14. Szesnastowieczne przekłady Biblii na język polski.
Wzmożone zainteresowanie Biblią wywołały walki wyznaniowe toczone w całej Europie w XV- XVI w. Wtedy też prowadzono liczne prace nad przekładami Biblii na języki narodowe. Kultura staropolska może się poszczycić kilkoma przekładami całego Pisma Świętego i wieloma tłumaczeniami jego części(np. Ks. Psalmów) lub fragmentów. Najważniejsze szesnastowieczne przekłady to:
KATOLICKIE:
Biblia Leopolity(1561r.)
Biblia Jakuba Wujka(NT, 1593,całośc wydana pośmiertnie w 1599r.)
Psałterz albo Kościelne śpiewanie Króla Dawida (1532)
INNOWIERCZE:
Biblia brzeska( kalwińska, 1563r.)
Biblia nieświeska(Szymona Budnego, ariańsko- socyniańska, 1570r.)
Biblia Leopolity, pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii. Dokonano go na zlecenie Marka Szarffenberga i jego syna Stanisława, stąd też inna nazwa: Biblia Szarffenbergowska. Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi. Przez 38 lat, do czasu wydania Biblii Wujka, była jedynym katolickim przekładem Pisma w języku polskim. Od 1556 znany był ręcznie przepisywany przekład Nowego Testamentu z tej Biblii. W 1561 ukazała się wersja drukowana, w 1575 ukazało się drugie wydanie.
Źródłem przekładu była Wulgata. Nazwiska tłumacza nie podaje jednak ani pierwsze, ani drugie wydanie. Wiadomo, że przed drugim wydaniem poprawiał Biblię ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"), wykładowca m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Biblia Leopolity uchodzi za niezbyt udaną pod względem językowym. Pojawia się słownictwo (już wówczas) przestarzałe, gwarowe, występuje też pewna zależność od źródeł czeskich.
Biblia Jakuba Wujka - przekład Biblii na język polski wykonany przez jezuitę, ks. Jakuba Wujka. Dokonano go na zlecenie władz zakonnych, po uzyskaniu odpowiedniej zgody papieża Grzegorza XIII. Jakub Wujek miał dać przekład:
któryby y własnością y gładkoscią Polskiej mowy z każdym przyszłym zrównał, y prawdą a szczyrością wykładu wszystkie inne celował.
Podstawą przekładu Wujka był łaciński przekład przypisywany św. Hieronimowi - tzw. Wulgata, usankcjonowana dekretem Soboru Trydenckiego jako oficjalny tekst Kościoła rzymskokatolickiego w 1546 r.
Pierwsza oficjalna edycja Wulgaty - tzw. Wulgata sykstyńska została wydana dopiero w roku 1590 na polecenie papieża Sykstusa V, wywołując tym samym jeden z największych teologicznych skandali w Kościele rzymskokatolickim.
Sykstus V zmienił układ rozdziałów, numerację wersetów, pominął niektóre wersety oraz dodał różne zwroty i zdania wedle własnego uznania (gdyż uważał się za natchnionego przez Ducha Świętego), by w ten sposób rozwiązać problemy interpretacyjne.
Tłumaczenie Wujka opierało się na Wulgacie sykstyńskiej, jednak jezuici zaraz po jej opublikowaniu dostali polecenie wykupienia wszystkich dostępnych egzemplarzy, po czym przystąpiono w pośpiechu do ponownej rewizji tekstu Wulgaty (zakończonej w roku 1592), a zmiany wprowadzone przez Sykstusa V przypisano błędom drukarskim. Zrewidowana Wulgata została oficjalnie wydana w roku 1592 przez papieża Klemensa VIII wraz z bullą - Aeternus Ille i jest znana jako „klementyńska”.
W roku 1593 ukazał się przekład Nowego Testamentu, przedrukowany z poprawkami i psalmami w 1594 roku, oraz czterokrotnie w wieku XVII. Pełny przekład został ukończony w roku 1595, ponieważ jednak oparty był na Wulgacie sykstyńskiej, jezuici zobowiązani byli dokonać rewizji przekładu celem dostosowania go do brzmienia Wulgaty klementyńskiej. Praca komisji rewizyjnej zajęła kilka lat i cały oficjalny przekład całej Biblii ukazał się dopiero dwa lata po śmierci Jakuba Wujka - w roku 1599. Wprowadzone przez komisję rewizyjną przekładu Wujka zmiany i poprawki były liczne i poważne, jednak mimo to przekład ten przeszedł do historii jako przekład Wujka.
Przekład ten zastąpił nieudaną Biblię Leopolity i pełnił rolę podstawowego polskiego przekładu katolickiego przez 367 lat, aż do opracowania Biblii Tysiąclecia.
