STYLISTYKA
Wartość stylistyczna np. nacechowanie kolokwialne, oficjalne, uczuciowe itp.
Założenie, że pisaniem i mówieniem rządzą niepodważalne reguły. Przekonanie zaowocowało powstaniem poetyk normatywnych oraz zespołu skodyfikowanych refleksji retorycznych.
Praktycy i kodyfikatorzy poetyki i retoryki mający wpływ na kształt dzisiejszej teorii stylistycznej to:
Demostenes, Gorgiasz, Sokrates, Arystoteles, Cyceron, Kwintylian
Poetyki normatywne - specyficzne zbiory porad dotyczące tego, jak pisać, jakich środków językowych używać. Antyczne podręczniki retoryki gromadziły zalecenia dla mówców.
Teoria trzech stylów używa do dziś pojęcia stylu wysokiego i stylu niskiego.
Dyscypliny najdawniejszej retoryki mające udział w powstaniu zrębów kategorii opisowych w stylistyce:
Elocutio - dziedzina gromadząca zasady językowego opracowania mowy: wyboru i przekształcenia słów, w tym przede wszystkim repertuaru tropów i figur stylistycznych, okresów retorycznych (a więc konstrukcji składniowych)
Dispositio - dyscyplina retoryczna zajmująca się regułami komponowania tekstu.
Stylistyczne zalecenia znalazły rozwinięcie w obrębie rozwijającej się od IV wieku ars predictandi, czyli sztuki głoszenia kazań oraz na gruncie ars dictaminis, czyli sztuki pisania listów (Alberticus z Monte Cassino, Hugo z Bolonii)
Za dopełnienie ujęć zagadnień stylistycznych można uznać klasycystyczne próby formułowania przepisów w nowożytnych poetykach normatywnych przez Giulia Cezarego Salingera, Nicolasa Boileau, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Franciszka Dmochowskiego.
Stylistyka - narodziny samodzielnej dyscypliny badań filologicznych. Stylistyka w ujęciu Ch. Bally'ego. Pierwsze szkoły stylistyki.
Stylistyka zaczęła się wyodrębniać na przełomie XIX/XX w. Zrodziła się w klimacie naukowym strukturalizmu. Nowoczesnych podstaw teoretycznych dostarczył Charles Bally. Jego rozprawy pozwalają uznać go za ojca nowoczesnej stylistyki.
Według Bally'ego podstawę teoretyczną stanowi główna antynomia strukturalizmy czyli langue - parole (język - mówienie). Podstawowe kategorie zaczerpnięte są ze strukturalizmu. Należą do nich: system, wariant, wartość, funkcja.
Styl to zespół nacechowanych ekspresywnie jednostek języka (Bally posługuje się pojęciem barwy emocjonalnej) realizowanych na płaszczyźnie tekstu. Styl utożsamiany jest z wyrażeniem emocjonalności i traktowany jest jako system, stanowiący dopełnienie kodu językowego. Styl opiera się na zjawisku wariancji fakultatywnej (na wyborze spośród dostępnych środków synonimicznych).
Zadania stylistyki:
- opis systemu stylistycznego danego języka (identyfikacja właściwych mu środków ekspresywnych oraz ich klasyfikacja) w sposób wolny od oceny estetycznej, za pomocą lubianej przez strukturalistów metody opozycji.
- analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie mówienia (parole), a przede wszystkim odpowiedź na pytanie, jaki użytek robi mówiący z dostępnych mu środków językowych.
Powstanie pierwszych formalnych szkół stylistyki:
- lata 30. - Praska Szkoła Strukturalna ( B. Havranek, V. Mathesius, R. Jakobson) opis systemu stylistycznego danego języka.
- lata 1916 - 1930 - Rosyjska Szkoła Formalna (W. Szkłowski, W. Żyrmunski, J. Tynianow, B. Eichenbaum, W. Winogradow). Analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie parole w tekście literackim, traktowanym jako konstrukcja, której poszczególne elementy są połączone wzajemnymi dynamicznymi związkami. W polskiej stylistyce nawiązali do tego K. Budzik or
Budzyk i M. Kridl
Indywidualistyczne ujęcie stylu:
Cyceron pisał o stylu jako sposobie wyrażania właściwym pisarzowi. Twórcy romantyczni rezygnując z idei mimesis uważali teksty za ekspresję indywidualnego geniuszu autora. Echa takiego rozumienia stylu legły w XXw. U podstaw neoidealistycznej koncepcji stylu. Jej ślady można odnaleźć w pracach K. Vosslera, L. Spitzera. Wg nich styl jako forma twórczej ekspresji jednostki, pewien uchwytny tylko intuicyjnie wymiar tekstu. W Polsce S. Wędkiewicz, J. Rozwadowski, Z. Łempicki.
Funkcjonalne ujęcie stylu:
Styl jako byt ponadindywidualny, społeczny, powstały wskutek trwałych tendencji wyboru ze względu na funkcję środków językowych. Praska Szkoła Strukturalna wprowadziła do stylistyki pojęcia typowości, funkcji, odmian funkcjonalnych. Sprowadzenie badań stylu do formalnych jego wyznaczników. W tym podejściu do stylu powstał podręcznik H. Kurkowskiej i S. Skorupki.
