I. ZAGADNIENIA OGÓLNE Z PRAWA SPADKOWEGO

1. POJĘCIE I FUNKCJE PRAWA SPADKOWEGO

Następstwo prawne po osobie fizycznej reguluje Księga IV Kodeksu Cywilnego - Prawo spadkowe.

Przepisy prawa spadkowego odnoszą się wyłącznie do skutków prawnych śmierci osoby fizycznej. Dziedziczenie jest zatem szczególnego rodzaju następstwem prawnym - po osobie zmarłej w zakresie pozostawionych przez taką osobę praw i obowiązków o charakterze majątkowym.

Podstawową funkcją prawa spadkowego jest ochrona praw osoby fizycznej jakie jej przysługują do własnego mienia poprzez zagwarantowanie możliwości przekazywania własnego majątku innym osobom na wypadek śmierci.

Dodatkowo funkcja prawa spadkowego służyć ma wzmocnieniu więzi rodzinnych i zapewnić ochronę interesów najbliższej rodziny zmarłego.

2. POJĘCIE SPADKU I PODSTAWOWE DEFINICJE

Zgodnie z art. 922 § 1 KC spadek jest to ogół praw i obowiązków zmarłego.

Ze spadku wyłączone są: prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego oraz te prawa i obowiązki, które przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Spadkodawcą nazywamy zmarłą osobę fizyczną.

Spadkobiercą taką osobę fizyczną lub prawną, na którą przechodzi spadek lub jego część w drodze dziedziczenia.

Otwarciem spadku jest śmierć osoby fizycznej. Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci osoby fizycznej.

Dziedziczeniem nazywa się przejście spadku w całości lub w części na spadkobiercę lub spadkobierców.

Zapis polega na tym, że spadkodawca w testamencie zobowiązuje spadkobiercę lub zapisobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.

Polecenie polega na tym, że spadkodawca w testamencie wkłada na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.

Zachowek polega na tym, że osoby najbliższe spadkodawcy, określone przez ustawę, są uprawnione do otrzymania pewnej części wartości udziału spadkowego, jaki by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Dział spadu polega na tym, że jeżeli spadek dziedziczy kilka osób, wówczas ich udziały spadkowe, określone ułamkowo, w drodze podziału materializują się na rzecz poszczególnych spadkobierców stosownie do wielkości tych udziałów.

3. PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA

PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA PO STRONIE SPADKODAWCY

• śmierć spadkodawcy,

• istnienie spadku po osobie zmarłej.

Za chwilę śmierci uznaje się tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu.

Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządzony jest on przez kierownika u.s.c. na podstawie karty zgonu wystawionej przez lekarza. Ponadto u.s.c. sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzenie zgonu i o uznanie za zmarłego.

Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadu, aby można je było tak nazwać, muszą mieć charakter majątkowy oraz muszą mieć charakter cywilnoprawny.

AKTYWA SPADKU to prawa zmarłego o cechach majątkowych i cywilnoprawnych, np.:

• prawa rzeczowe,

• posiadanie,

• wierzytelności,

• inne prawa majątkowe,

• niektóre prawa i obowiązki uregulowane przez prawo rodzinne,

• prawa kształtujące,

• pewne sytuacje prawne, np. zasiedzenie, terminy zawite,

• prawa wynikające z papierów wartościowych,

• autorskie prawa majątkowe, np. prawo do patentu.

Skład spadku po osobie zmarłej zawsze ustala się indywidualnie. Spadkobiercy zawsze nabywają spadek w stanie istniejącym w chwili jego otwarcia. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Wg daty otwarcia spadku ustala się skład masy spadkowej.

Na spadkobiercę przechodzą DŁUGI SPADKOWE. Spadkobiercy wstępując w miejsce spadkodawcy muszą się liczyć z ponoszeniem osobistej odpowiedzialności za zaspokojenie długów spadkowych obciążających spadek.

W świetle przepisów prawa spadkowego długi spadkowe możemy podzielić na dwie kategorie:

• długi spadkowe powstałe za życia spadkodawcy,

• obowiązki powstałe na skutek otwarcia spadku lub już po tej dacie.

PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA PO STRONIE SPADKOBIERCY

• spadkobierca musi żyć (osoba fizyczna) albo istnieć (osoba prawna), w chwili śmierci spadkodawcy,

• spadkobierca musi być godny dziedziczenia,

• spadkobierca nie zrzekł się prawa do dziedziczenia,

• spadkobierca jest powołany do dziedziczenia (z ustawy lub na podstawie testamentu).

