mgr Artur Skorek
Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych.
Konspekt kursu.
I. Zagadnienia wstępne.
1. Stosunki międzynarodowe jako dyscyplina naukowa.
Dzieła myślicieli zajmujących się stosunkami międzynarodowymi (dalej - s.m.) przed przekształceniem się ich w dyscyplinę naukową:
Tukidydes Wojna peloponeska (V/IV w. p.n.e. Grecja),
Sun Tzu Sztuka wojny (VI/V w. p.n.e. Chiny)
Niccolo Machiavelli Książę (XV/XVI w. Włochy), idea “racji stanu”,
Hugo Grocjusz O prawie wojny i pokoju (XVI/XVII w. Niderlandy), „ojciec publicznego prawa międzynarodowego”.
Impulsem do przekształcenia się s.m. w dyscyplinę naukową była wizja nowej wspólnoty międzynarodowej prezydenta USA Woodrowa Wilsona ukuta w okresie pierwszej wojny światowej. Miała ona zasadzać się na ideałach wolności (prawo samostanowienia) i pokoju (system bezpieczeństwa zbiorowego). W wyniku rozwoju tych koncepcji wykształca się nurt idealistyczny s.m.
W 1919 powstała pierwsza katedra „polityki międzynarodowej” na Uniwersytecie Walii. W latach 20. powstają „Foreign Affairs” i „International Affairs” - najbardziej prestiżowe czasopisma traktujące o s.m.
2. Istota międzynarodowych stosunków politycznych (dalej - MSP).
MSP = Transgraniczne stosunki polityczne.
Cechy MSP:
1. Poliarchiczne, zdecentralizowane, zorganizowane w ujęciu horyzontalnym - czyli nie istnieje jeden ośrodek sterowania.
2. Wpływ zamiast władzy. Suwerenna równość państw.
3. Niezwykła i postępująca złożoność. Ciągła ewolucja, nieostry zakres podmiotowy i przedmiotowy.
4. Procesy decyzyjne nie zachodzą w jednym nadrzędnym ośrodku decyzyjnym (jak w państwie), ale w relacjach między państwami (konferencje, umowy), poprzez kompromisy.
5. Wnętrze państwa i sm wpływają na siebie, przenikają się.
Pierwotność i nadrzędność msp nad innymi płaszczyznami sm.
.
3. Rozwój historyczny MSP.
Trzy etapy rozwoju międzynarodowych stosunków politycznych (dalej - msp): przedwestfalski, westfalski i późnowestfalski (patrz slajd).
- przedwestfalski
1390 p.n.e. pierwsza umowa międzynarodowa, 653 p.n.e. pierwsze stosunki dyplomatyczne 500-100 powstaje wspólnota międzynarodowa miast-państw Grecji (wspólne wartości). Bez formalnej suwerennej równości.
Następnie zaczyna się imperialny etap (Aleksander Macedoński, Imperium Rzymskie).
Średniowiecze - idee uniwersalistyczne (papież i cesarz), brak precyzyjnych granic, bez w pełni suwerennych państw.
- westfalski
24 X 1648 pokój westfalski
Stosunki narodów zorganizowanych w suwerenne państwa. Jedna państwowa struktura władzy, spójna władza na terytorium z określonymi granicami. Państwa scentralizowane i suwerenne zewnętrznie i wewnętrznie. Zasada terytorialności. Prawo międzynarodowe.
- późnowestfalski.
Kompresja czasu i przestrzeni. Odterytorialnienie zjawisk i procesów społecznych (finanse, ekologia, informacja). Transnarodowa przestrzeń społeczna bez pełnej kontroli państwa (suwerenność?). Świat jednym miejscem, uwarunkowania geograficzne mają mniejsze znaczenie. Wzajemne warunkowanie globalnego i lokalnego.
Przyczyny: rewolucja technologiczna i przyzwolenie wspólnoty międzynarodowej na globalizację.
Bifurkacja (państwocentryczna i wielocentryczna płaszczyzna s.m.). „Nowe średniowiecze”. „Globalne społeczeństwo obywatelskie”.
Literatura:
J. Baylis, S. Smith, Globalizacja polityki światowej Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, Kraków 2008.
J. Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000.
J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003.
Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, pod red. E. Haliżaka i R.
