GOSPODARKA A ŚRODOWISKO 2007/2008

1. Środowisko i ochrona środowiska - podstawowe pojęcia.

1. Pojęcie środowiska i ochrony środowiska.

2. Rodzaje zasobów naturalnych.

3. Gospodarcze funkcje środowiska.

4. Oddziaływanie człowieka i gospodarki na środowisko, źródła zagrożeń.

5. Działania na rzecz zmniejszenia uciążliwości gospodarki i człowieka na środowisko.

6. Bariery ekologiczne.

7. Stan środowiska naturalnego w Polsce.

Ad.1 Pojęcie środowiska i ochrony środowiska.

Środowisko naturalne:

1. zarówno miejsce i warunki życia człowieka jak również jeden z trzech czynników produkcji (zasoby naturalne).

2. ogół składników przyrodniczych w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, woda, powietrze atmosferyczne, świat roślinny i zwierzęcy...

Ochrona środowiska:
Polega na działaniu lub zaniechaniu działania umożliwiającym zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej, koniecznej do zapewnienia współczesnym, przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości.

Działania (zapobieganie) - system nakazów, zakazów bądź wskazań, opłat, kar pieniężnych oraz redukcji osiąganej dzięki budowie np. urządzeń oczyszczających, rekultywacji zdegenerowanych terenów.

Zaniechanie działań - właściwe użytkowanie zasobów, oszczędne, powstrzymywanie się od działalności szkodliwej dla środowiska tzw. Bezinwestycyjne możliwości ochrony zasobów przyrody.

Ekologia - nauka przyrodnicza badająca stosunki między organizmami a otaczającym je środowiskiem przyrodniczym. Jej zadaniem jest:

• przewidywanie wszelkich ubocznych niezamierzonych następstw gospodarczej działalności,

• zdobycie wiedzy o mechanizmach samoregulacji w przyrodzie,

• określenie granic bezpiecznego oddziaływania człowieka na środowisko naturalne,

• stwarza podstawy prawidłowej gospodarki zasobami naturalnymi oraz ochrony i kształtowania środowiska życia człowieka.

Ad. 2 Rodzaje zasobów naturalnych.

Grupy zasobów naturalnych:

• przestrzeń geograficzna,

• zasoby mineralne,

• zasoby wodne,

• świat roślinny i zwierzęcy

• wartości estetyczne

Rodzaje zasobów według stanu zasobności i możliwości wyczerpania się:

1. Zasoby bezwzględnie niewyczerpywalne (położenie geograficzne, nasłonecznienie).

2. Zasoby niewyczerpywalne (powietrze, woda).

3. Zasoby wyczerpywalne odnawialne ( zasoby wodne, świat roślinny i zwierzęcy).

4. Zasoby wyczerpywalbe częściowo odnawialne (gleby, mikroklimat).

5. Zasoby wyczerpywalne nieodnawialne (zasoby mineralne).

Ad. 3 Gospodarcze funkcje środowiska.

Gospodarcze funkcje środowiska:

1. Umożliwia funkcjonowanie procesów życiowych (powietrze, woda, gleby).

2. Dostarcza wielu dóbr do bezpośredniego spożycia.

3. Źródło surowców mineralnych (węgiel, gaz...).

4. Środowisko jako asymilator (odbiorca) odpadów (ważna granica możliwości asymilacyjnych środowiska). Wykorzystywanie środowiska jako składowiska odpadów pozostałych po produkcji i konsumpcji człowieka.

Ad. 4 Oddziaływanie człowieka i gospodarki na środowisko, źródła zagrożeń.

Źródła zagrożeń ekologicznych związanych z rozwojem gospodarczym:

1. Czynniki demograficzne (wzrost liczby ludności, urbanizacja, uprzemysłowienie, nasilenie transportu samochodowego, odpady pokonsumpcyjne).

2. Czynniki techniczno - ekonomiczne (technologiczne):

• techniczne (przestarzałe technologie, produkcja wyrobów nie spełniających wymogów środowiskowych, uciążliwe odpady, uciążliwość niektórych wyrobów powszechnego użytku, samochody, detergenty z opon, baterie).

• Ekonomiczne (niewłaściwa alokacja zasobów, nie uwzględnianie w rachunku ekonomicznym kosztów ochrony środowiska, niewłaściwa orientacja celów rozwojowych).

3. Kulturowo - społeczne (poziom konsumpcji, normy kulturowe, przyzwyczajenia, świadomość ekologiczna, stopień ekologicznego zdyscyplinowania społeczeństwa).

Ad. 6 Bariery ekologiczne.:

Sytuacje kryzysowe - wyczerpywanie się rezerw przyrodniczych, brak surowców i nośników energii, deficyt wody, skażenie gleby, zamieranie lasów, zanieczyszczenie powietrza, pogorszenie warunków życia i wypoczynku a nawet załamanie się podstawowych struktur gosp.

Inna klasyfikacja:

• bariera surowcowa,

• bariera ograniczoności konsumpcyjnej biosfery,

• zanieczyszczenie środowiska jako czynnik hamujący wzrost produkcji oraz pogarszający warunki zdrowotne społeczeństwa,

• ograniczanie powierzchni - wzrost liczby ludności,

• skażenie gleb.

2. Straty ekologiczne.

1. Pojęcie i rodzaje strat ekologicznych.

2. Metody wyceny strat ekologicznych.

Ad. 1 Pojęcie i rodzaje strat ekologicznych.

Rodzaje strat:

• gospodarcze - wyrażone w pieniądzu

• społeczne - niemierzalne, trudno mierzalne, związane z warunkami pracy i wypoczynku.

Straty ekologiczno - gospodarcze: to społecznie zbędne zużycie czynników wytwórczych w wyniku nieracjonalnego gospodarowania w tym ubytek środków rzeczowych oraz zmniejszenie zasobów i walorów środowiska nie dających efektu gosp.

W ujęciu makroekonomicznym:

• straty bezpośrednie w postaci ubytku zasobów naturalnych,

• straty pośrednie wyrażone w dodatkowych nakładach na walkę ze skażeniem środowiska

W ujęciu mikroekonomicznym:

• straty pośrednie to dodatkowe nakłady na redukcję skutków zanieczyszczeń stanowiące element kosztów własnych państwa.

Ze względu na zakres i charakter ekonomiczny:

1. straty zdrowotne - wynikające z pogorszenia stanu zdrowia ludności (renty, zasiłki chorobowe - wymierne straty)

2. straty biologiczne - powstałe w środowisku przyrodniczym (niewymierne) np. przyrost stanu drzewostanu na Śląsku jest o 50% mniejszy niż w reszcie kraju, naruszenie równowagi ekologicznej,

3. straty wynikające z ubytku zasobów - wsadu materiałowego, na skutek emisji do otoczenia, technologie odpadowe (na świecie nie udało się wytworzyć technologii bezodpadowych) - wymierne,

4. mniejsza dyspozycyjność komunikacyjna środowiska - wynikająca z skażonych elementów środowiska oraz deficytu zasobów naturalnych - niewymierne,

5. starty produktywności - straty w majątku trwałym na skutek oddziaływania zanieczyszczeń (korozja, krótsze użytkowanie maszyn, metali..) - wymierne,

6. straty w jakości krajobrazu - niewymierne społecznie.

Ad. 2 Metody wyceny strat ekologicznych.

Metoda obliczeń bezp. - wycena straty w jednostkach naturalnych, określa źródło, czas wymiany lub poprawy i porównuje ze stanem bazowym. Stosuje się ją w wycenie strat spowodowanych np.:

1. korozją maszyn i urządzeń,

2. utratą surowców i materiałów,

3. zmniejszeniem produkcji,

4. straty typu społecznego np. absencja chorobowa, koszty utrzymania

5. straty w lasach.

Metody pośrednie:

1. Restytucyjna (szacunkowa)

Straty jakie wystąpiły w środowisku są równe nakładom jakie należy ponieść na likwidację tych strat i przywrócenie równowagi w środowisku. Wady: subiektywna, zawyżanie ocen; starty nie zawsze da się zlikwidować.

2. Substytucyjna

Stosowana gdy nastąpiła utrata jakiegoś elementu środowiska. Miernikiem są koszty pozyskania utraconego elementu w innym miejscu lub kosztu budowy i eksploatacji urządzeń mogących spełniać identyczne funkcje.

3. Wskaźnikowa

Polega na wykorzystywaniu wskaźników jednostkowych opracowanych w toku doświadczeń i badań empirycznych. Najczęściej stosowane są 2 rodzaje tych wskaźników:

• obliczenie średniego wzrostu wysokości badanych strat w relacji do wzrostu zanieczyszczeń,

• określenie strat ogólnych w skali kraju, których wielkości jednostkowe (na jednostkę powierzchni) stanowi podstawę do obliczeń szczegółowych na wybranych obszarach.

3. Rozwój zrównoważony jako podstawa polityki ekologicznej realizowanej w Polsce i Unii Europejskiej.

1. Istota rozwoju zrównoważonego.

2. Przyczyny rozwoju.

3. Najważniejsze wydarzenia dla rozwoju idei rozwoju zrównoważonego.

4. Pojęcie i funkcje polityki ekologicznej.

5. Polityka ekologiczna realizowana w UE

1. cele i zasady polityki ekologicznej,

2. programy działania na rzecz środowiska,

3. programy specjalne

6. Polityka ekologiczna w Polsce.

1. polityka w zakresie ochrony środowiska w gospodarne nakazowo - rozdzielczej,

2. polityka ekologiczna po roku '89 (tzw. I polityka ekologiczna państwa)

3. polityka ekologiczna po roku 2000 (tzw. II polityka ekologiczna państwa)

7. Wskaźniki i indeksy ekorozwoju.

Ad.1 Istota rozwoju zrównoważonego.

Rozwój zrównoważony - początek lata 70-te.

• nowa filozofia rozwoju społeczeństwa w warunkach odnawialnej ograniczoności zasobów naturalnych,

• rozwój zapewniający zaspokojenie obecnych potrzeb społecznych - respektując jednocześnie wymagania ochrony środowiska - bez narażania na niebezpieczeństwa bytu przyszłych pokoleń,

• podstawowym założeniem jest taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, wykorzystanie potencjału środowiska i organizacji społeczeństwa, który zapewnia dynamiczny rozwój procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych i osiągnięcia wysokiej jakości życia,

• próba godzenia materialnych aspiracji i potrzeb człowieka z koniecznością ochrony środowiska, racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi i zachowania dla przyszłych pokoleń,

• równorzędne traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, integrowanie problematyki ochrony środowiska z polityką w poszczególnych działach gospodarki.

Ad. 2 Przyczyny rozwoju.

