Psychologia różnic indywidualnych 25 III 2010
model leksykalny, model 6-czynnikowy, ciemna triada
podstawy biologiczne czynników
istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest możliwa dotychczas identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.
(a żeby uznać cechę za temperamentalną, trzeba zidentyfikować te podstawy, należy wykazać, że była obecna w okresie niemowlęctwa. Problem z cechą sumienności.)
Tradycja anglosaska traktuje temperament jako podstawę do budowy osobowości w dalszym rozwoju.
EPQ-R - kwestionariusz eysenckowski.
Wpływ genotypu/środowiska w wariancję czynników osobowości;
Ugodowość - 30% geny (21 addytywne), 70 środowisko;
Sumienność - 27 addytywne, 12 nieaddytywne, 0,06 i 0,55 środowisko;
Otwartość - geny 38%, środowisko 0,62%;
mniejszy udział czynników genetycznych.
w/w dane przemawiają za uznanie cech jako temperamentalne (bo: odziedziczalność).
Hipotezy leksykalne
nad modelem PTO
w Polsce zajmuje się takimi badaniami tylko Piotr Szarota.
Cattell (1943) - wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka.
Goldberg (1981) różnice indywidualne między ludźmi mają swój wyraz w języku. Im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy.
Założenia: osobowość może być opisywana słowami; słowa mogą służyć do opisywania różnic.
Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego:
spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości;
im ważniejsza określona cecha, tym częściej wymieniona w opisie;
swobodne opisy dokonywane w różnych językach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształt osobowości.
Lewis R. Goldberg
autor terminu „Wielka Piątka”.
Zaproponował listę 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowych) jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości:
ekstrawersja/surgencja:
np. rozmowny - nierozmowny; asertywny - nieasertywny.
Ugodowość:
np sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny.
Sumienność:
np zorganizowany - niezorganizowany, dokładny - niedokładny.
Stałość emocjonalna (nazwa dla neurotyczności):
np. zrelaksowany - podniecony. Niezazdrosny - zazdrosny.
Intelekt (nazwa dla otwartości na doświadczenie):
np twórczy - nietwórczy, inteligentny - nieinteligentny.
Polska Lista Przymiotnikowa (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty.
ugodowość: wielkoduszny, uczynny, ufny, wyrozumiały, dobroduszny, szczery, szlachetny, czuły.
Sumienność: staranny, skrupulatny, pilny, obowiązkowy, rozważny...
dynamiczność: (odpowiednik ekstrawersji): szybki, obronny, śmiały, zwinny, operatywny, odważny, dynamiczny, energiczny, aktywny, zręczny...
pobudliwość: (odpowiednik neurotyczności): wybuchowy, impulsywny, pobudliwy, porywczy, zapalczywy, nieopanowany, choleryczny...
intelekt: (odpowiednik otwartości na doświadczenie): bystry, odkrywczy, utalentowany, inteligentny, myślący...
Specyficzne właściwości wyników badań leksykalnych:
osoby opisują osobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość; (np. Goldberg 1990)
nasilenie ocen na poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługują się tymi samymi wymiarami/kategoriami.
Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilność emocjonalne nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu.
Badania wykazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości.
Model osobowości HEXACO
bardzo rzadko używany
badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w różnych językach wykazały inną niż 5-czynnikową strukturę obejmującą 6 czynników (później (Ashton, Lee, 2000) potwierdzoną też na danych angielskojęzycznych)
nowym czynnikiem była Uczciwość-Pokora (Honesty-Humility) tworzącą znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem Stabilności Emocjonalnej jest Emocjonalność.
Honesty - Humility (H), Emotionality (E), eXtraversion (X), Agreeableness (A), Conscientiousness (C), Openness to Experience (O).
Specyficzne wymiary osobowości: „Ciemna triada” (Dark Triad):
od 2001 roku w literaturze przedmiotu wskazuje się na obecność trzech tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości.
Są one diagnozowane zarówno u osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólnej.
