1. Historia literatury historią idei

2. Człowiek, badając różnorodne rzeczy, umieszcza je w odpowiednich kategoriach, klasyfikuje. Tak samo dzieje się w przypadku literatury. Badacze, omawiając twórczość poetów i pisarzy, umiejscawiają ich w rubrykach określanych etykietami brzmiącymi "renesans", "romantyzm" czy też "Młoda Polska"; czasami tylko rozmieszczają ich inaczej niż zazwyczaj - czy to pomiędzy tymi głównymi katalogami, tak jak w przypadku Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, czy też w kilku takich zbiorach, jak to się stało z Leopoldem Staffem. Czymże więc są te "szufladki", co sobą reprezentują, z czym się wiążą? Odpowiedź nie jest trudna. Grupy te powiązane są tematyką, sposobem przedstawiania treści, samą treścią, czyli namacalnymi formami licznych idei. Zmiany zachodzące w literaturze są odzwierciedleniem aktualnych, choć również i dawnych transformacji w sferze myśli politycznej, filozoficznej, artystycznej, itp. Łatwo udowodnić ten fakt, korzystając z niezliczonych przykładów.
   

3. Postawy filozoficzne, myśli oraz idee "polskie" obserwowane w poszczególnych epokach i współczesne im, a także późniejsze, odbicia w literaturze

4. Starożytność jako źródło pomysłów dla przyszłych pokoleń

1. Epikureizm - Epikur głosił, że szczęście wiąże się z dążeniem do przyjemności, dawaniem wiary zmysłom i nie poddawaniu się siłom natury; trzeba korzystać z życia i unikać bólu

1. Jan Kochanowski (renesans)

2. Stoicyzm - Zenona z Kition nawoływał do wyzbycia się wszystkich namiętności, zachowania obojętności wobec zmian losu, a przez to utrzymanie harmonii wewnętrznej; z tym właśnie stoicy wiązali prawdziwe szczęście

1. Jan Kochanowski (renesans)

3. Idealizm obiektywny - Platona zakładał dwupłaszczyznowość świata idei i świata materialnego, będącego odbiciem - cieniem tego pierwszego

4. Nauki Sokratesa - Sokrates nad dobra materialne cenił wyżej dobra moralne; stworzył logikę i etykę wyrażającą się nierozłącznością cnoty, rozumu i szczęścia

5. Średniowiecze - nowe koncepcje w filozofii

1. Augustynizm - św. Augustyn widział człowieka wystawionego na pokusy świata, a jednocześnie tęskniącego za niebem; Bóg i życie przyszłe były jedynym ważnym celem ludzkiego życia; nawiązał do filozofii platońskiej - dualizm rzeczy

2. Tomizm - św. Tomasz uważa, że każdy ma swoje miejsce w pewnej hierarchii (na "drabinie bytów"); kładł nacisk na etykę - element stabilizujący życie społeczne

3. Franciszkanizm - św. Franciszek z Asyżu stworzył wiarę radosną, dosłownie rozumiał Chrystusa nawołującego do wyzbycia się wszelkich dóbr i podążania za jego przykładem; głosił filozofię miłości do otaczającego świata

1. Jan Kasprowicz ("Księga ubogich", wiersz III), Leopold Staff ("Życie bez zdarzeń") (Młoda Polska)

6. Renesans - powszechne nawiązywanie do antyku, człowiek obiektem badań

1. Humanizm - prąd w filozofii kierujący uwagę na osobę i sprawy człowieka oraz antropocentryzm - stawiający ludzi w centrum zainteresowania

1. Jan Kochanowski

1. "Pieśń świętojańska o Sobótce" - autor mówi, aby uczyć się znosić szczęście i nieszczęście (stoicyzm), lecz jednak cieszyć się życiem, nie martwić się zbytnio o przyszłość (epikureizm); mowa jest tu o człowieku - o radości życia, miłości (np. pieśń "Panny IV")

2. "Fraszki" - zajmują się różnymi aspektami życia człowieka; są tu fraszki pijackie ("O doktorze Hiszpanie"), obyczajowe ("Na nabożną"), religijne ("Na dom w Czarnolesie"), miłosne ("Do Jadwigi"), swawolne, filozoficzne, autotematyczne, patriotyczne, epitafia

