GOSPODARKA A ŚRODOWISKO WYKŁAD 9
Środowiskowe i historyczne uwarunkowania gospodarki na dolnym Śląsku
Dolny Śląsk ma szczególnie korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa, a zatem już w średniowieczu tereny Dolnego śląska zaczęły podlegać zasiedleniu i zaczęto niszczyć pierwotną puszczę porastającą kiedyś całą Europę środkową. Pierwszy znaczący moment od którego rozpoczęło się przekształcanie naturalnego środowiska na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska to mniej więcej VI wiek, czyli moment przybycia Słowian ze wschodu do Europy środkowej. A moment ten był ważny dlatego, że Słowianie zapoczątkowali stałe osadnictwo. Dopiero od tego momentu zaczęły tworzyć się osady. Wcześniej gospodarka polegała na tym, że użytkowano jakiś kawałek terenu do momentu aż nie nastąpiło wyjałowienie ziemi i następnie porzucano ten teren i przenoszono osadę na inny bardziej żyzny. Drugi ważny moment w historii Śląska to czasy Monarchii Piastowskiej (okresy późnego Średniowiecza - XII - XIII wiek), kiedy to nastąpiła kolonizacja terenu Dolnego Śląska zmierzająca w zorganizowany sposób do zagospodarowania całego terenu. I wówczas zaczęto wypełniać wszelkie pustki osadnicze. Natomiast w górach proces ten był nieco opóźniony (XIV - XV wiek). Wówczas znacząco wzrosła gęstość zaludnienia i użytkowanie rolnicze terenu. Przy czym, jeśli chodzi o użytkowanie rolnicze, prowadzono wówczas system zwany trójpolówką. (dzielono ziemię na trzy kawałki, na jednym uprawiano zboże ozime, na drugim zboże jare, trzecia była ugorowa, wypasano na niej zwierzęta). System ten został przywieziony z Zachodniej Europy i poprawił efektywność rolnictwa. Istotne jest to, że w tym czasie doszło do wzmożenia rolnictwa na terenach górskich. Na obszarze Czech i Moraw doszło w tym czasie do pierwszego kryzysu ekologicznego. Otóż gwałtowne wzmożenie erozji gleby na tych wyżej położonych terenach spowodowało degradację, do tego stopnia, że niektóre tereny porzucono i niektóre założone w średniowieczu osady porzucano, natomiast w dolinach rzek gwałtownie wskutek wylesienia wzrosła intensywność powodzi i ten materiał pochodzący z erozji gleb spłukiwany z gór w doliny rzeczne spowodował przyrost osadów tak katastrofalny, że zmusiło to mieszkańców niektórych miejscowości do ich opuszczania. Mniej więcej w latach 50 / 60 archeolodzy prowadzili wykopaliska, gdzie resztki osad średniowiecznych znaleźli pod 3 metrową warstwą osadu. Zwiększenie intensywności osadnictwa spowodowało zarazem wylesienia rozległych terenów. Kolejnym elementem, który pojawił się pod koniec średniowiecza były stawy rybne, zakładane w dużych kompleksach (stawy w okolicach Milicza, stawy Podgórzyńskie). Cała ta działalność mająca na celu zakładanie stawów była zasługą zakonu cystersów. W historii Śląska bardzo ważnym wydarzeniem była Wojna Trzydziestoletnia (1618 - 1648 - zakończona pokojem Westfalskim - Polska w niej nie uczestniczyła). Była to wojna, która wybuchła pod pretekstem swobód religijnych w Czechach, natomiast szybko rozprzestrzeniła się na całą Europę. Walczyły ze sobą dwa obozy: protestancki i katolicki. Walki przez teren Dolnego Śląska kilkakrotnie się przetaczały i ten konflikt spowodował szereg negatywnych konsekwencji społeczno - gospodarczych: jak jest wojna mężczyźni idą walczyć, nie ma kto uprawiać ziemi, w związku z tym zaczyna brakować żywności. Natomiast jak mamy klęskę głodu, bardzo szybko przyplątują się zarazy. Dodajmy do tego zniszczenia z bezpośrednich działań: spalone miejscowości. Efekt był taki, że Śląsk został spustoszony, liczba mieszkańców spadła o połowę i zarazem było to olbrzymie załamanie gospodarcze. Wojna trzydziestoletnia położyła kres średniowiecznemu górnictwu (który wcześniej spowodował wycinkę lasu - Karkonosze). Wojna ta zarazem pozwoliła do pewnego stopnia zregenerować się środowisku. Odbudowa po wojnie nastąpiła w wieku XVII i dominującą dziedziną gospodarki stało się tkactwo i płóciennictwo. Sudety są terenem o kiepskich warunkach dla rozwoju rolnictwa, natomiast warunki tutejsze całkowicie odpowiadają wymaganiom jakie ma wełna. Sudety w XVIII wieku stały się zagłębiem tkackim, gdzie uprawiano i przerabiano na miejscu wełnę, eksportowaną później na całą Europę. Jelenia Góra jest miastem, która rozwinęła się dzięki tkactwu i handlu. W XVIII wieku zaczęły powstawać manufaktury, no i ten okres spowodował zwiększenie presji na środowisko. Ale zarazem okres baroku to okres kiedy zaczęto po raz pierwszy w planowy sposób kształtować krajobraz. Kolejne olbrzymie zmiany przyniósł wiek XIX, to okres w którym nastąpił spadek różnorodności biologicznej w wyniku rozwoju gospodarczego. Wcześniej liczba gatunków w Europie podlegała zwiększeniu.
