Człowiek w sytuacji w / g Tadeusza Tomaszewskiego - sytuacje trudne.

Sytuacja trudna występuje wtedy, gdy wewnętrzna równowaga sytuacji normalnej zostanie zakłócona, tak że nor­malny przebieg aktywności podstawowej zostanie zakłócony i prawdopodobieństwo realizacji zadania na poziomie normalnym stanie się mniejsze.

Zależnie od rodzaju zakłóceń sytuacji normalnej, możemy wyróżnić pięć głównych rodzajów sytuacji trudnych:

1/ Sytuacja deprywacji.

Sytuacją deprywacji nazywamy taką sytuację, w której podmiot działający pozbawiony jest czegoś, co jest potrzebne do jego normalnego życia lub funkcjonowania, albo inaczej mówiąc, sytuację, w której nie są zaspokojone jakieś podstawowe potrzeby podmiotu. Mogą to być :

- potrzeby fizjologiczne, np. sytua­cje głodu, pragnienia, duszności, bezsenności, wahań

ciśnienia itp.

- potrzeby społeczne, np. sytuacje izolacji, osamotnienia,

- albo też jakieś potrzeby natury psychicz­nej, np. sytuacje niepowodzenia, pokrzywdzenia,

zawodu itp.

W sytuacjach deprywa­cji może nastąpić albo obniżenie się poziomu sprawności organizmu, a więc w konsek­wencji obniżenie się poziomu wykonywanych czynności, albo procesy dezorganizacji funkcjonalnej, prowadzące również do obniżenia się poziomu sprawności, do wydłuża­nia się czasów reakcji, pobudzenia emocjonalnego, zawężenia pola świadomości, lub błędy w spostrzeganiu, halucynacje (np. halucynacje głodowe). Przy bardzo znacznych deprywacjach na granicy ludzkiej wytrzymałości, a zwłaszcza przy ich przedłużaniu się, mówimy o sytuacjach skrajnych (ekstremalnych). Poszczególne rodzaje deprywacji są przedmiotem specjalnych badań.

Na przykład Z. Freud i jego uczniowie intereso­wali się konsekwencjami deprywacji seksualnej. W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się deprywacji informacyjnej, zarówno typu psychofizjologicznego (np. bada­nia nad zmianami zachodzącymi u ludzi odizolowanych od dopływu bodźców wzroko­wych, słuchowych, dotykowych, co jest bardzo ważne dla problematyki lotów kosmicznych lub prac podwodnych), jak i typu kulturalnego (np. problem środowisk ubogich w wydarzenia kulturalne, co ma szczególne znaczenie dla rozwoju osobowości człowie­ka) lub też typu społecznego (brak wiadomości od rodziny lub przyjaciół u ludzi pracują­cych w oderwaniu od domu i miejsca zamieszkania). Szczególnym rodzajem deprywa­cji jest zanik wartości i związana z tym utrata poczucia sensu tego, co się robi, albo nawet sensu własnego życia. Może to prowadzić zarówno do przejściowych depresji sytuacyj­nych (np. w przypadkach zawodów miłosnych), jak i do zakłóceń okresowych (np. u młodzieży w okresie dojrzewania lub u starców). Ten typ deprywacji uważany jest za jedną z ważnych przyczyn alkoholizmu, narkomanii i chuligaństwa, w skrajnych zaś przypadkach za jedną z najczęstszych przyczyn prób popełnienia samobójstwa.

2/ Sytuacje przeciążenia.

Sytuacje przeciążenia powstają wtedy, gdy trudność za­dania jest na granicy możliwości podmiotu, na granicy jego sił fizycznych, umysłowych lub wytrzymałości nerwowej, np. kiedy człowiek słaby fizycznie musi dźwigać wielkie ciężary; kiedy człowiek o niskich kwalifikacjach ma do wykonania zadanie wymagające wysokich kwalifikacji; kiedy człowiek o słabym układzie nerwowym pracuje w sytuacji o silnym natężeniu bodźców, przy wielkiej odpowiedzialności, wielkim ryzyku, w wiel­kim niebezpieczeństwie lub w wielkiej niepewności. W tego rodzaju sytuacjach oprócz obniżania się poziomu wykonania często obserwuje się zaburzenia nerwowe, przejściowe stany napięcia nerwowego lub mniej lub bardziej trwałe nerwice.

3/ Sytuacje utrudnienia.

Utrudnienie powstaje wtedy, gdy możliwość wykonania zadania zostaje zmniejszona wskutek pojawienia się w sytuacji jakichś elementów zbę­dnych lub nieobecności jakichś elementów potrzebnych. W pierwszym wypadku mó­wimy o przeszkodach, w drugim zaś o brakach. Zarówno przeszkody, jak i braki de­zorganizują sytuację i przez to właśnie utrudniają czynności orientacyjne, decyzyjne, i wy­konawcze.