• kryzys energetyczny - uwidocznił problem wyczerpywania się zasobów naturalnych (bariera surowcowa),

• podwojenie się liczby ludności,

• pięciokrotny wzrost globalnej produkcji przemysłowej,

• rosnące różnice w poziomie życia między krajami bogatymi i biednymi,

• wykorzystanie szkodliwych dla przyrody technologii („dymiące kominy”).

Ad. 3 Najważniejsze wydarzenia dla rozwoju idei rozwoju zrównoważonego.

• 1972 - pierwszy raport dla Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu”

• 1975 - uszczegółowienie i skonkretyzowanie pojęcia na III Sesji Zarządzającej Programu ONZ ds. środowiska,

• 1987 - Jednolity Akt Europejski (fundament polityki ekologicznej UE), który uzupełnił założycielski Traktat Rzymski o nowy rozdział „Środowisko Przyrodnicze”, gdzie ochrona środowiska została jasno określona jako integralna część polityki UE, a nawet jej priorytet,

• 1992 - Konferencja w Rio de Janeiro, tzw. I Szczyt Ziemi, największe znaczenie dla rozwoju idei ekorozwoju. Ustalono tu zasady korzystania ze środowiska przy zachowaniu rozwoju i wzrostu gospodarczego, przyjęto globalny program działań tzw. AGENDA 21 (plan zrównoważenia skutków rozwoju na płaszczyźnie gospodarczej, społecznej i ekologicznej, zakładał że każda działalność człowieka, programy gospodarcze zostaną poddane ocenie oddziaływania na środowisko),

• 1992 - wprowadzenie do Traktatu o UE zasady zrównoważonego rozwoju co oznacza że ekorozwój uzyskał akceptację jako oficjalna strategia rozwoju gospodarczego,

• 1993 - konferencja z Lucerny „O czyste środowisko Europy”,

• 1993 - utworzenie Europejskiej Agencji ds. Środowiska Naturalnego - główne centrum informacji o stanie środowiska i jego zanieczyszczeniu,

• 1997 - konferencja z Nowego Jorku” „Globalny Program Działania II Szczytu Ziemi”

• 2001 - Traktat Nicejski, gdzie określono wiodącą rolę UE w promowaniu ochrony środowiska w skali międzynarodowej,

• 2002 - Światowy szczyt rozwoju zrównoważonego w Johanesburgu, gdzie przyjęto długofalowy plan działań w sferze socjalno-społecznej, zasobów naturalnych, ochrony różnorodności biologicznej i ochrony zdrowia,

• 2000 - Strategia Lizbońska, tzw. Strategia Rozwoju Zrównoważonego UE, określiła nowy cel strategiczny UE do 2010 - osiągnięcie statusu najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie. Priorytety:

• innowacyjność (gospodarka oparta na wiedzy),

• liberalizacja rynku telekomunikacji, energii, transportu,

• przedsiębiorczość,

• spójność społeczna (kształtowanie nowego aktywnego państwa socjalnego).

Odpowiednikiem w Polsce był Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004 - 2006 i Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007 - 2013

• 2001 - Strategia Goeteborska - ważny najnowszy dokument Europejskiej Strategii Rozwoju Zrównoważonego UE, tzw. Zrównoważona Europa dla lepszego świata. Problemy do rozwiązania:

• emisja gazów cieplarnianych,

• bieda (zły wpływ na zdrowie i życie człowieka),

• starzenie się społeczeństwa (spowolnienie wzrostu gospodarczego),

• utrata bioróżnorodności,

• rozwój motoryzacji.

Ad. 4 Pojęcie i funkcje polityki ekologicznej.

Świadoma i celowa działalność państwa, która polega na racjonalnym kształtowaniu środowiska przyrodniczego poprzez jego właściwe użytkowanie i ochronę, na podstawie poznanych praw przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych.

Funkcje polityki ekonomicznej:

• określenie celów procesów ochronnych,

• określenie podstawowych warunków osiągnięcia celów,

• przewidywanie przeszkód,

• wskazanie najkorzystniejszych sposobów osiągania

Ad. 5 Polityka ekologiczna realizowana w UE

Ad. 5 a) Cele i zasady polityki ekologicznej

Cele zawarte w JAE:

• zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska naturalnego,

• ochrona zdrowia człowieka,

• zapewnienie rozważnego i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych.

Nastąpiła ewolucja celów i zasad:

• początkowo polityka adaptacyjna, ukierunkowana na naprawę, likwidację szkód i zanieczyszczeń ekologicznych oraz ograniczenie degradacji środowiska (w Polsce),

• z czasem przekształciła się w politykę antycypacyjną, koncentrującą się na zapobieganiu zanieczyszczeniom i stratom środowiska u źródła.

Zasady finansowe polityki ekologicznej:

1. Zasada „zanieczyszczający płaci”. Złota zasada polityki ekologicznej obowiązująca od 1992. Rozumiana jako pełna odpowiedzialność finansowa użytkownika, emitenta za straty w środowisku.

2. Zasada „zanieczyszczający płacą” (wspólnej odpowiedzialności). Kiedy nie możemy zidentyfikować konkretnego sprawcy, wszyscy zanieczyszczający proporcjonalnie finansują politykę ekologiczną.

3. Zasada „użytkownik płaci”. Każdy z nas jest użytkownikiem pewnych zasobów (kanalizacja, woda...)

4. Zasada „poszkodowana płaci”. My wszyscy płacimy podatki. Część przedsiębiorstw trucicieli państwo wspiera, ulgi podatkowe itd.

Zasady niefinansowe polityki ekologicznej:

• zrównoważenie rozwoju,

• partnerstwa - współpraca, organizacji, gmin, miast, przedsiębiorstw,

• wysokiego poziomu ochrony środowiska,

• przezorności, ostrożności - przewidywać co może się wydarzyć w przypadku danej działalności,

• usuwanie szkód u źródła,

• stosowanie najlepszych dostępnych technik i technologii,

• regionalizacja - włączenie samorządów, decentralizacji zadań i finansów,

• integracja polityki ekologicznej z politykami sektorowymi,

• uspołecznienia polityki ekologicznej,

• subsydiarność - pomoc UE gdy kraj sobie nie radzi,

• równego dostępu do środowiska.

Ad. 5 b) Programy działania na rzecz środowiska

1. Pierwszy program działań 1973 - 75.

• zasadnicze znaczenie dla wspólnej polityki ekologicznej, gdyż precyzuje jej podstawowe zasady, zwłaszcza zasadę zapobiegania i zanieczyszczający płaci,

• koncentrował się na zbudowaniu kontroli zanieczyszczeń przy pomocy standardów i kryteriów jakości w odniesieniu do najbardziej uciążliwych emitentów,

• zachęcał do współpracy międzynarodowej (RE, ONZ, OECD).

2. Drugi program działań 1976 - 81

• kontynuacja poprzedniego programu, aktualizował i rozszerzał przyjęte działania,

• określił priorytety w odniesieniu do poszczególnych obszarów polityki ochrony środowiska i dziedzin gospodarki.,

• podkreślał znaczenie zmian strukturalnych i technologicznych w gospodarce,

• kładł nacisk na zasadę prewencji.

3. Trzeci program działań 1982 - 86

• zapowiadał zintegrowanie polityki ochrony środowiska z politykami sektorowymi: rolną, energetyczną, transportową,

• sprecyzował zasadę „trwałości” kapitału naturalnego tzn. dostępności zasobów środowiska dla przyszłych pokoleń - nawiązanie do ekorozwoju,

• wskazywał nowe obszary, stanowiące priorytet ochrony środowiska np.:

• obszar Morza Śródziemnego,

• zanieczyszczenia transgraniczne,

• rozwój nowych przyjaznych środowisku technologii,

• niebezpieczne odpady,

• awarie przemysłowe,

• przewidywał tworzenie funduszy specjalnych na finansowanie ochrony środowiska w UE i za granicą,

• promował sektory przemysłu stosujące nowe technologie i wykorzystywanie surowców wtórnych (recykling),

• zakładał tworzenie bazy informacyjnej na temat oddziaływania gospodarki na środowisko.

4. Czwarty program działań 1987 - 92

• za priorytetowe obszary uznano zwalczanie zanieczyszczeń powietrza i wód,

• ustanowione normy ochrony środowiska stały się nakazem ekonomicznym (wprowadzono podatki, opłaty, dotacje i subwencje publiczne),

• opracowano zasady i procedury oceny oddziaływania inwestycji na środowisko,

• zapoczątkowano prace nad przeglądami ekologicznymi i innymi metodami ekologizacji zarządzania przedsiębiorstwem,

• poprawa dostępu opinii publicznej do informacji na temat stanu środowiska i zagrożeń,

• kontynuacja prac nad integracją polityki ochrony środowiska z innymi politykami sektorowymi,

• nawoływał do rozwijania instytucji służących zarządzaniu środowiskiem i współpracy międzynarodowej,

5. Piąty program działań 1993 - 2000

• stanowił odpowiedź Komisji Europejskiej na Konferencję w Rio de Janeiro - gdzie główny temat wspieranie ekorozwoju - wyzwanie dla UE i całego świata,

• priorytetowe dziedziny:

• zrównoważenie gospodarowania zasobami naturalnymi: wodą, powietrzem, bogactwa naturalne, sfery przybrzeżne itp.,

• zintegrowane zwalczanie zanieczyszczeń i powstanie odpadów,

• poprawa jakości środowiska na obszarach zurbanizowanych,

• zmniejszenie zużycia energii wytwarzanej z surowców nieodnawialnych,

• nakreślenie szczegółowych zadań w zakresie ekologizacji przemysłu, energetyki, transportu, rolnictwa, turystyki, jako gałęzi szczególnie uciążliwych dla środowiska.

• nacisk na konieczność zmiany struktury produkcji i konsumpcji,

• nacisk na zmianę świadomości i aktywności społecznej w tym zakresie,

• w 1993 utworzono Europejską Agencję ds. Środowiska Naturalnego - główne centrum informacji o stanie środowiska i jego zanieczyszczeniu.

6. Szósty program działań 2001 - 2011

• obejmuje 4 priorytety:

• ograniczenie zmian klimatycznych,

• ochrony przyrody i różnorodności biologicznej,

• zdrowie i środowisko,

• zasoby naturalne,

• przygotowywane są cząstkowe strategie dotyczące np. recyklingu odpadów, ochrony gleby, powietrza itp.,

• działania te mają długookresowy charakter (10 lat), ale program został poddany przeglądowi po 2005 w celu aktualizacji (nowe uwarunkowania, poszerzenie UE),

• powstał na bazie raportu KE „Środowisko 2010 - nasza przyszłość, nasz wybór”.