3. "Treny" - człowiek wobec tragedii

7. Barok

1. Sarmatyzm - postawa szlachty polskiej, która objawiała się w postaci światopoglądu i tradycji; jego elementem był często nadmierny konserwatyzm i "odporność" na nowe oraz dewocja religijna

1. Wacław Potocki

1. "Transakcja wojny chocimskiej" (fragmenty) - hetman Karol Chodkiewicz ma stanowić wzorzec prawdziwego Sarmaty, w mowie swej rozbudza wyobraźnię braci szlacheckiej poprzez przypomnienie o jej wspaniałej przeszłości

2. Jan Chryzostom Pasek

1. "Pamiętniki" (fragment) - jest to autoportret sarmacki, który wypada dość negatywnie w oczach czytelnika

8. Oświecenie

1. Racjonalizm - najważniejszy w poszukiwaniu prawdy i wiedzy jest według tejże teorii rozum ludzki

2. Empiryzm - ten pogląd wyrażał się w wierze, iż doświadczenie jest najlepszym sposobem badania i poznania

9. Romantyzm

1. Mesjanizm romantyczny

1. Adam Mickiewicz

1. III część "Dziadów" - Polska jest "Chrystusem narodów", rozbiory - ukrzyżowaniem, zaborcy są "Herodami", a Francja - "Piłatem";

2. Juliusz Słowacki

1. "Kordian"- "Polska Winkelriedem narodów"; Winkelried - bohater szwajcarski

3. Andrzej Szczypiorski (współczesność)

1. "Początek" - zaprzeczenie idei mesjanizmu polskiego

10. Pozytywizm

1. Utylitaryzm - John Stuart Mill głosił, że dzieła ludzkie winny być użyteczne, nawet literatura i sztuka

1. Nowelistyka

1. Konieczność pracy u podstaw - Henryk Sienkiewicz, "Janko Muzykant" - wiejski chłopiec nie ma szansy, aby rozwinąć swój muzyczny talent; Bolesław Prus, "Antek"

2. Problem żydowski - Maria Konopnicka, "Mendel Gdański"

3. Nierówność społeczna -Bolesław Prus, "Katarynka"

2. Powieść

1. Henryk Sienkiewicz - "Potop" - dzieło napisane zostało "ku pokrzepieniu serc"

2. Ewolucjonizm - Herbert Spencer ze swoich obserwacji wywnioskował, że rzeczywistość podlega ciągłym, ewolucyjnym zmianom

3. Determinizm - Hipolit Taine twierdził, że wszystko i wszyscy są ukształtowani przez zewnętrzne uwarunkowania, np. człowieka określa jego rasa, środowisko i moment dziejowy, w którym żyje

4. "Wykłady filozofii pozytywnej" - August Comte głosił, że wiedzę uzyskuje się poprzez badanie tego, czego można doświadczyć - faktów fizycznych, filozofia w swym praktycznym sensie winna badać rzeczywistość dostępną rozumowi

11. Młoda Polska

1. Schopenhaueryzm - Artur Schopenhauer twierdził, iż życie ludzkie jest pasmem cierpień, a człowiek pragnący szczęścia dozna rozczarowania; ukojenie dają sztuka, natura i nirwana (forma pół-istnienia, pół-śmierci)

1. Kazimierz Przerwa-Tetmajer - utwory dekadenckie

1. "Nie wierzę w nic..." - niemożność realizacji ideałów powoduje chęć odtrącenia i zdystansowania się do świata; wybawienie - nirwana

2. "Hymn do Nirwany" - wiersz stylizowany na litanię; na zniechęcenie do świata i ludzi jest tylko jeden sposób - nirwana ("I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano!")