- Przeszkody mogą utrudniać zarówno przebieg czynności fizycznych, ruchów (np. przegrody, zamknięte wejścia lub wyjścia, ciasne pomieszczenia ograniczające swobo­dę ruchów, hamulce lub więzy krępujące itp.), jak i umysłowych (zasłony ograniczające pole widzenia, czynniki rozpraszające uwagę, reguły i zakazy wykluczające stosowanie pewnych metod itp.). Przeszkodą mogą być także zewnętrzne naciski, fizyczne lub społeczno-moralne, zmieniające kierunek czynności, narzucające jej tempo, wyznaczają­ce czas wykonania itp.

- Braki utrudniające (które należy odróżniać od braków deprywacyjnych) mogą być albo przedmiotowe, albo informacyjne. Przykładem braków przedmiotowych może być brak odpowiednich materiałów, narzędzi, środków lub pomocników, zaś przykładem braków informacyjnych - przerwanie łączności, zamilknięcie źródła informacji, dopływ informacji niepełnych itp.

Niektóre typy sytuacji utrudnionych stały się przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych nauk, ponieważ mają duże znaczenie praktyczne. Również w teoretycznych badaniach psychologicznych stosuje się często metodę utrud­nień sytuacji dla ujawnienia niektórych prawidłowości zachowania się, np. stosowane są często metody: labiryntów lub klatek z utrudnionym wyjściem, przegród na drodze do przynęty, zasłon utrudniających dopływ informacji itp.

4/ Sytuacje konfliktowe.

Sytuacje konfliktowe powstają wtedy, gdy człowiek znaj­duje się w polu działania sił przeciwstawnych. I w tym przypadku mogą to być zarówno siły fizyczne, jak i sprzeczne naciski społeczne lub moralne. Sytua­cje konfliktowe budzą od dawna żywe zainteresowanie autorów dzieł literackich, od starożytnych tragedii aż do współczesnych utworów dramatycznych. Inną grupę sytua­cji konfliktowych stanowią sytuacje walki (konkurencji, współzawodnictwa, gry, przetar­gu, sprzeczności interesów, a także sytuacje dyskusji i dialogu) itp. Opracowywane są teo­retyczne modele matematyczne tego rodzaju sytuacji i rozwija się odrębna gałąź badań matematycznych, tzw. teoria gier (Kozielecki, 1970). Instytucjonalne formy życia i pra­cy człowieka stają się podstawą szczególnego typu sytuacji konfliktowych, a mianowicie organizacyjnych sytuacji konfliktowych, polegających na konflikcie ról, kompetencji i zadań (Kahn i inni, 1964).

5/ Sytuacje zagrożenia.

Zagrożenie występuje wtedy, gdy istnieje zwiększone praw­dopodobieństwo naruszenia jakiejś wartości cenionej przez podmiot działający, życia, zdrowia, jego-samego i jego bliskich, własności, uprawnień, pozycji społecznej, dobrego imienia, własnego dzieła, poglądów, dobrego samopoczucia lub samooceny itp. Niektó­rzy psychologowie mówią w tych wypadkach o zagrożeniu własnego "ja" ("ego") lub "ja rozszerzonego". Typowym przykładem sytuacji zagrożenia może być sytuacja pra­cownika w warunkach nie odpowiadających zasadom bezpieczeństwa pracy, sytuacja żołnierza na froncie, sytuacja podwładnego przeciwstawiającego się autorytatywnemu przełożonemu, sytuacja studenta w czasie egzaminu, pacjenta poddającego się niebez­piecznej operacji, mistrza sportowego w czasie zawodów, w których może utracić tytuł mistrzowski itp. Zagrożenie może być zarówno wynikiem układu zewnętrznych ele­mentów sytuacji, jak i wewnętrznego stanu człowieka. Na przykład człowiek, który przychodzi do pracy w stanie nietrzeźwym, stwarza sam dla siebie sytuację zagrożenia, nawet jeśli sytuacja zewnętrzna jest normalna.

Omówione wyżej sytuacje trudne nie wykluczają się wzajemnie, lecz, przeciwnie, w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie trudności różnego typu. Wyróżnione cechy sytuacji trudnych są także od siebie wzajemnie zależne. Na przykład każda sytuacja trudna jest w większym lub mniejszym stopniu sytuacją zagrożenia, ponieważ każda trudność może obniżać poziom wykonania czynności, a to z kolei może powodować ujemne konsekwencje dla jej wykonawcy. Należy również pamiętać, że samo pojęcie trudności jest pojęciem relatywnym: to, co dla jednego człowieka jest trud­ne, dla innego może takim nie być, a także to, co dla danego człowieka jest trudne wte­dy, gdy znajduje się on w określonym stanie (np. gdy jest zmęczony), może takim nie być w innym stanie (np. gdy wypocznie). Ponieważ człowiek jest sam elementem własnej sytuacji, przeto zarówno sytuacja może być zależna od jego własnego stanu, jak i jego stan może być zależny od stanu innych elementów sytuacji.

Literatura :

Tadeusz Tomaszewski - „Psychologia”

---