Osoba fizyczna posiada zdolność do dziedziczenia, jeżeli żyje w chwili śmierci spadkodawcy, czyli jeżeli żyje w chwili otwarcia spadku - musi już żyć oraz jeszcze żyć (art. 927 § 1 KC).

Osoba fizyczna nabywa zdolność do dziedziczenia od chwili urodzenia o ile urodzi się żywa. Żywe urodzenie jest to całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, które po takim wydobyciu oddycha lub wykazuje inne oznaki życia.

Art. 9 KC: domniemywa się, że dziecko przyszło na świat żywe. Jest to domniemanie wzruszalne.

Spadkobierca może być także dziecko nienarodzone, jeżeli w chwili otwarcia spadku było poczęte, o ile urodzi się żywe.

Osoba prawna posiada zdolność do dziedziczenia, jeżeli w chwili otwarcia spadku istnieje - musi już istnieć oraz jeszcze istnieć (art. 927 § 1 KC).

Osobami prawnymi mającymi zdolność do dziedziczenia są Skarb Państwa, oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną lub przynajmniej zdolność prawną.

Spadkobiercą może być również fundacja, którą ustanowił spadkodawca w testamencie, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

Osoby prawne mogą dziedziczyć na podstawie testamentu, tylko Skarb Państwa może również na podstawie ustawy.

II. DZIEDZICZENIE

1. PRAWO DO DZIEDZICZENIA

Zgodnie z art. 21 Konstytucja RP chroni własność i prawo dziedziczenia, a zgodnie z art. 64 Konstytucji prawo dziedziczenia przysługuje każdemu i podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej.

Dziedziczenie służy utrwalaniu prawa własności.

Każdy spadkobierca, o ile nie zachodzą okoliczności wyłączające, nabywa spadek w chwili otwarcia. Dlatego, według stanu rzeczy istniejącego w tej chwili ocenia się, co należy do spadku, w przypadku dziedziczenia testamentowego - kto jest uprawniony do zachowku.

Spadek jako całość przechodzi ipso iure na spadkobierców bez potrzeby podejmowania przez nich jakiejkolwiek czynności prawnej. Dopóki jednak spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nabycie spadku ma charakter tymczasowy.

2. DZIEDZICZENIE JAKO SUKCESJA UNIWERSALNA

Sukcesja uniwersalna przy dziedziczeniu polega na tym, że:

• spadkobierca nabywa wszystkie wchodzące w skład spadku prawa i obowiązki majątkowe należące do zmarłego, a więc staje się podmiotem tych praw;

• jeżeli spadkobierców jest kilku, to każdy z nich dziedziczy pozostałą masę spadkową w częściach ułamkowych;

• nabycie praw i obowiązków po zmarłym ma cechę nabycia pochodnego.

Całość masy spadkowej przechodzi ipso iure i bezpośrednio na jednego lub kilku spadkobierców. Sukcesja uniwersalna jest sposobem nabycia praw i obowiązków majątkowych pod tytułem ogólnym.

Teoretycznie, spadek w chwili otwarcia nabywa jeden lub kilku spadkobierców, pod warunkiem, że mają zdolność do dziedziczenia.

Generalnie przyjmuje się, że powołaną do dziedziczenia z ustawy jest każda osoba fizyczna, która należy do kręgów spadkobierców ustawowych zmarłego.

Kodeks Cywilny zna dwa sposoby powołania do spadku:

• powołanie z ustawy,

• powołanie na podstawie rozrządzenia testamentowego.

ZRZECZENIE SIĘ DZIEDZICZENIA

Często zdarza się, że osoba fizyczna powołana do spadku, albo spadek odrzuca (przy zachowaniu terminu ustawowego), albo w drodze orzeczenia sądowego uznana zostaje za niegodną dziedziczenia.

Zrzeczenie się dziedziczenia przez określoną osobę wyłącza jedynie jej dziedziczenie ustawowe, nie oznacza to, że ta osoba nie może dziedziczyć w drodze dziedziczenia testamentowego, przeciwnie - może.

KC zabrania zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Wyjątkiem od tej zasady jest instytucja umownego zrzeczenia się dziedziczenia.

W treści takiej umowy osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych składa oświadczenie woli, iż zrzeka się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Taki przyszły spadkodawca jest drugą stroną umowy.