Ad. 5 c) Programy specjalne

Oprócz programów, UE kreuje liczne programy specjalne, poświęcone wycinkowej działalności w obszarze środowiska:

• Altener - energia alternatywna,

• Bridge - biotechnologie dla przemysłu i rolnictwa,

• Corine - informacje w zakresie ochrony środowiska,

• Euwireg - ochrona środowiska w regionach najsłabszych ekonomicznie,

Ad. 6 Polityka ekologiczna w Polsce.

Ad. 6 a) Polityka w zakresie ochrony środowiska w gospodarne nakazowo - rozdzielczej

• była to bierna polityka ekologiczna - istniały koncepcje, programy, które nie były realizowane, normy nie były przestrzegane,

• polityka ekologiczna kojarzona była z konkretnymi przedsięwzięciami, np. instalacja filtrów, budowa oczyszczalni ścieków itp.,

• polityka ekologiczna zdeterminowana była prymatem gospodarki nad środowiskiem „co technika zniszczy, technika naprawi”,

• brak charakteru społecznego,

• 1980 - powstała Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (kontrola przepisów, inicjowanie badań, przygotowanie zadań ochrony środowiska),

• 1983 - powstał Urząd Ochrony Środowiska I Gospodarki Wodnej,

• 1985 - w miejscu urzędu Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych,

Ad. 6 b) Pierwsza polityka ekologiczna (po '89)

• stała się jednym z tematów Okrągłego Stołu - podkreślano potrzeby zmian i zmiany filozofii wzrostu gospodarczego,

• pojawił się termin ekopolityka - regulowanie procesów gospodarczych zgodnie z kryteriami ekologicznymi,

• integracja celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych,

• decyzje o prowadzeniu aktywnej polityki ekologicznej

• działania z wyprzedzeniem uniemożliwiające powstanie zdarzeń niekorzystnych dla środowiska,

• działania ponadresortowe (angażowanie wszystkich sfer aktywności społecznej),

• działania międzynarodowe,

• została przeprowadzona reforma samorządowa - przekazanie części zadań i środków samorządom lokalnym,

• państwo produkujące przekształca się w nadzorujące, egzekwowanie obowiązujących reguł,

• pojawiły się nowe problemy środowiskowe, wzrost liczby podmiotów uniemożliwił kontrolę przestrzegania wymogów środowiskowych (wzrost ilości odpadów, zanieczyszczenia powietrza, także wzrost bezrobocia i spadek dochodów - problemy środowiskowe stały się drugoplanowe),

• powstał dokument I Polityka Ekologiczna Państwa,

• polityka ekologiczna stanowiła próbę usunięcia degradacji środowiska w Polsce,

• zmiany w działalności gospodarczej i świadomości społeczeństwa,

• pojawiły się nowe narzędzia prawne i administracyjne, ekonomiczne (opłaty, kary, subwencje i dotacje, ulgi podatkowe, kredyty preferencyjne), państwowy system kontroli i monitoringu środowiska, badania naukowe, edukacja ekologiczna,

• zmiany w systemie finansowania ochrony środowiska (wzrost roli funduszy celowych),

• skutki realizowanej polityki:

• spadek produkcji przemysłowej działów wyjątkowo uciążliwych dla środowiska (hutnictwo, górnictwo…),

• od '91 rosną nakłady na inwestycje ekologiczne,

• 1988 - 98 - dwukrotnie wzrosła powierzchnia obszarów chronionych,

• cele polityki nadrzędne:

• promocja zdrowia,

• ekorozwój,

Ad. 6 c) Druga polityka ekologiczna po roku 2000.

• ustaliła cele do roku 2010, 2025 - inne uwarunkowania,

• założenia to m. in.:

• państwo gwarantuje ochronę środowiska kierując się zasadą trwałego i zrównoważonego rozwoju (poprawa jakości życia, także przyszłych pokoleń),

• człowiek jest nadrzędną wartością w polityce państwa i polityce ekologicznej,

• cele polityki ekologicznej powinny być formułowane w oparciu o rozpoznanie potrzeb - lokalnych, regionalnych, ogólnoświatowych,

• dbanie o ekologiczne bezpieczeństwo ludności,

• oparcie rozwoju społeczno - gospodarczego na zasadzie ekorozwoju (niekorzystne skutki dotychczasowego rozwoju),

• zachowanie obszarów o bogatej różnorodności biologicznej (co wyróżnia Polskę na tle UE - unikalne obiekty przyrodnicze: Puszcza Białowieska, Bieszczady, Polesie Zachodnie, Roztocze itp.… rozwój turystyki w tym agroturystyki),

• cel nadrzędny - zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju w XXI wieku oraz wykreowanie postaw do opracowania realizacji strategii zrównoważonego rozwoju kraju.

Ad. 7) Wskaźniki ekorozwoju - grupy funkcjonalne.

1. Wskaźniki presji - P (zagrożenia, stresu środowiskowego). Pokazują głownie źródła problemów i zagrożeń środowiskowych np. tempo eksploatacji zasobów naturalnych, emisja zanieczyszczeń.

2. Wskaźnik stanu środowiska - S (jakości środowiska). Mierzą jakość środowiska i jego poszczególnych komponentów np. jaki jest % lasów chorych, ile mamy % wód w klasie I.

3. Wskaźnik reakcji - R (tj. działań zapobiegawczych, odpowiedź społeczeństwa na rozpoznane problemy środowiskowe). Obrazuje czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku.

Wskaźniki te wskazują działania, które neutralizują skutki szkód środowiskowych,

4. System ochrony środowiska w Polsce

1. Klasyfikacja instrumentów polityki ekologicznej.

2. Kryteria wyborów instrumentów polityki ekologicznej.

3. Charakterystyka poszczególnych instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska i kierunki modyfikacji.

4. Funkcjonowanie ekonomicznego mechanizmu ochrony środowiska w Polsce.

Ad. 1) Klasyfikacja instrumentów polityki ekologicznej.

Rodzaje ekonomiczno - rynkowych metod ochrony środowiska według charakteru:

• preferencyjne - opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian,

• stymulacyjne - dotacje i subwencje budżetowe, ulgi podatkowe oraz celne, preferencyjne warunki kredytowania, celowe fundusze ekologiczne i fundacje ekologiczne,

• represyjne - kary za nieprzestrzeganie wymogów ochrony środowiska oraz odszkodowania.

Ad. 2) Kryteria wyborów instrumentów polityki ekologicznej.

1. Skuteczność środowiska - takie instrumenty, które pozwolą zredukować zanieczyszczenia.

2. Efektywność ekonomiczna - przy minimalizacji kosztów społecznych.

3. Motywacja - istniejący system powinien motywować do ciągłego starania się o jak najwyższą efektywność.

4. Elastyczność - zanieczyszczający może wybrać jak redukować zanieczyszczenia.

5. Prostota działania.

6. Koszt wdrożenia.

7. Zintegrowanie z politykami sektorowymi.

8. Minimalizacja negatywnych efektów dystrybucyjnych.

9. Akceptowalność polityczna.

10. Zgodność z porozumieniami międzynarodowymi.

Ad. 3) Charakterystyka poszczególnych instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska i kierunki modyfikacji.
Najważniejsze i najbardziej powszechne są opłaty ekologiczne , pobierane według stawek liniowych za:

• emisja zanieczyszczeń do powietrza,

• odprowadzanie ścieków,

• pobór wody,

• składowanie odpadów,

• usuwanie drzew i krzewów poza obszarami lasów,

• za korzystanie z urządzeń wodnych,

• poszukiwanie i wydobycie kopalin (opłaty koncesyjne),

• koncesje ekologiczne,

• przejmowanie gruntów na cele nierolnicze,

• opłaty produktowe i depozyt.

Cele wprowadzenia opłat w odniesieniu do gospodarki:

• przeniesienie zewnętrznych kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa do rachunku ekonomicznego firmy (miały stanowić istotny składnik kosztów działalności firmy, jako ceny tych ograniczonych czynników wytwórczych),

• finansowanie ochrony środowiska (środki są odprowadzone do celowych funduszy ekologicznych różnych szczebli administracji państwowych),

• ochrona szczególnych, ważnych dla społeczeństwa lub deficytowych elementów i walorów środowiska.

Cele w skali mikroekonomicznej:

• stymulowanie firmy do oszczędnego korzystania z zasobów środowiska,

• zachęcanie do podejmowania przedsięwzięć chroniących środowisko (zarówno nowe + modernizacja), wskazówka do określania opłacalności działań proekologicznych dla firmy,

Zalety i wady opłat:

• obecnie opłaty pełnią funkcje głównie finansowe, a nie bodźcowe, wymuszające proochronne zachowania,

• nie spełniają kryterium powszechności - nie wszyscy płacą,

• skomplikowany sposób naliczania opłat, szczególnie zanieczyszczenia powietrza i odprowadzania ścieków do wód i ziemi,

• brak powiązań opłat za pobór wody z jakością ujmowanych wód powierzchniowych, a opłat za składowanie odpadów z kosztami budowy, utrzymania i rekultywacji wysypisk,

• propozycje zmian:

• powiązanie opłat z normami emisji,

• wprowadzenie systemu negocjacyjnego sposobu ustalania jednostkowych stawek w ramach określonego przedziału ich wysokości,

• zróżnicowanie stawek według określonych kryteriów.

Kary ekologiczne:

• mają szerszy zakres stosowania niż opłaty,

• pomniejszają zyski, nie są wliczane do kosztów, silniejszy bodziec,

• represja i stymulator.

Opłaty produktowe i depozytowe (2001):

• celem jest żeby zmniejszyć ilość odpadów na składowiskach, są one szczególnie uciążliwe, ale można je powtórnie wykorzystać,

• opłatami objęci są:

• importerzy oraz wytwórcy produktów w opakowaniach,

• przedsiębiorcy, którzy wprowadzają na rynek towary zawierające szczególnie niebezpieczne części składowe (baterie, akumulatory),

Obowiązki przedsiębiorców:

• prowadzenie odzysku a w szczególności recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych (poziom określany co roku 1 stycznia),

• obowiązek odzysku i recyklingu może być realizowany samodzielnie przez przedsiębiorstwa albo z pomocą specjalnie do tego utworzonej „organizacji odzysku”.

Opłaty produktowe:

• płacą przedsiębiorstwa albo „organizacje odzysku” którzy nie osiągnęli docelowego poziomu odzysku odpadów opakowaniowych i poużytkowych lub (i) wymaganego poziomu recyklingu,

• sposób liczenia: iloczyn stawki opłaty i różnicy między wymaganym a osiągniętym poziomem odzysku, przeliczonej na wielkość wyrażoną w masie albo ilości produktów lub opakowań. Max stawki ustala ustawa, podlegają one podwyższeniu o wskaźnik inflacji (1 stycznia każdego roku),

• stawki mają być tak kalkulowane, by pokryły koszty utylizacji odpadów opakowaniowych i poproduktowych,

• wpłaty do urzędu marszałkowskiego, który przekazuje do NFOŚiGW.

