przez Żydów 8-letniego chłopca w piwnicy),

- 1952 r. - proces R. Slansky'ego w Czechosłowacji (żydowski komunista),

- 1953 r. - tzw. sprawa lekarzy kremlowskich (spisek Stalina, chciał wywołać kolejne czystki, żydowscy lekarze mieli pozbawiać życia ważnych polityków partii komunistycznej),

- Marzec '68 - przemówienie Gomułki o „syjonistycznej V kolumnie”, która miała przejąć władzę w PRL, zwolnienia osób pochodzenia żydowskiego z PZPR, SB i MO,

b) Arabowie:

- Anglia i Francja mobilizowały Arabów do antytureckich wystąpień,

- okres I WŚ - poparcie dla niepodległościowego ruchu arabskiego, któremu zaczęto dawać obietnice,

- jednym z głównych ośrodków niepodległościowego ruchu arabskiego był obszar Hidżaz

- 1915 r. - szarif Mekki Husajn Ibn Ali kontaktował się z komisarzem McMahonem i zachęcał do wsparcia wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie, obiecywał państwo arabskie obejmujące również Palestynę,

- 1916 r. - szarif Mekki Husajn Ibn Ali ogłosił jednostronnie powstanie państwa Hidżadż (Hijaz), tymczasem mocarstwa Ententy same podzieliły między siebie Imperium Omańskie,

- 1916 r. - traktat Sykes-Picot - tajny traktat pomiędzy rządami Wielkiej Brytanii i Francji, odnoszący się do podziału Bliskiego Wschodu na strefy wpływów po zakończeniu pierwszej wojny światowej (strefa zależna bezpośrednio od Francji - Liban, rejon Adany (Cylicja) i wybrzeże syryjsko-libańskie; strefa zależna bezpośrednio od Wielkiej Brytanii - Dolna Mezopotamia; strefa A - suwerenność arabska pod protekcją Francji, Syria i rejon Mosulu; strefa B - suwerenność arabska pod protekcją Wielkiej Brytanii, od granicy z Egiptem po Irak; strefa złożona z terytorium palestyńskiego od Morza Śródziemnego aż po Jordanię, która znajdowałaby się pod kontrolą międzynarodową, za wyjątkiem portów w Hajfie i Akce, przeznaczonych dla Wielkiej Brytanii),

- naciski Rosji aspirującej do roli strażnika miejsc świętych sprawiły, że Palestyna została pozbawiona jakiejkolwiek kontroli arabskiej i miała znaleźć się pod zarządem międzynarodowym,

c) Turcja:

- doktryna panturkizmu - Wielki Turan, jedność etniczna ludów tureckich i konieczność ich integracji kulturalnej i politycznej, oficjalna doktryna państwa tureckiego za rządów młodoturków, rzeź Ormian,

- w I WŚ Turcja brała udział po stronie państw centralnych,

- wybuch I WŚ postawił w bardzo trudnej sytuacji żydowską społeczność w Palestynie, która była częścią Imperium Osmańskiego, żydowskie osady w Palestynie zostały odcięte od wszelkiej pomocy finansowej ze środowisk żydowskich w Europie i ich sytuacja bardzo szybko się pogarszała - pomógł im rząd USA, nakaz wyjazdu z kraju lub przyjęcie obywatelstwa tureckiego, prześladowania Żydów,

- 1920 r. - traktat w Sevres likwidujący imperium osmańskie,

- 1922 r. - zniesienie sułtanatu,

- 1923 r. - Turcja republiką, prezydentem Kemal Pasa (dyktatura, modernizacja kraju, oddzielenie religii od państwa, nowe kodeksy: cywilny, karny i handlowy, przyznanie praw wyborczych kobietom, wprowadzenie alfabetu łacińskiego na miejsce arabskiego),

- 1932 r. - przystąpienie do Ligi Narodów,

- po II WŚ liberalizacja życia politycznego, wzrost wpływów USA.

2. Pierwsze projekty. Nota Balfoura.

a) Pierwsze projekty dotyczące powstania Izraela:

- 1894 r. - sprawa Dreyfusa - żydowski kapitan służący we francuskiej armii został oskarżony o szpiegostwo dla Niemiec, od razu go skazano, później okazało się, że był niewinny i chociaż przywrócono go na dawne stanowisko, to był to znak dla Żydów, że nigdy nie zdołają się zasymilować,

- 1896 r. - Theodor Herzl - utworzenie odrębnego państwa żydowskiego w Ziemi Izraela (masowy wyjazd Żydów z Europy i ich osiedlenie się w Palestynie, plan autonomicznego państwa pod feudalnym zwierzchnictwem państwa tureckiego, pomysł skrytykowany przez bogatych Żydów,

- 1902-1903 - Herzl współpracował z brytyjską królewską komisją ds. imigracji, negocjował z rządem egipskim możliwość osiedlania się Żydów w Al Arish, znajdującym się na Półwyspie Synaj i w południowej Palestynie, wstępna zgoda Chamberlaina, ale decyzja odłożona na przyszłość, ostatecznie pomysł odrzucony przez brytyjskie władze w Egipcie,

