Stanisław Grzeszczuk
Jan Kochanowski- „Treny”
Wstęp do problematyki „Trenów”
„Treny” są ostatnim z wielkich dzieł Jana Kochanowskiego. Powstały później niż „Fraszki”, „Pieśni”, „Odprawa posłów greckich” i „Psałterz Dawidów”. Uważa się je powszechnie za dzieło najwybitniejsze w całym dorobku poety z Czarnolasu, za ukoronowanie jego twórczości.
autopolemika z podstawowymi założeniami twórczości
synteza problematyki moralnej i filozoficznej, wiedzy o losie człowieka i prawach jego ziemskiej egzystencji
pamiętnik cierpień i zrodzonych przez to uczucie przemyśleń i przewartościowań
świadectwo wszechstronnych i głębokich „przygód człowieka” myślącego epoki renesansu
dramat myśli
pomnik liryki życia rodzinnego
wątek rodzinno- osobisty(najbardziej oczywisty): poemat ojcowskiego bólu i ojcowskiej miłości
Mieczysław HARTLEB w głośnym studium „Nagrobek Urszulki”(1927) dostrzega również opowieść poety o sobie oraz…
„dzieło o zadaniach życia i śmierci”- poemat o zakroju i treści filozofująco- moralizującej
Stanisław Łempicki w znakomitej „Rzeczy o Trenach” wskazał na powiązanie treści osobistych z „ogólnoludzkimi refleksjami” i trafnie analizował „główną ideę” cyklu, którą dostrzegł w położonym na karcie tytułowej dzieła dwuwierszu z „Odysei” Homera, przełożonym i parafrazowanym później w kilku trenach, powiązanym zaś ściśle z zamykającym „Treny” wezwaniem:
„ludzkie przygody/ ludzkie noś”
„Treny”- dzieło niezwykłe, ujmują b. bolesne przeżycie poety, stratę ukochanego dziecka, jako pkt.wyjścia do rozważań innego rzędu, urastających w dramat filozoficzny. Dramat załamanego i uratowanego ostatecznie poglądu na świat.
(!) To cykliczny poemat o wielkim kryzysie światopoglądowym renesansowego poety, myśliciela i twórcy. Liryka uczucia i liryka myśli występują w „Trenach” w nierozerwalnych zaplotach.
„Safo Słowieńska”
DEDYKACJA:
Orszuli Kochanowskiej,
Wdzięcznej, uciesznej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszystkich i dzielności panieńskich początki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszłym wieku swoim, z wielkim a nieznośnym rodziców swych żalem zgasła, Jan Kochanowski, niefortunny ojciec, swojej najmilszej dziewce z łzami napisał.
Nie masz Cię, Orszulo moja!
„Treny” zostały więc przypisane Orszuli Kochanowskiej i ona też jest ich 1.bohaterką.
Dedykacja zawiera skrót charakterystyki zmarłej córeczki+ treny 3, 6- 8, 12 = niepospolity i wzruszający portret dziecka
Obraz małego dziecka: wrażliwego, ruchliwego, kochającego rodziców i vive- versa; realizm, codzienność
*sprzeczne szczegóły- dziewczynka, która „więcej nad 30 m-cy nie miała” w trenie XII śpiewa, mówi i rymuje; w trenie XIX „słów nie domawia”
Udoroślenie Orszulki jest formą hiperbolizacji starty poniesionej przez poetę.
Uwznioślenie dziewczynki: nadanie jej rangi bohaterki ważnej i poważnej; wymiar antycznej bohaterki
W „Trenie VI” Orszulka zostaje bezpośrednio zestawiona ze słynną poetką gr. żyjącą na przełomie VII i VI w. p.n.e.- Safoną.