Za podstawę przekładu służyła łacińska Wulgata - jednak harmonizowana według znanych w XVI wieku opracowań tekstów greckich (m.in. Textus receptus), a wszystkie rozbieżności opisywane były w przypisach.
Jest to o tyle istotne, że zarówno niedoskonała znajomość hebrajskiego św. Hieronima, a przede wszystkim kumulacja błędów kopistów w ciągu bez mała tysiąca lat spowodowała, że w wielu miejscach Wulgata była w ogóle niezrozumiała, a nawet bezsensowna. Błędy Wulgaty były znane, gdyż uczeni w XV i XVI wieku (Lorenzo Valla, Lefčvre d'Étaples czy Erazm z Rotterdamu) niejednokrotnie wykazywali na nie (szczególnie w tekście Starego Testamentu). Wujek podawał w przypisach znaczenie tekstu oryginalnego (hebrajskiego lub greckiego), ułatwiając w ten sposób zrozumienie tekstu.
Przedmowy do poszczególnych ksiąg zostały opatrzone dość ostro sformułowanymi opiniami o przekładach protestanckich (stanowiły one odzwierciedlenie ówczesnych poglądów katolickich).
Tekst przekładu oddawał dobrze wiele odcieni znaczeniowych oryginału, uwzględnionych także w Wulgacie przez św. Hieronima. Przykładem tej staranności może być np. użycie w tłumaczeniu Księgi Rodzaju słów mąż / mężyna dla oddania łacińskiego vir / virgo. We współczesnych przekładach jest zwykle: mężczyzna / niewiasta (lub kobieta), co nie uwypukla w taki sposób jak w oryginale związku mężczyzny z kobietą. Z drugiej strony - narażało to tłumacza na krytykę z powodu używania neologizmów. Większość z nich została jednak zaakceptowana przez władze kościelne i przez odbiorców przekładu, przyczyniając się wzbogacenia i "uplastycznienia" języka polskiego.
Wujek korzystał z pracy swoich poprzedników - także przekładów protestanckich - szczególnie pod względem językowym. Wujek zachował stare wyrażenia i dawną terminologię religijną.
Język przekładu Wujka cechuje prostota, a jednoczesnie poważny, wręcz namaszczony styl.
Psałterz albo Kościelne śpiewanie Króla Dawida ukazał się w drukarni Wietora. Był to, mimo pewnych innowacji, tekst tzw. Psałterza Krakowskiego, trzeciej - po Psałterzu floriańskim i puławskim - readkcji zaginionego pierwotekstu średniowiecznego przekładu psalmów, pochodzącego z XIII w. Ta trzecia redakcja powstała w latach 1470-1480
Profesor Akademii Krakowskiej Walenty Wróbel już 1528 miał gotowy przekład Psałterza opatrzony licznymi komentarzami, utrzymanymi jednak w duchu tradycyjnej średniowiecznej egzegezy, prostacki i obskurancki. Przekład ten grzeszył też licznymi usterkami językowymi, tak że wymagał przed opublikowaniem poprawienia manuskryptu, czego podjął się Andrzej Glaber z Kobelina. Rzecz ukazała się już po śmierci autora pt. Złotarz Dawidów, przez mistrza Walentego Wróbla z Poznania na rzecz polską wyłożony (Krakow 1539 i kilka następnych wydań).
Biblia Brzeska (nazwa pochodzi od miejsca wydania; inne nazwy: Biblia Radziwiłłowska - od nazwiska fundatora i Biblia Pińczowska - od miejsca dokonania tłumaczenia) - drugi (po katolickiej Biblii Leopolity) przekład całości Pisma Świętego na język polski, dokonany przez polskich kalwinów w 1563. Jest to jednocześnie jeden z pierwszych na świecie nowożytnych przekładów całej Biblii z języków oryginalnych: hebrajskiego i greckiego (posiłkowano się także wersją łacińską). Wcześniej od Biblii Brzeskiej powstały np. Biblia Lutra (1534) czy Biblia genewska (1560).
Jest zatytułowana:
Biblia święta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, właśnie z Żydowskiego Greckiego y Łacińskiego, nowo na Polski ięzyk, z pilnością y wiernie wyłożone.
Rozpoczyna się dedykacją dla króla Zygmunta II Augusta, która zawiera pochwałę studiowania Biblii, informacje o przekładzie, streszczenie, spis treści oraz tablicę, wskazującą jak czytać Biblię przez cały rok. Po raz pierwszy podaje numerację wersetów.
Przekład jest staranny i precyzyjny, wierny oryginałowi (zastosowano nowatorską metodę oddawania sensu zdań, a nie tłumaczenia "słowo w słowo"). Napisana jest piękną XVI-wieczną polszczyzną o wysokim poziomie artystycznym i literackim. Język jej jest zwięzły, potoczysty i bogaty literacko.