- 1903 r. - Joseph Chamberlain, brytyjski sekretarz stanu dla kolonii, zaproponował Herzlowi możliwość żydowskiego osadnictwa w Ugandzie, we wschodniej Afryce (Plan Uganda), Herzl początkowo odrzucił tę propozycję, jednak rosnąca liczba żydowskich uciekinierów z Rosji nakłoniła go do zmiany zdania; pomysł ostatecznie skrytykowany przez syjonistów,
b) Deklaracja Balfoura - oświadczenie brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Jamesa Balfoura zawarte w liście do lidera brytyjskiej społeczności żydowskiej lorda Lionela Rotschilda z 2 listopada 1917 roku, wyrażające oficjalne poparcie Wielkiej Brytanii dla planów ruchu syjonistycznego dotyczących utworzenia "siedziby narodowej" Żydów w Palestynie przy zapewnieniu poszanowania praw innych społeczności tam mieszkających. Deklaracja została dołączona do traktatu pokojowego z Turcją w sierpniu 1920 roku (w Sevres) i przesądziła o powierzeniu Wielkiej Brytanii mandatu nad Palestyną. Podczas jego sprawowania doszło do znacznego wzrostu imigracji Żydów do Palestyny, która zmieniła korzystne dla Arabów proporcje ludnościowe.

3. Polityka Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie:

- 1903 r. - Plan Uganda Josepha Chamberlaina,

- 1916 r. - traktat Sykes-Picot, porażka Niemiec w I WŚ spowodowała także porażkę Turcji, Palestyna pod władzą Wielkiej Brytanii,

- Wielka Brytania początkowo pozytywnie ustosunkowała się do pomysłu uczynienia na powrót z Palestyny Narodowej Siedziby Żydów,

- 1917 r. - zajęcie Palestyny przez wojska brytyjskie,

- 1917 r. - Deklaracja Balfoura,
- 1920 r. - powstanie Hagany (organizacja chroniąca Żydów przed Arabami),

- 1923 r. - podział Palestyny (tylko ziemie na zachód od rzeki Jordan zostaną przeznaczone na Żydowską siedzibę narodową),

- z czasem jednak Brytyjczycy jakby zaczęli wycofywać się z pomysłu utworzenia na terenie Palestyny, sytuacja na Bliskim wschodzie zaczęła wymykać się im spod kontroli, narastały napięcia arabko-żydowskie, także chrześcijańscy kupcy obawiali się konkurencji ze strony Żydów i Brytyjczycy niechętnie myśleli o ograniczeniu swojej władzy na tym terenie,

- 1929 r. - I Biała Księga - ograniczenie imigracji żydowskiej do Palestyny, proarabska polityka Brytyjczyków,

- 1939 r. - II Biała Księga - praktycznie całkowity zakaz Żydom wjazdu na teren Palestyny (podczas II WŚ wiele statków z żydowskimi uchodźcami płynących do Palestyny było zawracanych przez Brytyjczyków, niespełnienie przez Wielką Brytanię misji Ligi Narodów, własny interes),

- Wielka Brytania nie chciała rezygnować z władzy na Bliskim Wschodzie i chciała opóźnić powstanie żydowskiego państwa narodowego (nacisk Arabów, własne interesy kolonialne), ale została do tego zmuszona, bo wiele krajów potępiło jej politykę (m.in. USA), a także działania Hagany i Irgunu spowodowały, że Wielka Brytania nie była już w stanie kontrolować tych terenów).

4. Druga wojna światowa i okoliczności powstania Izraela:

a) Druga wojna światowa:

- Hadżi Amin el-Husjani, jerozolimski mufti, reprezentant strony arabskiej i lokalna władza polityczna Arabów - zafascynowany Hitlerem,

- lata `20 - antyżydowskie zamieszki w Palestynie pod przywództwem el-Husajniego,

- 1936 r. - powstanie Wysokiego Komitetu Arabskiego (celem walka o jedność Palestyny pod władzą Arabów), zagłada Żydów w Palestynie zorganizowana przez El-Husjaniego,

- 1937 r. - współpraca El-Husajniego z Hitlerem,

- 1939 r. - II Biała Księga,

- nielegalni żydowscy emigranci z hitlerowskich Niemiec byli atakowani przez Brytyjczyków,

- 1939 r. - oddziały Haganah (Yaakov Dori), ogłoszenie wojny przeciwko Niemcom,

- 1940 r. - stan wyjątkowy w Palestynie ogłoszony przez Brytyjczyków, rozłam w Irgunie, powstanie Lehi (Abraham Stern, walka przeciwko Brytyjczykom nawet podczas wojny), włoskie naloty, deportacje Żydów na Mauritius,

- 1941 r. - powstanie Palmachu (Itzchak Sadem, jednostka do zadań specjalnych), włoskie naloty, atak wojsk brytyjskich na Syrię i Liban,