Do zawarcia takiej umowy wymagana jest forma aktu notarialnego.

Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może zostać rozwiązana poprzez zawarcia innej umowy przeczącej pierwotnej woli.

NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA

Niegodność dziedziczenia opiera się na założeniu, że w pewnych ściśle określonych ustawowo okolicznościach, względy natury etycznej przemawiają przeciwko uzyskaniu korzyści ze spadku przez określone osoby.

Niegodnym dziedziczenia może być uznany każdy spadkobierca ustawowy, testamentowy, nawet zapisobierca, jak również uprawniony do zachowku.

Art. 928 KC ściśle wskazuje na okoliczności, których udowodnienie w procesie cywilnym pozwala uznać za niegodnego dziedziczenia:

• dopuszczenie się ciężkiego umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,

• nakłonienie podstępem lub groźbą osobę spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania rozrządzenia testamentowego,

• umyślne ukrycie, zniszczenie, podrobienie testamentu spadkodawcy albo świadome skorzystanie z dokonania tego przez inną osobę.

Z żądaniem o uznanie za niegodnego dziedziczenia może wystąpić każdy, kto wykaże w tym interes prawny oraz prokurator.

W dwóch okolicznościach, mimo legitymacji do wytoczenia powództwa i występowania przyczyn niegodności, nie będzie można uznać osoby za niegodną dziedziczenia:

• po upływie terminu do wytoczenia powództwa,

• gdy spadkodawca za życia wybaczył spadkobiercy.

To sąd w swoim orzeczeniu uznaje spadkobiercę za osobę niegodna dziedziczenia i tylko sąd.

Na skutek uznania osoby za niegodną dziedziczenia osobę taką traktuje się tak, jakby nie dożyła otarcia spadku. Jeżeli osoba taka ma zstępnych, to oni wstępują w miejsce osoby uznanej za niegodną i uzyskują tytuł powołania do dziedziczenia.

W przypadku uznania za niegodnego dziedziczenia dochodzi do zmiany kolejności powołania do dziedziczenia.

3. POWOŁANIE DO SPADKU Z USTAWY

Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu lub gdy osoby powołane do spadku nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.

Możliwe jest również częściowe dziedziczenie ustawowe, jeżeli spadkodawca daną częścią spadku nie rozrządził w testamencie, lub gdy dana osoba, której spadek pozostawił nie chce lub nie może przyjąć spadku, jeżeli spadek nie przechodzi na inne osoby.

Krąg spadkobierców ustawowych wyznaczany jest przez związki rodzinne, tzn. wynikające z małżeństwa, więzów krwi lub przyspo-
sobienia.

Przysposobiony dziedziczy po przysposabiających na równi z jego dziećmi.

Przysposobiony nie dziedziczy po krewnych przysposabiającego, a oni po nim też nie. Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych.

Naturalni rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a za nich dziedziczy przysposabiający.

Małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą. Separacja faktyczna nie wyłącza małżonka od dziedziczenia.

Nie dziedziczy ustawowo małżonek pozostający w separacji na mocy orzeczenia sądowego. Jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka, a żądanie to było uzasadnione, to małżonek ten jest wyłączony od dziedziczenia.

KC dzieli spadkobierców ustawowych na trzy grupy:

I grupa - małżonek z dziećmi spadkodawcy, a jeżeli dziecko nie do-
żyło otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni;

II grupa - małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy, rodzeństwo
oraz zstępni rodzeństwa spadkodawcy;

III grupa - w braku spadkobierców I i II grupy, do dziedziczenia z usta
wy dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania spad
kodawcy lub Skarb Państwa.

4. PORZĄDEK DZIEDZICZENIA USTAWOWEGO

DZIEDZICZENIE Z GRUPY PIERWSZEJ

Małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼.

W chwili śmierci małżonka ustaje wspólność majątkowa. Oznacza to, że jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólnoty majątkowej to w skład spadku wchodzi z reguły połowa dotychczasowego majątku wspólnego, a to oznacza, że małżonek otrzymuje połowę majątku wspólnego oraz co najmniej ¼ z drugiej połowy dotychczasowego majątku wspólnego:

Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim lub orzeczono prawomocnie separację lub gdy małżeństwo zostało unieważnione po jego śmierci lub gdy małżonek został wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC do dziedziczenia dochodzą dzieci w częściach równych.