Opłaty depozytowe:

• celem wprowadzenia jest zapewnienie recyklingu pewnej kategorii odpadów niebezpiecznych tzn. zużytych akumulatorów ołowiowych,

• sprzedawca detaliczny akumulatorów ołowiowych jest zobowiązany do pobierania w momencie sprzedaży opłaty depozytowej doliczonej do ceny akumulatorów,

• obowiązek pobierania opłaty tylko wtedy gdy kupujący nie przekazał mu zużytego akumulatora (ma obowiązek go przyjąć),

• pobrana opłata jest zwracana jeżeli kupujący odda zużyty akumulator w ciągu 30 dni,

• odrębnie zostały też określone obowiązki przedsiębiorcy wytwarzającego lub importującego ak. ołowiowe: mają oni obowiązek odebrania na własny koszt od sprzedawcy detalicznego wszystkich zużytych akumulatorów i przekazania ich do recyklingu. Każdy produkt ma informacje o warunkach i trybie zwrotu zużytego akumulatora oraz własnych punktach systemu zbiórki tego odpadu.

Propozycje i kierunki:

• handel uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń który polega na tworzeniu lokalnych rynków zbytu, jest to sposób łatwy i tani ale wymaga rozwiniętego monitoringu,

• ubezpieczenia ekologiczne, podatki ekologiczne, system rekompensat za dostosowanie się do wymagań środowiskowych.

SYSTEM OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSE

5. Inwestycje ekologiczne i źródła ich finansowania.

1. Pojęcie i rodzaje inwestycji.

2. Realizacja inwestycji ekologicznych w Polsce (okresy przejściowe).

3. Źródła finansowania inwestycji ekologicznych.

4. Poziom i struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce według źródeł finansowania.

5. Struktura wydatków na ochronę środowiska w Polsce.

6. Charakterystyka poszczególnych źródeł finansowania inwestycji ekologicznych.

Ad. 1) Pojęcie i rodzaje inwestycji.

Nakłady kapitałowe skierowane na różnego rodzaju przedsięwzięcia proekologiczne mające na celu przysporzenie inwestorowi i społeczeństwu określonych korzyści o charakterze ekonomicznym - finansowym oraz efektów ekologicznych w postaci redukcji emisji zanieczyszczeń, oszczędności w zużyciu lub poprawy jakości środowiska

Typy przedsięwzięć inwestycyjnych:

1. Inwestycje typu „końca rury”

44. nie ingerują w proces produkcyjny

45. realizowane w celu redukcji lub neutralizacji zanieczyszczeń powstałych w toku produkcji / działalności człowieka, np. oczyszczalnie ścieków, sieć kanalizacyjna, składowiska odpadów.

2. Inwestycje zintegrowane

• cel - zmniejszenie presji na środowisko wywierane przez urządzenia produkcyjne i infrastrukturę techniczną,

• nakłady na te inwestycje stanowią różnicę między nakładami na realizowaną inwestycje a nakładami na inwestycje alternatywną, nie uwzględniającą wymogów ochrony środowiska,

• przedsięwzięcia w zakresie zastosowania nowych, mało i bezodpadowych technik i technologii produkcji,

• wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii,

• inwestycje energooszczędne dotyczące centralnego ogrzewania i ciepłej wody.

Inny podział:

1. Inwestycje bezpośrednie - obejmują budowę nowych urządzeń i obiektów w zakresie szeroko rozumianej infrastruktury ochrony środowiska

2. Inwestycje pośrednie np.:

• przedsięwzięcia polegające na techniczno - technologicznej modernizacji procesów produkcyjnych,

• modernizacja funkcjonujących maszyn i urządzeń technicznych,

• efektem ich jest ograniczenie emisji substancji zanieczyszczających „u źródła” (zmniejszenie zasobochłonności produkcji, eliminacja produktów, których wytwarzanie i konsumpcja a także gospodarka odpadami negatywnie wpływa na środowisko).

Ad. 2) Realizacja inwestycji ekologicznych w Polsce (okresy przejściowe).

Nacisk i dominacja inwestycji typu końca rury i ich udział sięga ok. 80% wydatków na ochronę środowiska. Inwestycje zintegrowane około 19%, mieszane 1%.

Przyczyny dominacji inwestycji „końca rury”:

1. Potrzeba zmniejszenia presji wywieranej na środowisko.

2. Konieczność spełnienia norm i standardów unijnych.

3. Dostęp do funduszy UE warunkowany realizacją tej grupy inwestycji.

4. Ogromne zaniedbania i opóźnienia w rozwoju infrastruktury środowiskowej.

5. Wyraz świadomości władz samorządowych, przedsiębiorstw.

Okresy przejściowe na wdrożenie prawa europejskiego w obszarze ochrony środowiska:

1. W sprawie ścieków komunalnych - do 2015 roku.

2. W sprawie zrzutów substancji niebezpiecznych do wód - do 2007r.

3. W sprawie opakowań, odpadów z opakowań - do końca 2007r, na osiągnięcie poziomu odzysku materiałów opakowanych na poziomie 50% i recyklingu na poziomie 25%.

4. Dotyczące składowisk odpadów - do 2012 (inne kraje do 2009).

5. W sprawie kontroli i przesyłania odpadów - do 2007 z klauzulą rewizyjną, która umożliwia ewentualne przedłużenie ochrony terytorium przed napływem odpadów do 2010r. (zużyte opony, plastiki, makulatura).

6. W sprawie ochrony zdrowia ludzi przed promieniowaniem jonizującym - do 2006r.

7. W sprawie ograniczenia zawartości siarki w niektórych paliwach - do 2006r.

8. W sprawie lotnych związków organicznych z dystrybucji paliw do 2006r.

9. W sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń - do 2010r.

Ad. 3) Źródła finansowania inwestycji ekologicznych.

1. Środki publiczne - budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze celowe oraz inne pozabudżetowe instytucje publiczne.

2. Środki prywatne - podmioty gospodarcze zobligowane do likwidacji szkód oraz ograniczenia emisji substancji zanieczyszczających, banki i inne instytucje sektora prywatnego takie jak fundusze inwestycyjne czy towarzystwa leasingowe.

3. W ramach pomocy zagranicznej:

• konwersja zadłużenia zagranicznego na inwestycje proekologiczne, tzw. ekokonwersja, realizowana przez ekofundusz,

• pomoc ze strony UE w ramach programów przedakcesyjnych PHARE, ISPA, SAPARD,

• pomoc UE z funduszy strukturalnych i funduszy spójności,

• dotacje w ramach Globalnego Funduszu Ekologicznego (GEF),

• dotacje i darowizny w ramach umów bilateralnych.

System finansowania w POLSCE opiera się na zasadach zanieczyszczający płaci oraz użytkownik płaci.

Zewnętrzne wsparcie finansowe(z budżetu państwa, lokalnych) jest stosowane gdy:

• nie jest możliwe określenie podmiotu wywołującego szkody w środowisku,

• gdy przedsięwzięcie inwestycyjne są szczególnie kosztowne,

• gdy szkody powstały w przeszłości (poprzednim systemie).

Ad. 5) Struktura wydatków na ochronę środowiska w Polsce.

• udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska systematycznie maleje 1999 - 10,8 mld zł, 2005 - 6 mld zł.

• Maleje udział nakładów na ochronę środowiska w PKB 1999 - 1,4%, 2005 - 0,6%,

• Doświadczenia krajów rozwiniętych wskazują że powstrzymanie degradacji środowiska powodowanej uprzemysłowieniem będzie możliwe gdy wydatki inwestycyjne w tej dziedzinie osiągnie poziom około 2% PKB.

Ad. 4) Poziom i struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce według źródeł finansowania.

1. Środki własne gmin i przedsiębiorstw

65. około 50%

66. na początku lat 90 tych środki własne przedsiębiorstw stanowiły zaledwie 25%,

67. obserwujemy tendencję rosnącą

2. Fundusze ekologiczne

• duży udział w finansowaniu przedsięwzięć ekologicznych, około 21% w 2005 (od 20% do 25%),

• na początku lat 90 tych było to około 50% (1993 - 58%),

3. Środki pochodzące z zagranicy

• rośnie ich udział,

• lata 90 te - 4% - 5%, w 2005 - 16%

4. Środki budżetowe

• tendencje malejąca,

• w 2005 2,7%, na początku lat 90 tych prawie 25%

5. Kredyty i pożyczki

• do 2003 roku poziom 12 - 15%

• po wejściu do UE obserwujemy spadek, dotacje unijne zamiast kredytów

Kierunki wydatkowania środków na inwestycje ekologiczne:

• gospodarka ściekowa i ochrona wód 1990 - 48,3%, 2005 - 60,9%⇑

• ochrona powietrza i klimatu 1990 - 30,5%, 2005 - 19,2% ⇓

• gospodarka odpadamy i ochroną gleb, wód powierzchniowych i podziemnych 1995 - 9,5%, 2005 - 14,2% ⇑

• ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazu 1990 - 0,2%, 2005 - 0,1% const.

• zmniejszenie hałasu i wibracji 1990 - 0,1%, 2005 1,9% ⇑

Ad. 6) Charakterystyka poszczególnych źródeł finansowania inwestycji ekologicznych.

1. Fundusze ekologiczne

1. FOŚiGW w ramach którego wyróżniamy:

• narodowy FOŚiGW (powstal w 1989),

• fundusze wojewódzkie i gminne (powstały w 1989),

• powiatowe FOŚiGW (powstał w 1999)

Gminne i powiatowe finansowe przedsięwzięć głównie na szczeblu lokalnym. Wspierają działania finansowane z budżetu gminy i powiatu (finansują głównie przedsięwzięcia z składowaniem i unieszkodliwianiem odpadów - powiatowe). Największymi środkami dysponują wojewódzkie i narodowy fundusz (70%).

Źródła przychodów:

• Opłaty i kary - ok. 30% przychodów (na początku lat 90 tych ponad 90%),

• Przychody z tytułu spłaty pożyczek (procenty) - na początku lat 90 tych 3%, po roku 2000 ok. 40%,

• Opłaty eksploatacyjne 6 %-7%,

• Pozostałe źródła (operacje finansowe, lokaty) - ok. 9% - 10%,

Formy pomocy FOŚiGW.

• bezpośrednie udzielanie przez fundusze pożyczek o preferencyjnym oprocentowaniu,

• udzielanie dotacji dla inwestycji realizowanych przez JST i jednostki budżetowe,

• dopłaty do oprocentowania kredytów udzielanych przez jakiś bank komercyjny (jeżeli jest to inwestycja ekologiczna),

• zlecenie bankom udzielania preferencyjnych kredytów ze środ. funduszy,

• umażanie części kredytów i pożyczek po spełnieniu określonych kryteriów

2. Fundusz ochrony gruntów rolnych (1992)

• Generuje wpływy z tytułu należności i opłat związanych z wyłączeniem gruntów rolnych z produkcji, opłat z tytułu nieterminowej rekultywacji gruntów zdewastowanych, darowizn.