Kuźniara, Warszawa 2000.
E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych,
Warszawa 2005.
Międzynarodowe Stosunki Polityczne, pod red. Marka Pietrasia, Lublin 2007.
Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2000.
II. Polityka zagraniczna.
Polityka zagraniczna (dalej pz). to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego.
Systemowe i trwałe działanie państwa (jego pz) prowadzi do sprzężenia i oddziaływania (tzw. sprzężenie zwrotne).
Racja stanu - cel naczelny, najwyższy, autonomiczny od cząstkowych celów państwa.
Wyznaczniki polityki zagranicznej
Uwarunkowania, determinanty, przesłanki, czynniki - system przesłanek wystarczających by wywołać skutek.
Wewnętrzne obiektywne
środowisko geograficzne (obszar, rzeźba, fauna, zasoby; geopolityka);
potencjał demograficzny (gęstość, migracje, mniejszości, rynek pracy);
potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny (handel vs. autarkia);
system społeczno-polityczny (układ sił społecznych i politycznych, organy państwowe, podział administracyjny, prawa;).
Wewnętrzne subiektywne
percepcja środowiska międzynarodowego (przez elity, grupy, media i społeczeństwo);
formułowanie wizji, koncepcji i programów (eksperci, politycy, partie, organy, rola konsensusu);
wybitne jednostki (ważna rola w kształtowaniu i realizacji pz, propagowanie);
jakość służby dyplomatycznej (system doboru, weryfikacji, rotacji.
Zewnętrzne obiektywne
ewolucja najbliższego otoczenia zew. (wpływ środowiska i jego zakres);
pozycja państwa w systemie stosunków i rola międzynarodowa (pozycja: centralna, kluczowa, peryferyjna; funkcje państwa w sm);
charakter umów i zobowiązań międzynarodowych (przestrzeganie prawa, udział w konferencjach, korzystne umowy).
Zewnętrzne subiektywne
percepcja międzynarodowa (rządy, parlamenty, obywatele, społeczeństwa);
koncepcje polityki zagranicznej innych państw (wiedza o nich i jej wykorzystanie);
aktywność dyplomatyczna innych podmiotów stosunków międzynarodowych.
Fazy procesu decyzyjnego wg H.D. Laswella
określenie celu, kryterium postępowania
ocena sytuacji,
przygotowanie alternatyw,
decyzja rozstrzygająca,
realizacja decyzji (środki),
kontrola realizacji,
ewentualna korekta.
Funkcje środki i metody pz:
1. ochronna,
2. reprezentacyjno-informacyjna,
3. integrująco-adaptacyjna (oddziaływanie na środowisko),
4. negocjacyjno-organizatorska (dostosowanie środków do zadań).
Środki pz:
polityczne i prawne (prawno-dyplomatyczne),
ekonomiczne - pozytywne (pomoc gospodarcza) i negatywne (embargo),
militarne,
psychospołeczne - polityka kulturalna, informacyjna, naukowa.
Literatura:
J. Czaputowicz, Polityka zagraniczna Polski : Unia Europejska, Stany Zjednoczone, sąsiedzi, Warszawa 2008.
Polityka zagraniczna państwa, pod red. Józefa Kukułki i Ryszarda Zięby, Warszawa 1992.
R. Kuźniar, Droga do wolności : polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008.
W. Kostecki, Polityka zagraniczna : teoretyczne podstawy badań, Warszawa 1988.
III. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych.
Trzy grupy podmiotów: państwa i organizacje międzynarodowe), siły rynkowe reprezentowane przez KTN i podmioty społeczeństwa obywatelskiego.
1. Państwo.
Podmiot prawa międzynarodowego.
Terytorium, ludność, władza (suwerenna władza zwierzchnia wewnątrz oraz samodzielność i niezawisłość zewnętrzna). Na mocy prawa mają uprawnienia do roszczeń, dyplomacji, obrony itd.
Mocarstwa (sektorowe, regionalne), państwa średnie, małe i minipaństwa.
Państwa zbójeckie, upadłe, cywilizowane, wirtualne.
2. Organizacje międzynarodowe (dalej om)
Statut będący umową międzynarodową , organy, członkowie.
Uniwersalne/wyspecjalizowane, regionalne/globalne, koordynacyjne/ponadnarodowe.