Równie znacząca jest analogia pośrednia- pieśń włożona w usta dziewczynki, która brzmi jak obrzędowa pieśń weselna, śpiewana przez pannę młodą przy przenosinach z domu rodzicielskiego do mężowskiego- pogłos skargi Antygony z tragedii Sofoklesa (obu nie było danym zaznać zaślubin)
„Żaden ojciec podobno bardziej nie miłował/ Dziecięcia…”
Portretowi dziecka, owianemu bólem i tęsknotą, towarzyszy nieustannie relacja o cierpieniach ojca. Jest on też 2., co najmniej równie ważnym, bohaterem cyklu.
Wspomnienie dziecka jest okazją do analizowania przeżyć i przemyśleń ojca. Tę właściwość „Trenów” ujawnia dobitnie już struktura Trenu I wzór problemowy i strukturalny dla całego cyklu
W innych trenach relacja o cierpieniu ojca, rzadziej obojga rodziców, tworzy ramę kompozycyjną obrazu zmarłej córeczki, bądź też komentarz do tego obrazu.
„Treny” wyrosły ze sprawy podwójnie osobistej: -w planie faktów: śmierć trzydziestomiesięcznej Orszulki -w planie przeżyć: tragedia, rozpacz, rozczarowanie i cierpienie ojca
Role Kochanowskiego: ojciec, poeta, myśliciel.
Żal po stracie dziecka, namiętny bunt przeciwko „prawu krzywdy pełnemu”, bluźnierstwa wobec prawd religijnych i wyznawanych uprzednio dogmatów filozoficznych (treny IX, X i XII) uzasadnia poeta siłą i niezwykłością uczuć ojcowskich.
Rozczarowanie ojca, niespełnienie i przekreślenie nadziei żywionych wobec dziecka- składają się na przejmującą skargę poetycką w trenie XII: „Kłosie mój jedyny, jeszcześ mi się nie był zstał(…) po społu z tobą grzebę i nadzieję.” (w. 23- 26)
Tren XIII- elegia o utraconych bezpowrotnie nadziejach: „Omyliłaś mnie jako nocny sen znikomy, Który wielkością złota cieszy zmysł łakomy…”(w.5-6) + nieodwołalność straty w formie stylizowanego napisu nagrobnego.
Wyznania podmiotu lirycznego na temat cierpienia i choroby są istotnymi elementami konstrukcyjnymi.
Wewnętrzna DYNAMIKA „Trenów” opiera się na paralelnym traktowaniu śmierci dziecka i cierpień ojca, które zbliżają go do kresu rozpaczy i do kresu życia.
Być może jest tu opowiedziana prawdziwa choroba K., o której pisze w liście do Jana Zamoyskiego, datowanym w Czarnolesie 14 stycznia 1580. Dla kreacji liczy się przede wszystkim motyw zagrożenia śmiercią, który ma połączyć poetę ze zmarłą córką- tren III i XIV
Pogranicze życia i śmierci, snu i jawy- tren XVI; jego urealnienie- tren XIX (konsolacja bólu), Matka K.
Zagrożenie odnosi się nie tylko do spraw biologicznych:
tren IX- bankructwo filozofii stoickiej, której wyznawca czuje się „nagle ze stopniów ostatnich zrzucony/ i miedzy insze, jeden z wielu, policzony”
tren XI- kryzys światopoglądowy i religijny zagrożenie kary za bluźnierstwa
tren II- cierpienie i choroba poety zespolone z problematyką lit.:
„Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę. A cudzej śmierci płacząc, sam swe kości suszę.” (w. 17- 18)
„Jeślim kiedy nad dziećmi piórko miał zabawić…”
Ten dwuwiersz mówiący o opłakiwaniu zmarłego dziecka za pośrednictwem tekstu poetyckiego, prowadzi nas do kolejnej roli podmiotu lirycznego „Trenów”, mianowicie roli poety i bogatego kręgu związanego z funkcją poezji i programem lit. cyklu.
Tren II- dyskusja lit.
W obyczaju epoki renesansu rzecz to niezwykła, by dedykować poważny utwór lit. dziecku dziwność i niezwykłość tego kroku.