• Dzieli się na centralny i terenowy.

• Środki kierowane na przedsięwzięcia związane z rekultywacją gruntów, ich zagospodarowania, przeciwdziałanie erozji gleb - 0,4%, budowa i renowacja zbiorników wodnych - 5%, odkwaszanie, odkamienianie gleb.

• Drugorzędne znaczenie.

3. Fundusz leśny - 1991

• środkami dysponuje Dyrektor Generalny Lasów Państwowych (kary, opłaty z tytułu wyłączania z produkcji gruntów leśnych, odszkodowania, odpisy od wartości sprzedaży drewna, dotacje…),

• środki funduszu przeznacza się dla nadleśnictw w celu realizacji prawidłowej gospodarki leśnej, badania naukowe, sporządzanie planów urządzenia lasów

Struktura:

• FOŚiGW 80% - 98%,

• FOGR 1,9% - 2%

• Fundusz leśny 13,7% - 0,4%

2. BOŚ - jedyny bank ukierunkowany na wspieranie inwestycji ekologicznych.

BOŚ wspiera inwestycje proekologiczne przez udzielanie kredytów inwestycyjnych na warunkach preferencyjnych.

Preferencje:

• dopłata do oprocentowania środków finansowych pochodzących z innych źródeł zewnętrznych np.: fundusz ochrony środowiska, Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Fundacja „Polska Wieś 2000” im. Macieja Rataja,

• stosowanie dogodnych warunków spłaty,

• stosowanie okresu karencji w spłacie kredytu (np. 12 miesięcy),

• zróżnicowanie okresu spłaty kredytu (do 4 lat).

Bank ten wyróżnia się w stosunku do innych banków, jeśli chodzi o udzielanie kredytów i pożyczek na inwestycje ekologiczne tj. ok. 40% ogólnej kwoty udzielonej przez wszystkie banki. Jest to 2% ogólnych nakładów na inwestycje.

3. Różne Fundusze

• Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,

• Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę (fundacja kościelna),

• Fundacja Współpracy Polsko - Niemieckiej,

• Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej,

• Fundacja „Polska Wieś 2000” im. Macieja Rataja,

• EKOFUNDUSZ

• Główne zadanie wspieranie przedsięwzięć o znaczeniu międzynarodowym,

• Środki pochodzą z konwersji długu zagranicznego na inwestycje proekologiczne,

• Wierzyciele uzgodnili że dług może być zmniejszony o 10% pod warunkiem skierowania ich na inwestycje ekologiczne (zmniejszenie zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego, transfer technologii, ochrona środowiska biologicznego - parków i rezerwatów o znaczeniu międzynarodowym)

Łącznie wpływy w latach 1993 - 2000 wyniosły 198 mln $. Najwięcej z USA 165 mln $, Francji 12,4 mln $, Szwajcarii 10,9 mln $.

Zmiany w kierunku przeznaczenia środków

• powietrze: lata 90 te 55,8%, 2000 29,5%,

• Morze Bałtyckie: lata 90 te 32,1%, 2000 25,5%,

• Różnorodność biologiczna: lata 90 te 12,1%, 2000 20,6%

• Ochrona klimatu: 2000 22,1%,

• Zagospodarowanie odpadów: 2,3%

Znaczenie tego źródła finansowania jest nie duże. W 2000 r. 2,07%.

4. Banki komercyjne

• stosowanie kredytów ekologicznych do analizy i oceny założeń techniczno - ekonomicznej projektów inwestycyjnych w ramach procedur udzielania kredytów,

• analiza wniosków kredytów pod kątem formalno - prawnych wymogów ochrony środowiska,

• stosowanie preferencji i ułatwień kredytowych dla inwestycji i inwestorów respektujących wymogów ochrony środowiska,

• odmowa udzielania kredytów inwestycyjnych inwestorom o złej reputacji ekologicznej i za inwestycje nie spełniające norm środowiskowych.

6. Fundusze pomocowe Unii Europejskiej

FUNDUSZE PRZEDAKCESYJNE

1. PHARE (1990)

• cel ogólny pomoc krajom kandydującym w przygotowaniu do członkowstwa

• wspierane były 2 obszary: rozwój instytucjonalny i projekty inwestycyjne (infrastruktura, MSP, rozwój zasobów ludzkich)

2. SAPARD (2001)

• Cel: modernizacja rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich w krajach kandydujących (rolnictwo, przetwórstwo, obszary wiejskie: infrastruktura techniczna, wielofunkcyjny rozwój)

3. ISPA (2000)

• CEL: wyrównanie poziomu infrastruktury technicznej w krajach kandydujących do UE w dwóch obszarach: transport i ochrona środowiska.

FUNDUSZE STRUKTURALNE

1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego -1975

• zadanie - zmniejszenie dysproporcji w rozwoju regionów UE

• pomoc to:

- inwestycje (np. tworzenie lub utrzymanie miejsc pracy)

- rozwój infrastruktury (np. budowa dróg)

- wspieranie lokalnych inicjatyw rozwojowych (np. szkolenia nt. przesiębiorczości, przepływ innowacji)

- wspieranie rozwoju MSP (np. ułatwienie dostępu do kredytu, gwarancje, współfinansowanie wybranych zadań)

2. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej - 1964 - OBECNIE Europejski Fundusz Rolniczy Rozwoju Obszarów Wiejskich

• zadanie - wspieranie zmian struktury rolnictwa oraz pomoc w rozwoju obszarów wiejskich

• składał się (do 2005 r.) z 2 sekcji Gwarancji (polityka rynkowa) i Orientacji (polityka strukturalna)

• w 2005 roku został podzielony na dwa odrębne fundusze:

• Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji (polityka rynkowa)

• Europejski Fundusz Rolniczy Rozwoju Obszarów Wiejskich (polityka strukturalna)

3. Europejski Fundusz Społeczny (Socjalny) - 1957 (60)

• zadanie- przeciwdziałanie bezrobociu i wspieranie rozwoju zatrudnienia (np. zachęcanie do tworzenia nowych miejsc pracy)

• pomoc dla określonych grup społecznych i regionów (organizowanie szkoleń zawodowych np. podnoszących kwalifikacje bezrobotnych oraz pracowników z gałęzi zagrożonych bezrobociem, szczególnie ludzi młodych)

4. Finansowy Instrument Ukierunkowania (Wspierania) Rybołówstwa (1993)

• służy restrukturyzacji rybołówstwa i ochronie obszarów morskich

• jest to pomoc bezpośrednia polega na pomocy np. w modernizacji floty

• rozwoju gospodarstw rybnych, promocji produktów

FUNDUSZ SPÓJNOŚCI (1993)

1. Priorytety: poprawa stanu sieci komunikacyjnej i ochrona środowiska

2. nie jest funduszem strukturalnym ponieważ jest to czasowe wsparcie finansowe dla krajów UE, w których PKB/1 mieszkańca nie przekracza 90% średniej krajowej

3. jest natomiast instrumentem polityki strukturalnej

INICJATYWY WSPÓLNOTOWE

• to trzeci instrument polityki strukturalnej

• kierowane do regionów w krajach UE

• dotychczas na ich realizację przeznaczono 9% ogółu środków funduszy strukturalnych (ok. 13,5 mld euro), obecnie ograniczono środki (5%)

• w latach 2004-2006 - jedynie 4 programy (wcześniej 13). Są to:

1. INTERREG - współpraca transgraniczna, międzynarodowa i międzyregionalna (46,7% ogółu środków na inicjatywy)

2. EQUAL - zwalczanie dyskryminacji i nierówności na rynku pracy (27,3%)

3. LEADER+ - rozwój terenów wiejskich (19,3%)

4. URBAN - rewitalizacja miast (6,7%)

Programy wdrażane w ramach Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004 - 2006

NPR ogółem - 12 810 mln euro

1. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego ZPORR - 23,2% (prawie 3 mld euro)

2. SPO Rozwój Zasobów Ludzkich - 11,5% (1,5 3 mld euro)

3. SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw - 9,8% (1,25 mld euro)

4. SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich - 9,3% (1,2 mld euro)

5. SPO Transport - 9,1%

6. SPO Rybołówstwo i przetwórstwo ryb - 1,5%

7. PO Pomoc techniczna - 0,2%

8. Inne programy finansowane w ramach NPR:

- Fundusz Spójności - Transport - 16,4% (2,1 mld euro)

- Fundusz Spójności - Środowisko - 16,4% (2,1 mld euro)

- Inicjatywa Wspólnoty INTERREG - 1,7%

- Inicjatywa Wspólnoty EQUAL - 1,0%

Programy wdrażane w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007 - 2013

NSRO ogółem - 67 284,2 mln euro

1. PO Infrastruktura i Środowisko - 41,3% (27,8 mln euro)

2. Regionalne Programy Operacyjne - 23,7% (16 mld euro)

3. PO Kapitał Ludzki - 14,4% (9,7 mld euro)

4. PO Innowacyjna Gospodarka - 12,3% (8,3 mld euro)

5. PO Rozwój Województw Polski Wschodniej - 3,4% (2,3 mld)

6. PO Pomoc techniczna - 0,8% (516,7 mln euro)

7. Pozostałe środki

- Rezerwa wykonania 3% EFS i EFRR - 3%

- Programy operacyjne w ramach celu Europejska Współpraca Terytorialna - 1,1%

Poza wymienionymi programami operacyjnymi realizowano także w latach 2004 - 2006 Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich -finansowany z Sekcji Gwarancji nie zaliczanej do funduszy strukturalnych (zawierający także przedsięwzięcia proekologiczne).

W latach 2007 - 2013 SPO Rolny i PROW 2004-2007 połączyły się w jeden program: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 - 2013 (są w nim działania proekologiczne)

Obecnie realizowany jest w ramach Funduszu Partnerskiego PHARE sektora ochrony środowiska, tzw. Piąty Program Indykatywny (uruchomiony w sierpniu 2005). Jego celem jest realizacja zadań wspierających Ministerstwo Środowiska m.in. w zakresie: wdrażania prawa ochrony środowiska, opracowywania strategii, programów, wzmocnienia instytucjonalnego, itp. Zadania te będą realizowane do 2008 r., budżet programu wynosi 16 mln zł.