Jeżeli jedno dziecko nie dożyło otwarcia spadku jego udział przypada jego dzieciom w częściach równych. Dziedziczą wszystkie dzieci, także spoza związku małżeńskiego uznane, w stosunku do których sąd orzekł ojcostwo oraz przysposobione.

DZIEDZICZENIE Z DRUGIEJ GRUPY

Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku.

Rodzice dziedziczący w zbiegu z małżonkiem otrzymują po ¼ tego co przypada łącznie na rodziców i rodzeństwo spadkodawcy. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczy tak jak rodzone. Rodzice dochodzą do dziedziczenia niezależnie od tego, czy pozostają w związku małżeńskim.

Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada w połowie drugiemu z rodziców i w równych częściach rodzeństwu spadkodawcy.

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub gdy są traktowani jakby nie dożyli otwarcia spadku i jednocześnie spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim lub gdy małżonek jest traktowany, jakby nie dożył spadku do dziedziczenia dochodzą rodzice i rodzeństwo spadkodawcy.

Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice lub tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych, to co przypada łącznie na rodziców i rodzeństwo.

Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku jego udział dziedziczą jego zstępni (zasada reprezentacji) według szczepów - tj. najpierw ustala się wielkość udziału, jaka przypadałaby zmarłemu bratu lub siostrze i udział ten dzieli się na tyle części, ilu pozostało po nim/niej zstępnych.

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, cały spadek przypada małżonkowi.

DZIEDZICZENIE GMINY I SKARBU PAŃSTWA

Skarb Państwa i gmina są spadkobiercami należącymi do trzeciej grupy spadkobierców ustawowych.

Gmina, a w pewnych wypadkach Skarb Państwa, dochodzą do dziedziczenia, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa.

Gmina i Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku, który przypadł im z mocy ustawy. Podmioty te nie składają żadnego oświadczenia co do spadku, a uważa się, że przyjmują spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

5. POWOŁANIE DO SPADKU NA PODSTAWIE TESTAMENTU

Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed ustawowym. Dopiero w razie stwierdzenia przez sąd braku testamentu, bądź stwierdzenia częściowej lub całkowitej nieważności testamentu albo stwierdzenia tej nieważności przy wykorzystaniu wad oświadczenia woli (na zarzut zainteresowanego), spadkodawcy ustawowi wchodzą w miejsce spadkodawców testamentowych.

Q

Q

Q

Q

III. TESTAMENT

1. POJĘCIE TESTAMENTU

Testament jest to jednostronna czynność prawna, odwołalna, za pomocą której to czynności osoba fizyczna rozrządza swoim majątkiem na wypadek swojej śmierci.

Ponieważ oświadczenie woli zawarte w testamencie nie ma adresata konkretnego, skutki prawne następują dopiero w chwili śmierci
testatora.

Ponadto termin testament ma jeszcze inne, techniczne znaczenie, mianowicie jest to dokument, w którym zostało zawarte oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy.

Na treść rozrządzenia testamentowego może składać się jedno lub kilka takich rozrządzeń.

KC nie określił treści koniecznej testamentu. W przypadku wątpliwości co do treści rozrządzenia testamentowego, w myśl art. 948 KC ustawodawca każe tłumaczyć testament w taki sposób, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.

2. PRZESŁANKI WAŻNOŚCI TESTAMENTU

Testament jako czynność prawna do swej ważności wymaga spełnienia sześciu warunków:

• każdy testament musi spełniać warunki dla ważności czynności prawnej,

• osoba fizyczna, która sporządza testament musi posiadać zdolność testowania,

• testator musi sporządzić testament osobiście (przez przedstawiciela jest wykluczone),

• oświadczenie woli nie może być dotknięte wadą oświadczenia woli,

• testament musi być sporządzony w formie przewidzianej przez prawo,

• testament może zawierać oświadczenie woli tylko jednego spadkodawcy.

Prawo polskie nie zna instytucji testamentów wspólnych (testamenty zaczynające się od „My…”). Może natomiast być tak, że na jednej kartce będą spisane dwa ale odrębne i odrębnie podpisane testamenty.

3. WPŁYW NA OŚWIADCZENIE WOLI SPADKODAWCY

Art. 945 KC stanowi, że nieważny jest testament, jeżeli:

• został sporządzony w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,

• został sporządzony pod wpływem błędu

• lub groźby.

Skutki: jeżeli strona zainteresowana wykaże jedną z tych wad testament jest bezwzględnie nieważny. Termin wynosi 3 lata od dnia,
w którym osoba mająca interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie 10 lat od otwarcia spadku.