Utwór- dedykacja
„Satyr albo dziki mąż”- Zygmuntowi Augustowi, królowi polskiemu przypisany
„Psałterz Dawidów”- Panu Piotrowi Myszkowskiemu, z łaski Bożej bp Krk
„Odprawa posłów gr.”- Janowi Zamoyskiemu z Zamościa, podkanclerzemu koronnemu
Dialektyczny związek miedzy sławą, jaką poetą zapewnia swym bohaterom, a uznaniem, jakie sam sobie zjednuje poprzez twórczość lit. uchwycił K. w łac. epigramacie „Na pisma”: „Laury śmierć opłakując, co przyszła zbyt szparko, Nieśmiertelność jej dałeś i sobie, Petrarko.”
„Nieszczęściu k'woli… lutnią i wdzięczny rym porzucić muszę”
W kontekście „Trenów”(zw. II) ulega przekreśleniu jedno z fundamentalnych przekonań w twórczości. W dobrej myśli dobrze było cieszyć się poezją, widzieć w niej wartością najwyższą i nieprzemijającą. W złej myśli, sława, jaką zapewnia poecie jego twórczość, staje się czymś nieważnym, drugorzędnym. Z „rolą poety” wiąże się wielkie rozczarowanie wobec poezji i skuteczności pociechy, jaką mogłaby przynieść twórczość poetycka; jej symbol- LUTNIA.
Tren XIII i XIV:
Nawiązał tu K. do mitu o Orfeuszu, który by odzyskać zmarłą żonę Eurydykę, udał się do Hadesu i śpiewem swym wzruszył boga podziemnych. Wzorem Orfeusza poeta pragnie zejść do podziemia, by poezją przebłagać „surowego Plutona”.
(!) Pamiętajmy jednak o wymowie mitu: Orfeusz odzyskał Eurydykę, ale stracił ją natychmiast. Stąd nierealne stały się poetyckie marzenia bezsilność poezji.
Tren XV:
Nadzieje na znalezienie ulgi w cierpieniu za pośrednictwem „lutni”- twórczości poetyckiej- okazują się złudne, ból przemienia poetę w „kamienny w polu słup”- Niobe. Poczucie beznadziejności i krańcowej rozpaczy.
Tren XVI: główny cytat, porzucenie lutni
„Kupić by cię, mądrości, za drogie pieniądze”
tren IX, sarkastyczne przekreślenie tej możliwości
Pociechę, zgodnie z żywionymi przez Kochanowskiego- humanistę przekonaniami, powinna przynieść filozofia, stoicka mądrość, studiowana przez autora „Pieśni”, pilnego ucznia filozofów (na czele z M. T. Cyceronem). Rola K.- myśliciela.
(!) Jak pisze Jerzy Ziomek: „Przeżycie osobiste było dla Kochanowskiego materiałem lit. wtedy, gdy stawało się przedmiotem refleksji”
W jednostkową sprawę K. została wpisana sprawa ogólna, dotycząca problemów ludzkiej egzystencji na ziemi i ludzkich postaw wobec przypadku, a zw. Przeciwieństw losu.
Kryzys światopoglądowy ujawnił się i wyostrzył z powodu tragedii rodzinnej, ona dała mu siłę i autentyczność przeżycia; ale wcale go nie zapoczątkowała!!! Kryzys był już m.in. podczas pogrzebu brata- Kaspra mowa „Przy pogrzebie rzecz”.
Śmierć Orszulki była zapewne tą przysłowiową kroplą, która ostatecznie wydrążyła kamień.