LATA 2004 - 2006

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego

Priorytet I: Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów

Działanie 1.1. Modernizacja i rozbudowa regionalnego układu transportowego

Działanie 1.2. Infrastruktura ochrony Środowiska

Działanie 1.6. Rozwój transportu publicznego w aglomeracjach

Działanie 1.2. - cel:

8. ograniczenie ilości zanieczyszczeń przedostających się do powietrza, wód i gleb;

9. poprawa stanu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego;

10. właściwa gospodarkę odpadami,

11. wykorzystanie odnawialnych źródeł energii

Działanie 1.1. i 1.6 - cel:

• zmniejszenie negatywnych skutków oddziaływania transportu na środowisko i poprawa warunków życia mieszkańców.

Priorytet III: Rozwój lokalny

Działanie 3.1. Obszary wiejskie

Działanie 3.2. Obszary podlegające restrukturyzacji

Działanie 3.3. Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe

Działanie 3.1., 3.2., 3.3. - cel:

• wsparcie środowiskowych inwestycji infrastrukturalnych:

- inwestycje w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków,

- zaopatrzenia w wodę,

- wykorzystania odnawialnych źródeł energii,

- kompleksowego uzbrojenia terenu pod inwestycje,

- gospodarki odpadami,

- przeciwdziałania powodziom.

Przedsięwzięcia są analogiczne do tych realizowanych przez Działanie 1.2., różnią się tym, że były realizowane na obszarach o największych potrzebach w tym zakresie (obszary wiejskie, zdegradowane obszary miejskie i poprzemysłowe). Realizowane projekty sprzyjają zwiększeniu atrakcyjności gospodarczej i inwestycyjnej, zwłaszcza obszarów restrukturyzowanych, oraz przyczyniają się do osiągnięcia unijnych standardów w zakresie ochrony środowiska.

Inwestycje ekologiczne - 407 mln euro (13,7% środków ZPORR)

SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw

Priorytet I: Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności z wykorzystaniem instytucji otoczenia biznesu

Działanie 1.4. Wsparcie dla inwestycji w zakresie dostosowywania przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska:

• gospodarka wodno - ściekowa

• ochrona powietrza

• przedsięwzięcia służących wdrażaniu zasad integrowanego podejścia do zapobiegania i ograniczania (kontroli) zanieczyszczeń (BAT)

• gospodarka odpadami, ze szczególnym uwzględnieniem odpadów niebezpiecznych.

Dofinansowaniu podlegają zarówno inwestycje zintegrowane (polegające na zmianie technologii produkcji na bardziej przyjazną środowisku), jak i inwestycje w urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń do środowiska, tzw. „urządzenia końca rury”, ze wskazaniem na te pierwsze. Na to działanie przeznaczono 160 mln euro.

SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich

Priorytet I: Wspieranie zmian i dostosowań w rolnictwie i sektorze żywnościowym

Działanie 1.5. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych w ramach

Priorytet II: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

Działanie 2.1. Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych

Działanie 2.5. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi

Działanie 2.6. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem

Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich

Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych (2,4%)

Działanie 6. Dostosowywanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej (18,3% ogółu środków PROW).

Fundusz Spójności

• Na przedsięwzięcia w zakresie ochrony środowiska Polska otrzymała ponad 2 mld euro, tj. 16,4% ogółu środków dostępnych w ramach NPR.

• Ponad 71% ogółu środków w dziedzinie ochrony środowiska skierowano na przedsięwzięcia dotyczące poprawy jakości wód, z czego udział Funduszu Spójności kształtował się na poziomie 70%, pozostałe 30% to wkład krajowy.

• Przedsięwzięcia wspomagane przez Fundusz Spójności mają przyczynić się do rozwoju i modernizacji infrastruktury transportu i środowiska, a przez to do realizacji zarówno celów europejskiej polityki transportowej i ekologicznej, jak i celów polityki spójności.

LATA 2007 - 2013

Pozostałe programy NSRO - pośredni wpływ:

• np. poprzez szeroko rozumianą innowacyjność - PO „Innowacyjna Gospodarka” (nowe oszczędne technologie)

• PO Rozwój Województw Polski Wschodniej poprzez wspieranie infrastruktury drogowej (obwodnice, ścieżki rowerowe, ochr. środ. przed wzmożonym ruchem turystycznym).

PROW 2007 - 2013 - poza NSRO - Łączna kwota środków przewidzianych na PROW to ok. 17,2 mld euro, z czego ponad 13,2 mld euro (76,7%) pochodzi z budżetu UE (Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich). Alokacja na cele środowiskowe wynosi 33,7% ogółu środków PROW

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich

na lata 2007-2013 - DZIAŁANIA PROEKOLOGICZNE

Oś 1. Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego

1. Korzystanie z usług doradczych przez rolników i leśników

2. Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej (ROLNICTWO EKOLOGICZNE)

3. Poprawienie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa

4. Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności

Oś 2. Poprawa środowiska naturalnego obszarów wiejskich

1. Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania

2. Program rolnośrodowiskowy

3. Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

4. Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych

Inne źródła pomocy zagranicznej w obszarze środowiska

1. Ekofundusz - 1992

- główne zadanie wspieranie przedsięwzięć o znaczeniu międzynarodowym

- środki pochodzą z konwersji długu zagranicznego na inwestycje proekologiczne

- wierzyciele uzgodnili, że dług może być zmniejszony o 10% pod warunkiem skierowania ich na inwest. ekologiczne. Są to:

• zmniejszenie zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego

• trnsfer technologii

• ochrona różnorodności biologicznej:parków i rezerwatów o znaczeniu międzynarodowym

Łączne wpływy w latach 1993-2000 wyniosły 198 mln $. Najwięcej z USA - 165 mln $, Francji - 12,4 mln $, Szwajcarii- 10,9 mln $.W 2000 r. - 2,07% wszystkich nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska.

2. Globalny Fundusz Ekologiczny (GEF) - 1991

• Powstał w 1991 roku

• Zarządzany przez 3 agendy ONZ: Bank Światowy, UNEP, UNDP

• Cel: osiągnięcie poprawy stanu środowiska naturalnego poprzez programy i projekty przyczyniające się do rozwiązywania problemów o charakterze globalnym w takich dziedzinach jak:

• ochrona bioróżnorodności

• ochrona wód międzynarodowych

• zapobieganie zmianom klimatycznym

• powstrzymywanie kurczenia warstwy ozonowej

• ochrona gruntów przed degradacją

• zasoby pochodzą z najbogatszych krajów świata i kierowane do krajów biedniejszych (kraje przechodzące transformację polityczno -gospodarczą - w tym Polska)

3. Fundusz LIFE - 1992

• jedyny fundusz w całości przeznaczony na finansowanie ochrony środowiska

• cel: wspieranie działań mających na celu wdrażanie prawa wspólnotowego oraz wzmocnienie polityki w zakresie ochrony środowiska

• program działa poprzez wskazywanie nowych rozwiązań problemów związanych z wdrażaniem polityki ochrony środowiska

• cel komponentu LIFE Przyroda - ochrona przyrody oraz tworzenie Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, której celem jest zachowanie i ochrona w naturalnym zasięgu najcenniejszych gatunków flory i fauny oraz ich siedlisk na terenie UE

• cel komponentu LIFE Środowisko - ochrona środowiska, zadanie - wdrażanie rozwiązań wypracowanych w ramach prac badawczych. (finansowane innowacyjnych działań o charakterze demonstracyjnym, dotyczących m.in. zagospodarowania przestrzennego, zarządzania zasobami wód podziemnych i powierzchniowych, zapobiegania powstawania odpadów oraz ich recykling, minimalizowanie negatywnego wpływu gospodarki i produktów)

• Budżet na lata 2004 - 2006 wynosi 640 mln euro.

Okresy przejściowe na wdrażanie prawa europejskiego w obszarze ochrony środowiska

1. W sprawie ścieków komunalnych - do 2015 roku

2. W sprawie zrzutów substancji niebezpiecznych do wód - do 2007 roku

3. W sprawie opakowań i odpadów z opakowań - do końca 2007 roku; na osiągnięcie poziomu odzysku materiałów opakowaniowych na poziomie 50% i recyklingu na poziomie 25%

4. Dotyczących składowisk odpadów - do 2012 (inne kraje do 2009)

5. W sprawie kontroli i przesyłania odpadów - do 2007 r. z klauzulą rewizyjną, która umożliwia ew. przedłużenie ochrony terytorium przed napływem odpadów do 2010 r. (zużyte opony, plastiki, makulatura)

6. W sprawie ochrony zdrowia ludzi przed promieniowaniem jonizującym - do 2006 r.

7. W sprawie ograniczenia zawartości siarki w niektórych paliwach - do 2006 r.

8. W sprawie lotnych związków organicznych z dystrybucji paliw - do 2006 r.

9. W sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń - do 2010 r. (inne kraje do 2007 r.)

Etapy dostosowań i wdrażania norm prawa wspólnotowego

1. Lata 2000 - 2002

• Wdrożenie większości norm europejskich do prawa polskiego

• Modernizacja krajowego systemu monitoringu ochrony środowiska

• Przygotowanie programów poprawy jakości wody i gospodarki odpadami

• Prace inwestycyjne w dziedzinach, w których Polska nie wystąpiła o okresy przejściowe

2. Lata 2002 - 2010

• Uregulowanie gospodarki ściekowej zgodnie z normami europejskimi w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców

• Spełnienie norm europejskich w zakresie jakości wody i powietrza

• Budowa odpowiednich instalacji w zakładach przemysłowych odprowadzających niebezpieczne substancje do wód

• Utworzenie krajowego i regionalnych systemów gospodarki odpadami

• Zakończenie niezbędnych inwestycji proekologicznych w przemyśle petrochemicznym

3. Po roku 2010

• Uregulowanie gospodarki ściekami w mniejszych miejscowościach

• Rozwiązanie problemu zanieczyszczenia wód stojącymi ściekami, w tym pochodzenia rolniczego (nawozy mineralne i środki ochrony roślin)

• Objęcie 95% mieszkańców kraju programami utylizacji odpadów

Ogólne zasady prawa wspólnotowego mające wpływ na finansowanie ochrony środowiska

1. Zasada solidarności - kraje członkowskie nie mogą powoływać się na interesy narodowe i trudności wewnętrzne w celu usprawiedliwienia nieprzestrzegania prawa wspólnotowego

2. Zasada subsydiarności - UE wspiera jeżeli kraj nie ma możliwości samodzielnie realizować celów środowiskowych

3. Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa krajowego

4. Zasada bezpośredniego stosowania norm wspólnot - stosowanie w wewnętrznym porządku prawnym bez konieczności wydawania krajowych przepisów

Generalną zasadą jest SAMODZIELNE FINANSOWANIE WŁASNYCH POLITYK OCHRONY ŚRODOWISKA przez poszczególne państwa. Odstępstwa tylko wtedy gdy kraje nie mają możliwości samodzielnego sprostania międzynarodowym kryteriom ochrony środowiska