Podmiotowość politycznomiędzynarodowa i prawnomiędzynarodowa (zdolność prawna [podmiot obowiązków i praw] oraz zdolność do czynności prawnych).
3. Podmioty transnarodowe
Zróżnicowane podmioty niepaństwowe podejmujące transgraniczne działania polityczne.
Kryteria identyfikacji (wg. Hockinga, Smitha): autonomia, wpływ na środowisko międzynarodowe, reprezentatywność (są reprezentantami jakiejś grupy społecznej).
NGO (organizacje pozarządowe), KTN (korporacje transnarodowe), ruchy narodowowyzwoleńcze, organizacje terrorystyczne i przestępcze, ruchy religijne.
KTN
Podejmują działania polityczne: próba zapewnienia swobody działań i ochrony interesów, lobbing, kontakty bezpośrednie z politykami, kampanie publiczne. Soft power. Lobbing w ONZ.
KTN są uczestnikami tzw. „nowej dyplomacji”.
Zarzuty ze strony państw „trzeciego świata”, postkolonialnych wobec KTN:
KTN instrumentem dominacji postkolonialnej,
KTN osłabiają bezpieczeńśtwo i suwerenność państw,
KTN wymuszają decyzje państw, co osłabia suwerenność tych ostatnich;
KTN korumpują polityków,
KTN narzucają rozwiązania na forach międzynarodowych (om).
L. Antonowicz, Państwa i terytoria, Warszawa 1988.
F. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy, Poznań 2005.
P. Czubik, B. Kuźniak, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2002.
E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia, cele, działalność, Warszawa 2002.
A. Janczewska-Romaniuk, Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2004.
E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska, Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1995.
IV. Bezpieczeństwo i konflikty międzynarodowe.
1. Bezpieczeństwo międzynarodowe (dalej - BM)
BM najważniejszą wartością, ale i ewoluującym procesem. Łac. securitas (stabilność polityczna, wewnętrzna). BM to cel polityki zagranicznej, wartość międzynarodowa, ale także dynamiczny proces.
BM łączy bezpieczeństwo państwa (narodowe) ze środowiskiem międzynarodowym; ma charakter systemowy i interakcyjny (wzajemna redukcja zagrożeń, wykorzystanie instytucji międzynarodowych).
Podział D Freia - państwa mogą być w stanie:
bezpieczeństwa
brak bezpieczeństwa
fałszywego bezpieczeństwa,
obsesji
Koncepcja dylematu bezpieczeństwa - system międzynarodowy jest poliarchiczny, a więc bezpieczeństwo państwa wzmacniają samodzielnie, tym samym jednak zmniejszają jednak bezpieczeństwo innych, błędne koło.
Zmiany zagrożeń we współczesnym ładzie późnowestfalskim.
Według OBWE współczesne zagrożenia można podzielić na:
polityczno-militarne (mentalność zimnowojenna, proliferacja broni, strefy wpływów, niestabilność, użycie siły),
ludzki wymiar bezp. (prawa człowieka, rasizm, fundamentalizm),
gospodarcze (nierówność, migracje, uzależnienie),
społeczne (dezintegracja, wykluczenie, patologie),
ekologiczne.
Zacieranie się bezpieczeństwa narodowego i BM, wzajemne warunkowanie, intermestic security.
Redefinicja BM
1. Redefinicja zakresu przedmiotowego.
Wymiary BM:
polityczny (struktury stabilizujące), gospodarczy (materialny potencjał, wpływ gospodarki na sm),
społeczny-humanitarny (tożsamości i odrębność kulturowa, brak zagrożeń i możliwość realizacji tożsamości),
wojskowy (kontrola zbrojeń, budowa środków zaufania),
ekologiczny (poczucie pewności, dobrobyt).
2. Redefinicja zakresu podmiotowego.
Już nie same państwa, ale także mniejsze społeczności, a także jednostki są podmiotami BM.
3. Redefinicja zakresu przestrzennego.
Globalne interesy i zagrożenia państwa oraz wspólnoty międzynarodowej.
2. Spory i konflikty międzynarodowe
Spór międzynarodowy - stan stosunków między podmiotami prawa międzynarodowego w którym jedna strona ma roszczenia a druga je odrzuca.