Krytyka tekstu Biblii Brzeskiej opierała się na fakcie, że do przekładu posłużono się również łacińską Wulgatą a także przekładem francuskim (stąd udział w tłumaczeniu Thenaudusa).
Zgodnie z zaleceniem Jana Kalwina, Biblia musiała być czytana w języku ojczystym. Z tego powodu również polscy protestanci potrzebowali własnego tłumaczenia Biblii. Nowy Testament wydany w 1552 przez Jana Seklucjana w Królewcu był niewystarczający. Mało dokładna (bo oparta na średniowiecznym przekładzie) była katolicka Biblia Leopolity (Szarffenbergów) z 1561.
Problemem nowego polskiego przekładu zajął się w 1557 ewangelicki synod małopolski we Włodzisławiu, gdzie powołano w tym celu specjalną komisję. Na synodzie w Pińczowie - głównym ośrodku Reformacji polskiej, w roku 1559 wyznaczono jako tłumaczy wybitnych teologów: Grzegorza Orszaka, rektora szkoły pińczowskiej, Pierre Statorius'a z Thionville i Jean Thenaudus'a z Bourges we Francji. W 1560 r. dołączyli do nich: Jan Łaski, Jerzy Szoman, pastor-poeta Jakub Lubelczyk, Szymon Zacjusz, Andrzej Trzecieski, Marcin Krowicki, Grzegorz Pawełtach, Franciszek Stankar i inni. Po 3 latach (od 1557) ukończono przekład Pięcioksięgu, a po następnych 3 latach prace zakończono.
Prace nad przekładem od maja 1560 finansował książę Mikołaj Radziwiłł Czarny (koszt wyniósł około 3000 czerwonych złotych), a patronował im właściciel Pińczowa - Mikołaj Oleśnicki.
Wydrukowana w Brześciu Litewskim w nakładzie około 500 egzemplarzy przez Bernarda Wojewódkę 4 września 1563. Stała się podstawowym dziełem w zborach ewangelickich na terenie Litwy i Korony (było wówczas 720 zborów, z tego 251 reformowanych i 64 braci czeskich). Nie wydano jej ponownie w całości; częściowe wznowienia wydano w 1564 w Brześciu (Psałterz), 1580 i 1593 w Wilnie (Nowy Testament) oraz 1585 w Toruniu (Ewangelie i Dzieje Apostolskie). Inne polskie tłumaczenia całości Biblii ukazały się dopiero znacznie później (ariańska Biblia Nieświeska Szymona Budnego w 1572 i katolicka Biblia Wujka w 1599).
Biblia Nieświeska to polskie tłumaczenie całego Pisma Świętego z języków oryginalnych, dokonane przez Szymona Budnego na użytek braci polskich. Została ona wydrukowana w 1572 w Zasławiu lub Uzdzie przez Macieja Kawęczyńskiego.
Szymon Budny, jako gorliwy wyznawca antytrynitaryzmu, był przeciwny Biblii Brzeskiej, wydanej w 1563 przez polskich kalwinistów. Uważał, że przeinaczono w niej określenia, dotyczące Jezusa (który wg Budnego był tylko doskonałym człowiekiem, a nie Bogiem). Z tego powodu Budny rozpoczął "poprawianie" tekstu Biblii Brzeskiej, ale wkrótce porzucił ten plan i rozpoczął własne tłumaczenie hebrajskiego i greckiego oryginalnego tekstu Biblii i apokryfów. Jego wersja okazała się językowo znacznie słabsza od Biblii Brzeskiej, ponieważ Budny wprowadzał liczne hebraizmy i neologizmy. Dodatkowo zarzucano mu sympatie do judaizmu oraz fałszowanie tekstu (ponieważ usuwał wszystkie odniesienia do boskości Jezusa, uważając je za późniejszy dodatek). To sprawiło, że Biblia Nieświeska znajdowała czytelników prawie wyłącznie wśród braci polskich. Imię Boże w formie "Jehowa" występuje w całym Starym Testamencie oraz 11 razy w Nowym Testamencie (Ewangelia Mateusza 1,20; 1,22; 1,23; 2,13; 2,15; 2,19; 4,7; 4,10; 5,35; 22,37; 44).
Budny wyrzekł się autorstwa tego dzieła z powodu zmian, jakie bez jego wiedzy wprowadzili wydawcy do tekstu. Ponownie wydał przekład Nowego Testamentu pod swoim nazwiskiem w Łosku w 1574. Większość egzemplarzy Biblii Nieświeskiej zaginęła w okresie kontrreformacji.
Uzupełnieniem pracy Budnego było tłumaczenie na język polski Nowego Testamentu w 1577 przez Marcina Czechowica również na użytek braci polskich.