7. System zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie

1. Kształtowanie się procesu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie.

2. Zasady tworzenia systemów zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie.

3. Systemy zarządzania środowiskowego

1. Rodzaje systemów (system EMAS; ISO 1400:1)

2. Program czystszej produkcji CP

Ad. 1 Kształtowanie się procesu zarządzania środowiskowego

a) Droga do zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie

• zarządzanie użytkowaniem i ochroną środowiska to nowa dziedzina praktyki i teorii zarządzania

• do końca lat 60-tych - zainteresowanie jedynie środowiskowymi skutkami działalności człowieka - ograniczało się to do naprawy szkód i tworzenia obszrów chronionych

• przełom lat 60/70-tych - koncepcja zapobiegania szkodom wyrządzonym środowisku przez p-stwo, zaczęto wdrażać systemy zarządzania ochroną środowiska (wydzielono specjalne komórki monitorujące emisję zanieczyszczeń i nadzór nad funkcjonowaniem urządzeń oczyszczających - zajmowała się tym ekonomika ochrony środowiska)

• lata 70-te - koncepcja kompleksowego podejścia do ochrony środowiska w p-stwie (uznano, że ochrona środowiska to nie tylko prewencyjne działania "końca rury" lecz głównie proekologiczne projektowanie i wdrażanie nowej techniki oraz technologii)

Na tyle ważne, że w:

• makroekonomii - pojawiła się koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju (ekorozwój)

• w teorii zarządzania - koncepcja zarządzania zintegrowanego (w odniesieniu do środowiska nzaywamy je zarządzaniem środowiskowym)

• lata 80-te - pierwsze próby integracji zarządzania środowiskowego z ogólnym systemem zarządzania p-stwem, wprowadzone przez firmy szwajcarskie i niemieckie

• 1985 - powstało Niemieckie Stowarzyszenie na Rzecz Zarządzania Środowiskowego (BAUM) - było to pierwsze stowarzyszenie przemysłowców na świecie, które przyjęło kodeks postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego

• 1986 - przyjęcie Protokołu Montrealskiego w sprawie ograniczania produkcji i stosowania substancji niszczących warstwę ozonową - co oznaczało nasilenie procesów wdrażnia systemu zarządzania środowiskowego w p-stwach

• 1987 - ogłoszenie raportu Specjalnej Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska i Rozwoju pt. NASZA WSPÓLNA PRZYSZŁOŚĆ - gdzie uznano, że problem ochrony środowiska w p-stwie nie jest przeszkodą lecz strategicznym czynnikiem rozwoju (tworzą się nowe rynki i konkurencja na nich - pojawiają się substytuty ekologiczne)

• 1992 - Ogólnoświatowa Konferencja "Środowisko i Rozwój" - na którą przedsiębiorcy przygotowali raport pt. Zmiana Kursu, wiodąca rola Międzynarodowej Izby Handlu (ICC), która utworzyła Radę Biznesu na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju (w jej skład weszło 48 szefów wiodących światowych koncernów)

Rada opracowała KARTĘ BIZNESU na rzecz ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU (ekorozwoju) - w karcie opracowano zasady (zalecenia) i uzasadniono potrzebę wprowadzania zarządzania środowiskowego

• 1993 - przyjęcie przez UE tzw. Piątego programu działań w dziedzinie ochrony środowiska - miało to istotny wpływ na rozwój zarządzania środowiskowego w p-stwach

Nastąpiła zmiana filozofii podejścia do problemu ochrony środowiska w przemyśle - zamiast dotychczasowego NIE WOLNO- strategia ZRÓBMY TO RAZEM

• 1992 - w UE przyjęto rozporządzenia dotyczące przyznawania oznakowań ekologicznych

• 1993 - w UE przyjęto rozporządzenia dotyczące dobrowolnego uczestnictwa firm przemysłowych w systemie zarządzania środowiskowego i przeglądów ekologicznych

• połowa lat 90-tych - dynamiczny rozwój systemu zarządzania środowiskowego, zintegrowanego z ogólnym systemem zarządzania p-stwem - przyczyna:

• wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa

• pojawienie się i sprawdzenie w praktyce koncepcji ciągłego doskonalenia procesu zarządzania (proekologiczny image firmy - akceptacja wśród społeczeństwa)

• liczne wynalazki i innowacje - sprzyjające ekologizacji produkcji

b) Rozwój koncepcji ochrony środowiska w p-stwach

• 1960 - wzrost świadomości problemów środowiskowych;

• 1970 - rozwiązania "końca rury";

• 1980 - podejście procesowe;

• 1985 - zarządzanie środowiskowe;

• 1990 - nowe narzędzia środowiskowe:

1. Analiza Cyklu Życia

2. Eko-projektowanie

3. Eko-etykietowanie

4. Ocena wyników ekologicznych

5. Systemy Zarządzania i Audity - normy Systemu Zarządzania Środowiskowego (1992- wydanie normy British Standard (BS) 7750; czerwiec 1993 - EMAS)

Ad. 2 Zasady tworzenia systemów zarządzania środowiskowego w p-stwach

1. Ochrona środowiska priorytetem działania firmy

2. Wdrażanie zintegrowanych systemów zarządzania - traktowanie ich jako integralnej części zarządzania firmą, na wszystkich poziomach zarządzania i we wszystkich komórkach i programach firmy

3. Stałe wdrażanie przedsięwzięć proochronnych - w celu minimalizowania szkodliwego oddziaływania zakładów i produktów na środowisko

4. Kształcenie pracowników

5. Przeprowadzenie wstepnej oceny oddziaływania na środowisko - dla każdej projektowanej nowej działalności lub nowego projektu

6. Ekologizacja produktów i usług na etapie ich projektowania - minimalizacja ich uciążliwości dla środowiska, bezpieczeństwo eksploatacji, energo- i surowcooszczędność, możliwość recyklingu po zużyciu, łatwy i bezpieczny sposób utylizacji

7. Wdrożenie systemu porad dla klientów - w zakresie bezpiecznego użytkowania, transportu, przechowywania i pozbywania się produktów wytwarzanych przez firmę

8. Ekologizacja procesów produkcyjnych i eksploatacji urzadzeń - zapewniająca minimalizację zużycia energii, surowców, materiałów, a także szkodliwego wpływu na środowisko, ograniczająca odpady i umożliwiająca ich odpowiednie zagospodarowanie

9. Prowadzenie badań wpływu na środowisko

10. Wdrażanie środków zapobiegawczych - modernizowanie procesów produkcyjnych oraz kształtowanie modelu konsumpcji produktów i usług zgodnie z najnowszymi osiągnięciami nauki i postępu technicznego

11. Oddziaływanie na podwykonawców i dostawców

12. Przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska - opracowanie planu działań - w uzgodnieniu z władzami, jednostkami ratownictwa i miejscową ludnością- w przypadku nadzyczajnych zagrożeń środowiska

13. Przekazywanie technologii przyjaznych środowisku - np. innym p-stwom tej samej branży lub tego samego sektora publicznego

14. Wnoszenie wkładu firmy w ogólną działalność proekologiczną- np. proekologiczne programy samorządowe, rządowe, międzynarodowe, inicjatywy edukacyjne

15. Prowadzenie dialogu ze społeczeństwem - na temat zagrożeń wynikających z produkcji i eksploatacji wytwarzanych produktów

16. Zapewnienie przestrzegania wszelkich norm ochrony środowiska - prowadznie zakładowego monitoringu środowiska, przeglądów ekologicznych i ocen zgodności z przyjętymi normami i procedurami oraz wymaganiami wynikającymi z prawa ochrony środowiska, okresowe informowanie udziałowców, pracowników, władz, społeczeństwa o efektach proekologicznych działań firmy

Ad. 3 Systemy zarządzania środowiskowego

a) rodzaje narzędzi w zarządzaniu środowiskowym

W praktyce zarządzanie środowiskowe istnieje w postaci pewnych narzędzi. Wśród praktycznych narzędzi należy wymienić:

• Systemy Zarządzania Środowiskowego (EMAS, ISO 14001);

• tzw. program czystszej produkcji (czystsza technologia);

• zarządzanie przez jakość

• zintegrowane systemy zarządzania, które obejmują zarządzanie jakością, ochronę środowiska, bezpieczeństwo pracy, docelowo zarządzanie finansami i informacją - wysoka jakość produkcji działa wymiernie na ochronę środowiska (TQM - kompleksowe zarządzanie jakością, służy poprawie środowiska naturalnego - normy ISO 9000)

• minimalizacja ilości odpadów;

• racjonalizacja wykorzystania energii;

• motywowanie pracowników do życia i postępowania w sposób zdrowy i świadomy środowiskowo, programy promujące taki styl życia

• szkolenia

• komunikacja ze światem zewnętrznym (np. sprawozdawczość z działań środowiskowych);

• opracowywanie produktów "przyjaznych dla środowiska"

• marketing ekologiczny

• zmiany struktury dostaw i innych elementów logistyki

• rachunkowość ekologiczna

b) systemy zarządzania środowiskowego (obecnie funkcjonują 2 systemy zarządznia środowiskowego)

1. system EMAS - zgodny z dyrektywą UE (związany z Eko-Audytem)

2. ISO 14001

Ad 1. EMAS

• jest to Zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich - narzędzie prawne narzucone przez Komisję

• pomysł 1990 - początkowo zakładano wprowadzenie obowiązku systemu zarządznia opartego na EMAS w ponad 50 sektorach przemysłu

• jednak lobby przemysłowe, które twierdziło, że to zmniejszy konkurencyjność w stosunku do krajów spoza Wspólnoty, założono dobrowoloność wprowadzenia systemu i rejestracji w EMAS

• ostatecznie weszło w życie - 1995 - jako zarządzenie weszło w życie we wszystkich krajach UE (w okresie przygotowywania wdrożenia, każdy kraj miał obowiązek przygotowania systemu akredytacji zgodnego z EMAS oraz systemu rejestracji p-stw w rejestrze EMAS

• cecha charakterystyczna: nie wprowadzono żadnych zakazów i nakazów prawnych lecz stworzono bodźce gospodarcze zachęcające p-stwa do wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego

• EMAS wprowadza system rejestracji obiektów, w których wdrożono system

• Cel - ustawiczna poprawa warunków w dziedzinie przemysłowej ochrony środowiska poprzez zastosowanie lepszej i bardziej opłacalnej ekonomicznie technologii. Realizacja tego celu to opracowanie i wdrożenie w p-stwie polityki środowiskowej oraz systematyczna, obiektywna i okresowa ocena funkcjonowania p-stwa.

• Podstawowa idea EMAS - uświadomienie kierownikom p-stw konieczności bliższego przyjrzenia się procesom produkcyjnym i zarządzania w swoim zakładzie oraz pokazanie, w jaki sposób dobra praktyka zarządzania może zapewnić większą efektywność podejmowanych działań i usprawnić działania na rzecz ochrony środowiska w danym p-stwie.