4. FORMA TESTAMENTU

Testament jako akt formalny przyjmuje się jest wtedy ważny,
gdy został sporządzony w formie przewidzianej przez prawo.

Testamenty najogólniej można podzielić na dwie grupy:

• testamenty zwykłe i

• testamenty szczególne.

Testamenty zwykłe to:

• testament holograficzny,

• testament alograficzny

• testament notarialny.

Testamenty szczególne to:

• testament ustny,

• testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym,

• testamenty wojskowe.

TESTAMENTY ZWYKŁE

TESTAMENT HOLOGRAFICZNY (WŁASNORĘCZNY)

Jest formą testamentu zwykłego i do jego ważności wymagane jest:

• spadkodawca musi zapisać testament w całości własnoręcznie w dowolnym języku,

• sporządzone w taki sposób oświadczenie woli musi własnoręcznie podpisać; ważne są tylko takie rozrządzenia, które są podpisane po rozrządzeniu, nie przed;

• pismo zawierające testament własnoręczny powinno być opatrzone datą, wystarczy że będzie podana w sposób ogólny.

TESTAMENT ALOGRAFICZNY

Do swej ważności wymaga spełnienia następujących przesłanek:

• spadkodawca musi oświadczyć swoja ostatnią wolę ustnie wobec przedstawiciela konkretnego organu,

• oświadczenie woli musi się odbyć w obecności nieprzerwanej świadków,

• tak złożone ustne oświadczenie woli musi zostać spisane w protokole z jednoczesnym podaniem daty jego sporządzenia,

• taki protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków,

• tak odczytany protokół podpisuje spadkodawca, osoba odbierająca oświadczenie woli i świadkowie.

W orzecznictwie SN został utrwalony pogląd, który pozwala na uznanie nieważnego testamentu alograficznego, czyli zwykłego, za ważny testament ustny, czyli testament szczególny.

TESTAMENT NOTARIALNY

Sporządzany jest przed notariuszem w formie aktu notarialnego - mają do niego zastosowanie przepisy ustawy prawo o notariacie.

Jest to forma bardzo pewna, gdyż notariusz odmówi spisania testamentu, jeżeli uzna, że osoba jest pod przymusem itd.

TESTAMENTY SZCZEGÓLNE

Generalnie, w formie szczególnej może być sporządzony testament, jeżeli zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy, bądź zachodzą inne szczególne okoliczności, których wystąpienie utrudnia lub uniemożliwia zachowanie zwykłej formy testamentu.

Jeżeli spadkodawca, który rozrządził w formie testamentu szczególnego nie umrze nagle, jak się spodziewał, to taki testament traci moc z upływem 6 miesięcy od chwili ustania szczególnych okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu w formie szczególnej.

TESTAMENT USTNY

Wśród form szczególnych najbardziej rozpowszechniony jest testament ustny.

Art. 952 KC wskazuje na warunki ważności testamentu ustnego:

• spadkodawca musi oświadczyć swoją wolę ustnie (lub ręcznie, jeśli jest to język migowy),

• oświadczenie to musi być złożone słowami,

• musi być złożone przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

WARUNKI SKUTECZNOŚCI TESTAMENTU USTNEGO

Konieczne jest stwierdzenie jego treści w sposób przez prawo ustalony:

• pierwszy ze sposobów polega to na tym, że treść testamentu ustnego jeden ze świadków lub osoba trzecia spisze przed upływem roku od chwili jego złożenia. Pismo to powinno zawierać datę i miejsce sporządzenia oraz datę i miejsce oświadczenia woli spadkodawcy. Tak sporządzone pismo podpisuje spadkodawca i dwaj świadkowie, a jeżeli spadkodawca nie dożył to trzej świadkowie;

• drugi sposób polega na tym, że w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku trzej świadkowie złożą zgodne zeznanie przed sądem; w sytuacji gdy zeznanie jednego świadka jest niemożliwe lub byłoby zbyt trudne sąd może poprzestać na zeznaniach dwóch świadków.

IV. OTWARCIE TESTAMENTU I JEGO TREŚĆ

1. OTWARCIE I OGŁOSZENIE TESTAMENTU

W prawie spadkowym szczególne znaczenie przywiązuje się do ujawnienia treści testamentu, ponieważ tylko ogłoszony testament wywołuje skutki prawne.

Z drugiej strony ogłoszenie testamentu nie jest przesłanką ważności testamentu.