Tekstologiczne ujęcie stylu:
Tradycyjna, funkcjonalna charakterystyka obejmowała słownictwo i gramatykę. M.R. Mayenowa, T. Dobrzyńska. Przez nie składniki stylu zaczęto traktować jako:
- środki więzi tekstowej (spójności)
- syntaktykę ponadzdaniową (jak zdanie przekształca się w element wypowiedzi)
- tektonika tekstu (np. budowa akapitu, rola i miejsce cytatów, przytoczenia)
- architektonika tekstu (np. narracja, dialog, opis)
- delimitacja tekstu ( w jaki sposób wypowiedź wyodrębnia się z potoku mowy)
- gatunki
Pragmatyczne ujęcie stylu:
Język jako narzędzie działania. Rozszerzenie zakresu badań językowych tekstów pisanych na teksty użytkowe i mówione. Stylistyka spróbowała spożytkować pojęcie aktu mowy przez skoncentrowanie swoich badań na wzorcu działania. Styl stanowi aspekt działania. Stopniowe odchodzenie od badania tekstów - wytworów. Zajęcie się badaniem tekstów - zdarzeń komunikacyjnych. Wprowadzenie do definicji poszczególnych stylów okoliczności tworzenia danego typu tekstów (kategorii nadawcy, odbiorcy, typowych intencji). Na drugi plan zeszły wyznaczniki formalne. Pojęcie wyboru odniesione nie tylko do alternatyw istniejących, skonwencjalizowanych, lecz związane jest z poszukiwaniem przez nadawcę nowych rozwiązań, jeśli zasób alternatyw w tradycyjnym polu okazuje się w stosunku do intencji mówiącego zbyt według niego ograniczony, niewystarczający. Zdaniem zwolenników tekst i jego elementy zyskują wartość stylistyczną dopiero w kontekście - na tle sytuacji komunikacyjnej.
Semiotyczno - kulturowe ujęcie stylu:
Pod wpływem badań etnolingiwistycznych (E. Sapir, B.L. Whorf), kognitywizmu (E. Rosh, R. Langacker, G. Lakoff), akcentujących związek języka z kulturą, rolę w procesach poznawczych człowieka, pojawiają się tendencje do traktowania stylu jako ponadtekstowej struktury znakowej. Uporządkowany system wartości uzyskuje eksponenty językowe należące do różnych poziomów języka: fonologicznego, morfologicznego, składniowego, leksykalnego. Stylowi potocznemu właściwy naiwny realizm, praktyczna racjonalność, postawa zdroworozsądkowa, respektująca realia życia codziennego. Styl naukowy - założenie obiektywnego istnienia świata i pełnej jego poznawalności na drodze empirycznej. Styl urzędowy - formalne aspekty relacji międzyludzkich. Szczególnym zainteresowaniem badawczym styl potoczny - traktowany jako centrum stylowe, fundament i główna odmiana każdego języka oraz - baza derywacyjna (J. Bartmiński). W Polsce J. Bartmiński, R. Tokarski, A. Pajdzińska.
Metody badawcze stylistyki:
Analiza filologiczna - celem egzegeza i interpretacja tekstu. Powiązana z autorem, okolicznościami powstania tekstu itd. oparta na analizie historyczno-językowej pozwalającej zmniejszyć dystans między czynnikiem a tekstem chodzi więc o objaśnienie wyrazów, konstrukcji gramatycznych, zasad konstrukcyjnych właściwych tekstowi.
Metoda strukturalno-funkcjonalna - poszukiwanie formalnych wyznaczników stylu oraz opis ich funkcji. Tekst jako konstrukcja, w której elementy znajdują się we wzajemnych dynamicznych związkach.
Metoda stylistycznej semantyki językoznawczej - ogranicza się do obszaru słownictwa. Wyzyskuje teorie semantyczne np. teorię pola wyrazowego, semantyki kognitywnej (E.Tabakowska, R. Tokarski, E. Kwiatkowska) do badania ekspresywności poetyckiej lub właściwości stylistycznych tekstu użytkowego.
Gramatyka stylistyczna komplementarna do stylistyki leksykalnej. Ujmuje tekst w perspektywie procesu (operatywnym narzędziem opisu jest pojęcie procesu słowotwórczego), a nie produktu. Ważną kategorią opisu jest pojęcie akomodacji stylistycznej. Wartość stylistyczna bywa utrwalonym komponentem znaczenia jednostek językowych, jednostki językowe mogę tę wartość zdobywać dopiero w kontekście. Zjawiska gramatyczne często nie dysponują prymarnym nacechowaniem stylowym. Przedmiotem zainteresowania są właśnie sposoby nabywania przez elementy językowe wartości stylistycznej, czyli mechanizmy akomodacji stylistycznej. Akomodacja może być oparta na selekcji i odwzorowaniu (wyzyskiwaniu prymarnego nacechowania) albo podlegać zmianie (intensyfikacji, redundacji, substytucji, kontaminacji) struktur językowych. Metody gramatyki stylistycznej przydatne w analizach stylistycznych zarówno tekstów artystycznych jak i użytkowych: oficjalnych, potocznych.
Stylistyka wykorzystuje w badaniach statystykę. W efekcie powstawanie analiz stylistycznych różnego typu tekstów: od artystycznych po użytkowe w oparciu o syntezę danych liczbowych. Listy rankingowe rejestrujące frekwencję wyrazów w zróżnicowanych stylistycznie tekstach oraz poszukiwania w tekstach słów - kluczy. Nie chodzi o słownictwo ważne z powodów znaczeniowych, ale częste (P. Guiraund).
Charakterystyka tekstu jako wydarzenia komunikacyjnego otwiera drogę