2. Nietzscheanizm - Friedrich Nietzsche głosił filozofię buntu przeciw człowiekowi słabemu, "wolę mocy" i kult "nadczłowieka" - jednostki niezwyczajnej; tego, który może działać poza dobrem i złem

1. Leopold Staff

1. tom "Sny o potędze", wiersz "Kowal" - wiersz o nastroju antydekadenckim, zaakcentowany zostaje motyw "woli mocy", kult życia i energii

3. Bergsonizm (intuicjonizm) - Henri Bergson twierdził, że nie rozumem i doświadczeniem, ale intuicją odbywa się właściwe poznanie otaczającego nas świata; rozwój rzeczywistości następuje samorzutnie przy udziale siły élan vitale (franc. pęd życiowy)

4. Katastrofizm - głosił kres cywilizacji, koniec

1. Jak Kasprowicz

1. "Dies irae" - "dzień gniewu" - przedstawienie dnia sądu ostatecznego

12. Dwudziestolecie międzywojenne

1. Behawioryzm - John Watson propagował teorię, że człowieka można poznać tylko przez zewnętrzny ogląd jego zachowań

2. Personalizm - Emmanuel Mounier stwierdził, że "człowiek jest stworzony, aby przekraczać siebie" - człowiek nie jest przeznaczony do zwykłej adaptacji, lecz do podejmowania aktywnych działań; osoba ludzka współpracuje z grupą i określa siebie poprzez stosunek do innych ludzi

1. Maria Dąbrowska

1. "Noce i dnie" - opowieść o rodzinie Niechciców; Bogumił "określa" siebie poprzez pracę na rzecz rodziny, poprzez szacunek i miłość jaką darzy najbliższych

3. Freudyzm - psychoanaliza Zygmunta Freuda dzieliła ludzką psychikę na trzy strefy: ego (jaźń), id (sfera popędów, sfera podświadomości) i superego (sfera nieświadomości ludzkiej, obejmująca przymus i ograniczenia - normy i tradycje); wiązało się z nią pojęcie archetypów

1. Bruno Schulz

1. "Sklepy cynamonowe" - obecne są tu obrazy z podświadomości człowieka i jego wyobraźni; opis zawarty w opowiadaniu nie jest zwyczajny z powodu operowania dużym bogactwem archetypów i symboli

4. Katastrofizm - głosił nadchodzący zmierzch kultury, upadek; przybrał na sile z wydaniem książki Spenglera "Zmierzch Zachodu"

1. Żagary - poetyka zagłady

1. Czesław Miłosz, "Roki" - ukazana jest ostateczna zagłada ("wszystko minione, wszystko zapomniane", "ogień świat pali")

2. Druga awangarda - poezja "apokalipsy przewidywanej"

1. Józef Czechowicz, "Na wsi" - motywy wiejskie i arkadyjskie są obecne wespół z uczuciem leku i zagrożenia - Arkadia jest zagrożona

5. Egzystencjalizm - nurt wywodzący się z niepewności człowieka na temat jego egzystencji; pytania zadawane przez egzystencjalistów - "dlaczego?", "jak?", itp.

1. Jarosław Iwaszkiewicz

1. "Panny z Wilka" - Wiktor Ruben przeżywa rozterki, zastanawia się nad swoim życiem, ma wewnętrzną potrzebę nabrania dystansu, postawienia i odpowiedzenia sobie na pytania typu: "co by było, gdyby... - rozważania egzystencjalne

13. Współczesność

1. Katastrofizm

1. Pokolenie Kolumbów - poeci "apokalipsy spełnionej"

1. Krzysztof Kamil Baczyński, "Pokolenie" - manifest straconego pokolenia ("Nie ma litości", "Nie ma miłości", "Nie ma sumienia", "Trzeba zapomnieć"); obecność śmierci, zła; wątpliwość ("czy nam postawią, z litości chociaż, / nad grobem krzyż")

2. Tadeusz Borowski, "Pieśń" - przedstawiona jest beznadziejność walki pokolenia Kolumbów ("Zostanie po nas złom żelazny/ i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.")

14. Powyższe rozważania pozwoliły w pełni ukazać prawdę leżącą w twierdzeniu, iż historia literatury jest historią idei. Cokolwiek wydarzyło się w sferze myśli, zyskało swoje odzwierciedlenie w poezji i prozie. Część tematów była podejmowana później, część wcześniej, ale zawsze ukazane zostały nowe lub nowoodkryte pomysły tyczące się życia i świata. Bez idei, literatura nigdy nie zaistniałaby.

---