Ujawnienie treści testamentu następuje przez czynność sądową w postaci otwarcia i ogłoszenia testamentu. Otwarciu i ogłoszeniu podlega każdy testament, bez względu na formę oraz czy był ważny, czy nie.

Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół, który przechowuje się razem z testamentem w sądzie spadku.

Na gruncie przepisów prawa spadkowego obowiązuje swoboda testowania - oznacza to, że jest możliwość dysponowania swoim majątkiem przez osobę fizyczną na wypadek śmierci. Owa swoboda testowania nie ma cech absolutnych. Ustawodawca zakreśla pewne jej ramy.

2. TREŚĆ TESTAMENTU

Testator najczęściej dokonuje rozporządzeń:

• ustanawia spadkobierców,

• wyklucza od dziedziczenia określone osoby,

• ustanawia zapisy oraz polecenia,

• pozbawia określone osoby prawa do zachowku - i ta czynność to jest wydziedziczenie,

• ustanawia wykonawcę testamentu,

• ustala sposób działu spadku,

• ustala erekcję przyszłej fundacji.

Gwarancje swobody testowania:

• zakaz sporządzania testamentów wspólnych,

• reguła wykładni takiej, która by pozwalała utrzymać rozrządzenia zawarte w testamencie w mocy i nadać im rozsądna treść.

3. ZAPIS

Zapis jest to rozrządzenie testamentowe, mocą którego spadkodawca zobowiązuje swojego spadkobiercę testamentowego lub ustawowego do spełnienia określonego świadczenia na rzecz oznaczonej osoby (świadczenie ma cechy majątkowe).

W konsekwencji zapisu pomiędzy zapisobiercą a osobą obciążoną zapisem powstaje stosunek cywilnoprawny o cechach zobowiązaniowych. Zapis jest długiem spadkowym.

Z racji powstania tego stosunku zobowiązaniowego, uprawniony
do zapisu nabywa roszczenie o wykonanie zapisu, jest tym samym wierzycielem osoby zobowiązanej do wykonania zapisu.

Zapisobierca nabywa wierzytelność z tytułu zapisu z chwilą otwarcia spadku. Wierzytelność ta jest dziedziczna.

4. POLECENIE

Polega na tym, że spadkodawca w testamencie nakłada, bądź to na spadkobiercę bądź to na zapisobiercę, obowiązek określonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Ergo na skutek ustanowienia polecenia nie powstaje zobowiązanie.

Jest to podstawowa różnica między zapisem, który rodzi zobowiązanie, a poleceniem, które stosunku zobowiązaniowego nie tworzy.

5. ZACHOWEK

Rozrządzenia majątkowe spadkodawcy z pominięciem osób najbliższych godzą w ich interesy majątkowe i naruszają moralny obowiązek każdej osoby pozostawienia przynajmniej części majątku w rękach najbliższej rodziny. Ochronę tych interesów majątkowych i tego moralnego obowiązku zapewnia instytucja zachowku.

Termin „zachowek” określa w prawie spadkowym każdą instytucję, której celem jest zachowanie pewnej korzyści ze spadku osobom najbliższym. Na gruncie prawa spadkowego będą to zachowek i system rezerw.

System rezerw zapewnia określonemu kręgowi spadkobierców ustawowych część majątku spadkowego w naturze.

Zachowek jest roszczeniem o wypłatę określonej sumy pieniężnej stanowiącej równowartość części majątku spadkowego (czystej wartości spadku).

6. POZBAWIENIE ZACHOWKU

Osoba uprawniona do zachowku może być go pozbawiona w drodze wydziedziczenia. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w testamencie i tylko z powodów ściśle określonych w ustawie:

• gdy wbrew woli spadkodawcy uprawniony postępuje w uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

• gdy dopuścił się względem spadkodawcy lub osoby mu najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu lub wolności albo dopuścił się rażącej obrazy czci,

• gdy uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy ciążących na nim obowiązków rodzinnych (np. nie płaci zasądzonych alimentów).

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Jeżeli spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku to nie można go wydziedziczyć.

16

M

M

część do podziału pomiędzy dziećmi

udział w byłym majątku wspólnym

M

udziały
rodziców

udział rodzeństwa do podziału w częściach równych

udział zmarłego rodzica podzielony między udziałem drugiego rodzica i dzieci

udział żyjącego rodzica

udziały rodzeństwa do podziału w częściach równych

M

---