- 1942 r. - program Baltimore (wezwanie amerykańskich syjonistów do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie), powszechny obowiązek służby wojskowej Żydów w armii brytyjskiej, tragedia statku Stroma (statek wypłynął z Rumunii, utknął w Stambule, Turcy nie wydali zezwolenia Żydom na zejście na ląd, dopóki Brytyjczycy nie udzielą im zgody na wjazd do Palestyny, po odmowie brytyjskich władz turecki okręt odholował "Stroumę" na pełne morze, gdzie statek zatonął, ocalał tylko 1 pasażer z 769),

- 1943 r. - masowe protesty żydowskie (szczególnie w USA), brytyjski rząd powołał specjalną podkomisję, której zadaniem było przygotowanie planów dla przyszłej Palestyny (po kilku miesiącach komisja zaproponowała podzielenie Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie),

- 1944 r. - Irgun ogłasza rozpoczęcie atakowania Brytyjczyków, USA krytykują politykę Białej Księgi, rozpoczęcie rekrutacji ochotników do Brygady Żydowskiej, która miała walczyć z nazistami u boku Brytyjczyków, poparcie Churchilla dla utworzenia państwa żydowskiego w części Palestyny, morderstwo brytyjskiego ministra Lorda Waltera Edwarda Moyne przez członków Lehi, współpraca Haganah z Wielką Brytanią (wydanie Brytyjczykom wielu członków Lehi i Irgunu),

- 1945 r. - David Ben Gurion spotkał się w Londynie z brytyjskim sekretarzem kolonii Oliverem Stanleyem, który poinformował go o planach Wielkiej Brytanii wycofania się z Palestyny, zakończenie II WŚ w Europie,

- 1946 r. - częściowe odwołanie Białej Księgi, przyznanie prawie 100 tysiącom żydowskich uciekinierów z Europy,

b) Okoliczności powstania Izraela:

- 1947 r. - Wielka Brytania powierza sprawę Bliskiego Wschodu ONZ (Wielka Brytania nie chciała rezygnować z władzy na Bliskim Wschodzie i chciała opóźnić powstanie żydowskiego państwa narodowego, została do tego zmuszona, wiele krajów potępiło jej politykę, działania Hagany i Irgunu, Wielka Brytania nie była w stanie kontrolować tych terenów),

- listopad 1947 r. - ONZ zapoznało się z raportem komisji, która zaleciła zakończenie brytyjskiego mandatu nad Palestyną i utworzenie dwóch państw: żydowskiego oraz arabskiego i przyjęło rezolucję nr 181 dotyczącą podziału Palestyny,

- w myśl tej rezolucji w maju 1948 r. miał wygasnąć brytyjski mandat w Palestynie i na terytorium Palestyny miały powstać 2 państwa (Żydzi przyjęli tę rezolucję, Arabowie ją odrzucili),

- 1947-1948 r. - wojna domowa w Palestynie (klęska Arabów, wzajemne masowe pogromy, masakra w Deir Jassin),

- maj 1948 r. - Plan Damaszek (szefowie sztabów krajów arabskich, uderzenie sił arabskich jednocześnie z trzech stron, Wielka Syria w planach),

- 14 maja 1948 r. - proklamacja niepodległości Izraela w Tel Awiwie (Dawid Ben Gurion, odczytał Deklarację Niepodległości),

- powołano Tymczasową Radę Państwa (Chaim Weizmann), a organ wykonawczy nazwano Rządem Tymczasowym (Dawid Ben Gurion), natychmiast anulowano Białą Księgę - napływ imigrantów żydowskich,

- tego samego dnia Izrael został oficjalnie uznany przez USA, Iran, Gwatemalę, Nikaraguę i Urugwaj, a 3 dni później ZSRR, Polska, Czechosłowacja, RPA, Jugosławia i Irlandia, Liga Arabska wzywała do bojkotu Izraela,
- 15 maja 1948 - 20 lipca 1949 r. - wojna izraelsko-arabska (Wojna o Niepodległość) - na terytorium państwa żydowskiego w Palestynie wkroczyły oddziały wojsk egipskich, irackich, syryjskich i transjordańskich i libańskich, które nie uznawały ONZ-owskiego podziału Palestyny, pretekstem obrona cywilów arabskich przed żydowskimi bojówkami, klęska Arabów - byli gorzej wyszkoleni i zorganizowani, wojna zakończona porozumieniami Izraela z poszczególnymi państwami atakującymi, Izrael poszerzył swoje terytorium o zachodnią Galileę, zachodni Genew i część Jerozolimy, Transjordania zmieniła nazwę na Jordanię, Egipt zachował pozycję w Gazie),

- styczeń 1949 r. - wybory do I Zgromadzenia Ustawodawczego (później Knesetu) - zwycięstwo demokratycznej lewicy syjonistycznej (Mapai - Partia Robotników Ziemi Izraela), mała konstytucja, prezydentem Chaim Weizmann, premierem Dawid Ben Turion

- 1949 r. - Izrael wchodzi do ONZ (poparty przez ZSRR).

---