Dramatyczna relacja o kryzysie reguły dramatu: załamanie się dotychczasowego światopoglądu, etapy i skł.załamania,
zaprzeczenie dotychczasowych elementów światopoglądu- filozoficznych i religijnych:
nauki antycznych mistrzów w filozofii. Wg Cycerona człowiek mądry i uzbrojony w cnotę potrafi znieść przeciwności losu, nie tracąc spokoju i nie popadając w rozpacz. Zasady filozofa K.konfrontuje z jego biografią i dochodzi do wniosku, że to były tylko puste słowa. Cyceron = „Arpin wymowny” ucieka z miłej ojczyzna z płaczem, żałuje swojej córki.
mądrości jako najwyższej(obok cnoty) wartości w humanistycznej koncepcji człowieka- tren IX i XVI; zaprzeczenie wymowie „Pieśni”
Taka postawa stanowiła „fortel” przeciw zmienności i kaprysom Fortuny
„Próżno morzem nie pływamy”
Tren IX: krytyka pojęcia mierności, kluczowego w twórczości K. i ogólnie renesansowej moralistyce.
„Paradoksy stoików” Cycerona
Paradoks I, w którym dowodzi się, że jedynym dobrem jest cnota
Paradoks VI: tylko mędrzec jest człowiekiem bogatym
Temat bogactwa, które nie zapewnia szczęścia i nędzy zycia „pod złotym dachem”
Kochanowski w śpiewie Panny XII w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” stwierdza, że bezpieczeństwo, pewność, spokój i godność najlepiej osiągnąć w pracy na roli, w „pomiernym” i „cnotliwym” żywocie ziemianina.
Tren XVII: „Wiodłem swój żywot tak SKROMNIE,/ że ledwie kto wiedział o mnie A zazdrość i złe przygody/ Nie miały mi w co dac szkody.”
Ale i te przekonania, żywione „w szczęśliwe czasy swoje”, zostały przekreślone:
„Próżno w bitwach nie bywamy: Ugodzi nieszczęście wszędzie, Choć podobieństwa nie będzie.” (tren XVII, w. 13- 16)
„Fraszka cnota”, czyli o kryzysie światopoglądowym
W obliczu śmierci bliskich i cierpienia ład moralny okazuje się złudzeniem, a religijne dogmaty tracą walor pewników.
Tren X- seria pytań szczegółowych odnoszących się do miejsc pobytu duszy ludzkiej w zaświatach, określanych przez różne wierzenia i religie: „Orszulo, moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała/ w którą stronę, w którąś się krainę udała?” (w.1-2) klasyczna erudycja, znajomość religii i filozofii…
Wątpliwość: „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest.” + zakwestionowanie pewności, jaka człowiekowi wierzącemu przynosi RELIGIA.
zburzenie renesansowego optymizmu(RO), którego podstawy były przedstawione w pieśni „Czego chcesz od nas, Panie…?”
Ten XI- 3- krotne powtórzenie, że cnota jest fraszką, rzeczą bez wartości i bez znaczenia.
Stwierdzenie to kłóci się z wyznawanym wcześniej przez K. poglądem- to, co niezniszczalne, to cnota i dobre imię, sława(którą cnota zjednuje)
Zanegowanie wiary w boską opatrzność i ład, porządek świata, w którym dobro jest nagradzane, a zło karane
„Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy”.
Kryzys wiarygodności ludzkiego poznania „Bożych tajemnic” i możliwości ludzkiego rozumu.
Fraszka „O żywocie ludzkim”:
„Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszystko, cokolwiek czyn niemy” (w.1-2)
Gorzkie stwierdzenie, degradujące człowieka do roli MARIONETKI:
„Naśmiawszy się nam i naszym porządkom Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.” (w.7-8)
„Wywiodłeś wszystkim, nie wywiodłeś sobie”
„Treny” są przyznaniem się poety- myśliciela do porażki, bezskuteczności swoich rad, pozorności ładu opiewanego w jego dziełach.
Filozofia, jako zbiór rozumowych argumentów okazała się nieprzydatna. Siła perswazji musiała ustąpić wobec ogromu cierpienia(!)