• System ten powinien zapewnić:

1. ustawiczną poprawę stanu środowiska naturalnego oraz okresowe przeglądy ekologiczne;

2. ciągłe zmniejszanie negatywnego oddziaływania na środowisko;

3. przestrzeganie przez zakład wymagań prawnych i norm dotyczących ochrony środowiska;

4. opracowanie i wdrażanie polityki dotyczącej zmniejszenia ekologicznej uciążliwości procesów produkcyjnych i wytwarzanych wyrobów;

5. opracowanie programu osiągania sformułowanych celów dotyczących ochrony srodowiska

6. informowanie społeczeństwa o sprawach dotyczących ochrony środowiska;

7. edukację ekologiczną personelu zakładu pracy;

8. zobowiązanie pracowników najemnych, podwykonawców oraz dostawców do przestrzegania norm zakładowych dotyczących ochrony środowiska;

9. stosowanie najlepszej dostepnej technologii związanej z ochroną środowiska;

10. zbudowanie systemu wewnętrznej kontroli

11. zaangażowanie kierownictwa wszystkich szczebli i w miarę mozliwości całej załogi w działania na rzecz wprowadzanych norm.

• EMAS różni się od norm nie tylko formą prawną, ale również zakresem wymagań. Różnica - wymaganie okresowego publikowania raportu środowiskowego, informującego opinię publiczną o oddziaływaniu p-stwa na środowisko, metodach zapobiegania itp.

• System początkowo przeznaczony dla p-stw przemysłowych

• Zmiana 1997 - aneks do nowelizacji ustawy o audicie - wyszczególniono te branże, które od 1998 r. mogą wziąć udział w systemie EMAS (np. banki, kolej, administracja państwowa, szkolnictwo, szpitale.

• Wdożenie EMAS jest dobrowolne i istnieje możliwość powiązania go z już istniejącym w p-stwie systemem zarządzania.

Etapy wdrażania EMAS

• Rejestracja w EMAS dokonuje się dla poszczególnych zakładów, nie dla całej firmy

• ETAPY

1. Sformułowanie polityki ochrony środowiska (określenie ogólnego podejścia firmy do środowiska, deklaracja ciągłej poprawy oddziaływania na środowisko, co jest podstawą celów, programów i zadań środowiskowych.

2. Przeprowadzenie wstępnego przeglądu p-stwa - analiza oddziaływań na środowisko, porównaie wynikow ze sformułowaną polityką firmy oraz przepisami ochrony środowiska, określenie co należy poprawić;

3. Opracowanie programu ochrony środowiska - podaje się tu cele i sporzadza listę zagadnień priorytetowych

4. Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego - zorganizowanie i udokumentowanie programu, wyznaczona odpowiedzialność, zintegrowanie z istniejącą strukturą zarządzania w firmie

5. Przeprowadzenie auditu środowiskowego - wg EMAS to narzędzie zarządzania pozwalające na systematyczne i okresowe oraz udokumentowane przeprowadzenie obiektywnej oceny funkcjonowania p-stwa, systemu zarządzania oraz procesów związanych z ochroną środowiska umozliwiające:

• Kontrolę kierownictwa nad praktykami mającymi wpływ na środowisko

• Ocenę ich zgodności z polityką środowiskową p-stwa.

6. Sporządzenie deklaracji środowiskowej - publiczne sprawozdania związane z auditem, sprawozdanie z oddziaływania p-stwa na środowisko.

7. Zatwierdzenie i uprawnomocnienie - sprawdzenie przez akredytowanego weryfikatora niezależnie od audytora przeprowadzającego kontrolę zakładu.

• Eko-Audit nie jest celem samym w sobie lecz instrumentem zarządzania środowiskowego. Proces ciągły i długotrwały. Jeden z instrumentów na drodze do "ekologicznej gospodarki rynkowej", musi być uzupełniony o konkretne działania, nowe technologie itp.

• Problemy wdrażania: niechęć p-stw do publikowania danych.

• EMAS zabrania umieszczania na wyrobach stosownego znaku informacyjnego o posiadanym systemie zarządzania, w przeciwieństwie do ISO 14001, gdzie rozpowszechnienie informacji o sertyfikacie jest jedną z form reklamy.

• Krytyka - niesprecyzowane wymagania związane z poprawą wyników p-stwa w dziedzinie ochrony środowiska, co oznacza że są procedury mające na celu ograniczenie zanieczyszczeń, ale nie zostało okreslone minimalne tempo ich redukcji.

• Często realizowane cele i respektowanie norm nie oznacza zmniejszenia emisji zanieczyszczeń (wolna ręka)

• Główna zaleta: wprowadza kontrolę działalności firmy, co jest ważne w efektywnym zarzadzaniu p-stwem.

• Program czytszej produkcji (CP)

ROZWÓJ W ŚWIECIE

• 1979 - program polityki w zakresie czystszych technologii EWG

• 1988 - program zapobiegania zanieczyszczeniom "u źródła" amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (1988)

• 1989 - światowy program działań na rzecz czystszej produkcji UNEP

POLSKA

• 1989 - zainicjowanie programu - Regionalne Seminarium Narodów Zjednoczonych w Warszawie pt. "Przemysł i Środowisko" -jako przygotowanie do konferencji w Rio de Janerio

• 1991 - rozpoczęcie wdrażania (sponsor Norwegia) - prowadzono kursy tzw. Szkoły Czystszej Produkcji

• 1992 - podpisanie Deklaracji czystszej produkcji (przez ministra przemysłu i handlu oraz ochrony środowiska)

• 1996 - Porozumienie o Partnerskiej Współpracy przy Realizacji Programu CP między NFOŚiGW a Federacją Stowarzyszeń Naukowo- Technicznych NOT oraz porozumienie między ministrem przemysłu i handlu a NOT

• pomoc zagranicy głównie USA, Dania, Holandia

• W Polsce funkcjonuje Polskie Centrum Czystszej Produkcji oraz centra regionalne

Program czytszej produkcji (CP) - jest to program prośrodowiskowy (dotyczy rozwiązań częściowych odnoszących się do 1 lub kilku problemów ochrony środowiska w p-stwie - nie jest to podejście procesowe, całościowe - dopiero ISO 14001 kompleksowe podejście).

Koncepcja czystszej produkcji polega na takim zarządzaniu produkcją, które zapobiega i ogranicza powstawanie odpadów, marnotrawstwo zasobów pracy, materiałów i energii. Jest przeciwieństwem strategii usuwania skutków oddziaływania produkcji na środowisko przez inwestycje typu "końca rury". CP oznacza ograniczenie szkodliwego oddziaływania na środowisko we wszystkich fazach cyklu zycia produktu (cykl życia produktu to wszystkie etapy związane zpowstawaniem produktu, jego sprzedażą, konsumpcją i fazą pokonsumpcyjną - należy dążyć we wszystkich fazach do minim. odpadów, także możliwość recyklingu.

PC obejmuje:

• czystsze technologie - tj. techniczne środki zaradcze podejmowane w celu zmniejszenia a nawet eliminowania "u źródeł" wszelkich uciążliwych zanieczyszczeń i odpadów oraz umożliwienie oszczędności surowców. W UE funkcjonuje bank takich technologii, z których od 1993 r. mogą korzystać państwa Europy Środkowo-Wschodniej.

• czyste produkty - wytwarzane przy użyciu czystych technologii, konieczne są w tym celu odpowiednie działania zapewniające wyższy stopień "czystości", tzn. odpowiednie zaprojektowanie produktu, wprowadzenie zmian w istniejącym produkcie z myślą o całym jego cyklu życia (działania planistyczne, organizatorskie, menedżerskie, edukacyjne, wspierane instrumentami ekonomiczno-prawnymi)

Podstawowe narzędzie wdrażania zasad CP w zakładzie przemysłowym jest procedura minimalizacji odpadów. Techniki minim. odpadów to:

1) redukcja u źródeł powstawania - zmiana użytego do produkcji surowca, zmiana procesu technolog. (np. dodatkowe wypozażenie instalacji, automatyzacja)

2) recykling - występuje kiedy surowiec jest ponownie użyty lub odzyskany (np. odzyskanie ołowiu ze zuzytych baterii lub regeneracja produktu.

Korzyści dla p-stwa z PC:

1. oszczędność surowców i energii

2. zmniejszenie ilości zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska

3. zmniejszenie kosztów produkcji (mniejsze zuzycie surowców, niższe k. unieszkodliwiania odpadów, niższe opłaty za korzystanie ze środowiska, unikanie kar

4. uniknięcie nakładów na przedsięwzięcia ochronne typu "końca rury"

5. podniesienie konkurencyjności p-stwa na rynku (niższe koszty, lepsza jakość)

6. ograniczenie odpowiedzialności prawnej kierownictwa w przypadku szkód ekologicznych (mniejsze ryzyko szkód)

7. poprawa jakości produktów

8. poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy zatrudnionych oraz użytkowników

9. poprawa wizerunku p-stwa w oczach klientów i opinii publicznej

10. ułatwienie przy uzyskiwaniu certyfikatów ekologicznych dla produktów

11. zwiększenie możliwości współpracy z partnerami z krajów wyżej rozwiniętych (ostrzejsze standardy, ważny wizerunek firmy)

12. zwiększenie wiarygodności kredytowej

13. niższe koszty ubezpieczeń

14. przygotowanie do wdrażania systemu zarządzania środowisko

ŻYCZĘ MIŁEJ NAUKI

Gospodarka a środowisko 2007/2008 V rok Ekonomia

31

esemte

• Wyznaczają zakres działania innych grup środków

• Określają organizację urzędów i służb ochrony środowiska

• Definiują normy prawne, normy emisji i stężenia zanieczyszczeń, pozwolenia

Środki administracyjno-prawne

(ustawy, rozporządzenia, nakazy, zakazy, sankcje)

Opłaty:

(za użytkowanie środowiska i wprowadzenie w nim zmian)

• Koncesyjne

• Administracyjne (za wydawanie zezwoleń)

• Produktowie

• Depozytowe

• Emisyjne

Kary:

• Za przekroczenie norm emisji zanieczyszczeń i nie przestrzeganie przepisów ekologicznych

Subwencje:

• Preferencyjne zasady kredytowania

• Ulgi podatkowe

• Pożyczki

• Darowizny

Dotacje

Inne:

• Ubezpieczenia, podatki ekologiczne

Ekonomiczne

System kontroli i monitoringu oraz badania naukowe

• Zmiany technologii

• Zmiany paliwa

• Urządzenia ochronne

• System rejestracji stanu środowiska

Środki organizacyjno-techniczne

SYSTEM OCHRONNY

---