Wymiary te, skorelowane ze sobą to makiawelizm, narcyzm i psychopatia.
Definicje składników Ciemnej Triady:
Makiawelizm - tendencja do zachowywania się chłodno emocjonalnie i w sposób manipulacyjny w warunkach rzeczywistych i laboratoryjnych.
Narcyzm („nie-kliniczny”, normalny) - tendencja do przejawiania poczucia ważności, władzy, dominacji i wyższości. Związana z silnym egocentryzmem.
Psychopatia (j/w) - skłonność do dużej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej małej empatii i niskim lęku.
Korelacje (Oaulhus, Williams 2002)
Narcyzm - makiawelizm: 0,25
Psychopatia - narcyzm: 0,5
Psychopatia - makiawelizm:
Wspólne właściwości Ciemnej Triady:
niezależnie od swych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady, choć w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z tendencją w zachowaniu do samopromowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności.
Istnieją empiryczne dowody nakładanie się na siebie (wspólnej wariancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makiawelizmu i narcyzmu.
Genetyka psychiatryczna
rg - korelacja genetyczna; r - korelacja fenotypowa
Makiawelizm - narcyzm -0,00, r: 0,12
psychopatia - narcyzm: rg = 0,46, r = 0,28
psychopatia - makiawelizm: rg = 0,51
duży wpływ środowiska rodzinnego na cechę makiawelizmu (39%)
(czy środowisko rodzinne nie ma wpływu na inne cechy??)
tabele Paulhus, Williams, 2002).
Hexaco a Ciemna Triada
Uczciwość - Pokora jako czynnik jest charakteryzowany następującymi cechami: szczerość, rzetelność i skromność vs chytrość, pretensjonalność, chciwość. (Ashton, 2004)
zakres tego czynnika jest równie szeroki, jak opisany Ciemną Triadą, a zatem można przypuszczać, że istnieje silna korelacja między Uczciowością - Pokorą a Ciemną Triadą.
Uczciwość - Pokora jest ujemnie skorelowany z całą Wielką Triadą -0,53, -0,57, -0,72
Ekstrawersja 0,49 z narcyzmem.
Współczynniki korelacji dla subskładników uczciwości - pokory z ciemną triadą są ujemnie skorelowane stosunkowo wysoko.
(z badań:)
Style humoru vg Roda Martina:
pozytywne:
afiliacyjne (służy poprawianiu relacji, rozładowywaniu napięć
wzmacniające „ja” (podkreśla wartość osób, do któych humor jest skierowany
negatywne:
agresywny (złośliwy)
poniżający „ja” (ośmieszający daną osobę)
Ciemna Triada umiarkowanie dodatnio skorelowana z negatywnymi stylami humoru (psychopatia i makiawelizm). Narcyzm nie ma korelacji (0,06, -0,10). brak korelacji lub ujemna z pozytywnymi.
Strategie
Socjoseksualność (łatwość wchodzenia w relacje seksualne).
Osoby z Ciemną Triadą nie poszukują partnerów na stałe.
„kłusownictwo”, badania korelacji z Ciemną Triadą Jonason, Li i Buss, 2010 - jedyni dotychczasowi badacze Ciemnej Trady
korelacji z sposobami zatrzymywanie partnerów: Ciemna Triada próbuje zatrzymać partnera, stosują kary za groźby niewierności, przekupują („ujawnianie zasobów własnych”)
Wyniki z badań Jonasona, Li i Bussa (2010):
Cechy Ciemnej triady mogą stanowić istotny czynnik w adaptacji, nawet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie.
Ponoszony koszt tej adaptacji (w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotychczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków).
Podsumowanie:
model pięciu czynników osobowości w ujęciu Costy i McCrae jest uznaną i cenioną koncepcją osobowości, choć przyjmowaną nie bez krytyki przez psychologów.
Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. W selekcji i doborze zawodowych, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz w ocenie statusu życiowego człowieka (jego sytuacji społecznej i satysfakcji życiowej).