Polemika z wywodzącą się z filozofii stoickiej zasadą „Próżno płakać” + autopolemika- poemat „O śmierci Jana Tarnowskiego”, w którym K. radzi synowi zmarłego: „A tak możesz nie płakać ojcowskiej przygody,/ bo taka śmierć nie niesie z sobą żadnej szkody” (w. 141-2)
„Człowiek nie kamień”
Obrona ludzkiego prawa do płaczu i boleści (!):
Tren XVI, w. 37
Poemat „O śmierci Jana Tarnowskiego”
Cyceron w „Rozmowach tuskulańskich”- jemu chodzi o to, że dusza może odzyskać zdrowie za sprawą filozofii
Piękna formuła „Człowiek nie kamień” została umotywowana w twórczości Kochanowskiego i pochłonięta przez grono czytelnicze umieszczenie jej w „Nowej księdze przysłów PL” i „Słowniku polszczyzny XVI w.”
W „Trenach” interesuje K. ludzka reakcja na zmienność losu:
„Jakie szczęście ludzi naszladuje, tak w nas dobrą myśl, albo zła sprawuje” (tren II, w. 19-20)
Człowiek został uzależniony NIE tylko od kaprysów Frortuny, ale i własnej świadomości; jego psychika nie jest czymś raz na zawsze ukształtowanym, jego reakcje są zmienne i określone przez zmieniające się czynności.
Mikołaj Sęp Szarzyński- „umysł stateczny i w notach gruntowny” to przywilej św. Ostał się człowiek „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.
Tren XVI: poeta dostrzega pociechę w upływie czasu- stąd dramatyczna apostrofa do niego:
„Czasu, pożądnej ojcze niepamięci! W co ani rozum, ani trafia święci, Zgój smutne serce, a ten żal surowy Wybij mi z głowy.” (w. 41-4)
Światopogląd odbudowany
Istotny element tej odbudowy- tren XVII i wyznanie parafrazujące werset z biblijnej księgi Joba:
„Pańska ręka mnie dotknęła, Wszystkę mi radość odjęła.” (w.1-2)
„Treny” są rodzajem confessio fidei K., są aktem publicznego przyznania się poety do religijności i chrystianizmu, zerwaniem z dotychczasowymi poglądami humanistycznymi.
Poeta z goryczą atakuje system etyczny Cycerona- Arpina wymownego, by wykazać bankructwo myśliciela rzymskiego, który zagadnienia śmierci i cierpienia usiłował rozwiązać w kategoriach racjonalizmu, sam zaś pociechy szuka w religii i uderza w ton psalmów.
Tren XIX
Rekapitulacja spraw uprzednio poruszanych, odp. na wiążące wcześniej pytania, rozwianie wątpliwości i ODWOŁANIE wcześniejszych odwołań
Nowy ład, który odpowiada bardziej losu człowieka na ziemi niż „anielskim” doktrynom filozofów
„Skryte są Pańskie sądy”- to formuła odwołująca się do „Listu św. Pawła do Rzymian”; tymi słowami K. w bardzo konwencjonalny sposób wywikłuje się z wcześniejszych bluźnierczych konkluzji.
Tym samym cytatem Mikołaj Rej dowodził istnienia boskiej opatrzności nawet w sprawach, w których człowiekowi dobremu dzieje się pozorna krzywda.
Drugim środkiem kojącym będzie wspólna ludzka ludzka. Rzecz godna podkreślenia, że K.odwołuje się do wskazówek niedawno odrzuconego mistrza- Cycerona. Poddane krytyce poglądy i mądrość stoicka wracają teraz do łask- słowa Matki: „Teraz, mistrzu, sam się lecz!” (w.145)
„Ludzkie przygody, ludzkie noś!”
Konieczność przygotowania się „na oboję fortunę”: radość i cierpnie + praktyczna wskazówka znoszenia doli „po ludzku”, tj. z godnością.
„Treny” są dramatyczną relacją o intelektualnej przygodzie człowieka myślącego.
Stwierdzając zależność ludzkiego myślenia od okoliczności zewn., od losu przyjaznego lub wrogiego człowiekowi „Treny” zapowiadają nową lit.- barokową i rozpowszechnioną w niej koncepcje osobowości ludzkiej <patrz: słowa Sępa Szarzyńskiego z sonetu IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”>