ZASTOSOWANE NOWOŚCI
Rezygnacja z trójpolówki - w XIX wieku zaczęto stosować nowocześniejsze metody, przede wszystkim stosując płodozmian, zaprzestano ugorowania większych powierzchni.
Upowszechnienie się uprawy roślin okopowych - ziemniak i burak cukrowy. Obi te uprawy miały bardzo istotne znaczenie społeczne i gospodarcze. Ziemniaki zostały przywiezione z Ameryki płn. Z początku uprawiane były jako roślina ozdobna, dopiero później jako żywność. Na Śląsku uprawa ziemniaka zaczęła się upowszechniać pod koniec XVIII wieku. Wprowadzenie ziemniaka miała stosunkowo wysokie znaczenie, ponieważ ziemniak nie potrzebuje urodzajnej gleby, a jednocześnie ziemniak zlikwidował ostatecznie klęski głodu. Natomiast burak cukrowy stał się rośliną, która też dopiero w XIX wieku zaczęła być uprawiana. Jest to ważne, ponieważ do końca XVIII wieku cukier wytwarzano z importowanej trzciny cukrowej (w Jeleniej Górze była przetwórnia, która przerabiała przywożoną trzcinę cukrową na cukier). Od dawna wiedziano, że z buraków można wytwarzać cukier, jednak nie zaprzątano se tym głowy, dopiero gdy podczas wojny dopływ trzciny cukrowej został zablokowany, przypomniano sobie o tym. Pierwsze cukrownie przerabiające na przemysłową skalę buraki cukrowe powstawały na Dolnym Śląsku. I Dolny Śląsk jest światową kolebką cukrownictwa opartego na przerobie buraków. Pierwsza cukrownia powstała w miejscowości Konary koło Wołowa. Burak cukrowy zwiększył dochody z rolnictwa na tych terenach o najbardziej korzystnych warunkach glebowych. Buraki przyczyniły się do zagrożenia erozją
Wprowadzenie w XIX wieku planowej gospodarki leśnej. Wcześniej lasy traktowano jako zaplecze surowca. W XIX wieku zaczęto wprowadzać gospodarkę leśną taką, że nie tylko wycinano drzewa, ale także sadzono. Jednocześnie dążąc do poprawienia warunków, zaczęto grunty leśne meliorować. Katastrofalnym skutkiem było sadzenie lasów z nowymi odmianami drzew (przywożone były z Niemiec), ponieważ lasy te jak później się okazały były bardzo podatne na różne zjawiska klęskowe.
Od połowy XIX wieku zaczęła się tendencja do szybkiego przyrostu terenów zajętych przez przemysł, komunikacją, górnictwo.
OKRESY Z PUNKTU WIDZENIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO WPŁYWAJĄCE NA ŚRODOWISKO
Okres zwiększania antropogresji związany z intensywnym rozwojem gospodarczym i wynikająca z tego destabilizacja środowiska (XIX wiek)
Okres relatywnej stabilności środowiska w warunkach umiarkowanej antropogresji (XVIII wiek)
Odwrócenie rozwoju gospodarczego i zmniejszenia antropogresji - co umożliwiało spontaniczną regenerację środowiska
CZASY WSPÓŁCZESNE
Z jednej strony druga połowa XX wieku to okres intensywnego rozwoju przemysłu i zwiększanie nacisku na środowisko. Z drugiej strony to okres wyludniania wyżej położonych terenów górskich za wyjątkiem tych, na których zaczęła intensywnie rozwijać się turystyka. W większym stopniu zaczęto też dbać o ochronę środowiska. Weszliśmy do Unii Europejskiej. To rolnictwo, które panuje w Europie zachodniej (wysoko uprawowe) jest rolnictwem o przemysłowych metodach produkcji. Z punktu widzenia ochrony środowiska jest bardzo groźne, ponieważ oparte jest na intensywnym gospodarowaniu, intensywnym zwiększaniu pól i chemizacji i to wszystko powoduje negatywne skutki. Zapewnia stosunkowo tanią żywność, ale jest ona niezdrowa. Po wejściu do Unii nasza Polska żywność jest bardzo poszukiwana i ceniona, ponieważ jest naturalna. To wysoko rozwinięte rolnictwo w Europie zachodniej tak naprawdę funkcjonuje tylko dzięki dotacjom (ok. 70% budżetu Unii Europejskiej idzie na dotacje dla rolnictwa). Istnieje obawa, że po wejściu do Unii mogą ulec zniszczeniu te mniejsze gospodarstwa domowe. Drugim problemem jest program zwiększania lasów w kraju, ponieważ może to wpływać negatywnie na różnorodności biologiczne, w ten sposób, że zalesia się tereny zróżnicowane pod względem środowiskowym, przede wszystkim o wysokiej różnorodności gatunkowej. Natomiast w to miejsce wsadza się sztuczny jednogatunkowy las, z punktu ochrony środowiska o wiele mniej cenny niż naturalny.
Sieć miejska na Dolnym Śląsku w zależności od okresu, w którym uzyskiwały status miasta
Średniowiecze (wykształcona już była sieć miejska)- miasta znajdowały się w odległości 20 - 30 km od siebie (1 dzień drogi)
Po 1918 - są to miejscowości, które zostały założone w średniowieczu, ale rozwijać zaczęły się dopiero w XIX - Bielawa koło Dzierżoniowa (1926), Piechowice koło Jeleniej Góry.
Rok 1950 - dużym miastem był Wrocław i Legnica
Sudecki Okręg przemysłowy jest najstarszym okręgiem przemysłowym w Polsce.