Rada Bezpieczeństwa ONZ jest władna badać każdy spór, bądź sytuację mogącą doprowadzić do nieporozumień.
Konflikt międzynarodowy - układ stosunków w środowisku międzynarodowym, w którym, istnieje sprzeczność stanowisk, występuje poczucie zagrożenia wartości nadrzędnych. To spór ostry z groźbą wybuchnięcia działań zbrojnych.
Konflikt postmodernistyczny:
1. wielość uczestników, sprywatyzowanie,
2. walka na tle etnicznym, religijnym, narodowym,
3. eliminacja ludności odmiennej, presja psychologiczna, niewiele bitew,
4. skierowany głównie przeciw ludności cywilnej,
5. własne mechanizmy ekonomiczne wojny (grabieże, zewnętrzne finansowanie).
Revolution in Military Affairs (RMA) - użycie nowych technologii w działaniach wojennych (komputeryzacja, łączność, informacja, smart weapons), zmiana szkolenia, organizacji i wyposażenia (ograniczenie zaciągu, lotnictwo, armie prywatne),.
Polaryzacja (chirurgiczność vs ataki na cywili).
Dynamika sporów i konfliktów międzynarodowych.
1. Powstanie sprzeczności interesów,
2. rozwój sytuacji kryzysowej, spór przechodzi w konflikt,
3. działania zbrojne i ich zakończenie,
4. możliwość utrzymania sytuacji kryzysowej
Sposoby zapobiegania i łagodzenia konfliktów:
1. dyplomacja prewencyjna (środki budowania zaufania, ustalanie faktów, wczesne ostrzeganie, prewencyjne rozmieszczenie sił międzynarodowych, strefy zdemilitaryzowane,
2. tworzenie pokoju (peace making), zalecenia Rady Bezp. ONZ, mediacje,
3. utrzymanie pokoju (peace keeping), umieszczenie personelu w miejscu konfliktu,
4. wymuszanie pokoju (peace enforcing), interwencja militarna,
5. budowanie pokoju (najważniejszy i najtrudniejszy etap).
Literatura:
R. Kuźniar, Z. Lachowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian: zagrożenia, koncepcje, instytucje, Warszawa 2003.
S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wyd. Marszałek, Toruń 2006.
R. Kuźniar, Polityka i siła, Warszawa 2005.
S. Dębski, B. Górka-Winter, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Warszawa 2003.
J. Pawłowski, A. Ciupiński, Umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny, Warszawa 2001.
A. Rotfeld, Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku, Warszawa 2002.
V. Współczesne systemy polityczne.
System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między nimi (ideologie instytucje, normy prawne, moralne i polityczne).
Formy rządu:
monarchia - głową państwa jest jedna osoba najczęściej sprawująca swój urząd dożywotnio a uzyskująca go drogą dziedziczenia (wyjątkiem monarchie elekcyjne, np. Watykan).
republika - głowa państwa jest wyłaniana w wyborach (niekoniecznie powszechnych) i pełni swą funkcję przez określoną kadencję
Autorytaryzm, demokracja, totalitaryzm.
Modele demokracji:
parlamentarno-gabinetowy (rząd powoływany i odpowiedzialny politycznie przez parlamentem, rząd uczestniczy w stanowieniu prawa), np. Wielka Brytania, Niemcy;
prezydencki (całkowita separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej, władza wykonawcza skupiona w rękach jednej osoby - prezydenta, brak politycznej odpowiedzialności władzy wykonawczej przed parlamentem) np. USA, Ameryka Południowa;
parlamentarno-prezydencki (przewaga władzy wykonawczej, głowa państwa uczestniczy w sprawowaniu władzy, dwa ośrodki władzy wykonawczej - prezydent i premier), np. Francja,
rządów zgromadzenia (jednolitość władzy państwowej uosabianej przez parlament), jedynym przykładem Szwajcaria.
System partyjny - obejmuje partie polityczne, normy, na podstawie których one działają, oraz całokształt relacji między nimi i funkcji pełnionych wobec otoczenia
Podsystemy systemu partyjnego:
instytucjonalny (partie polityczne);
normatywny (zasady i reguły określające stosunki między partiami i ze środowiskiem; prawne, polityczne, moralne);
komunikacyjny (ogół stosunków między partiami);
funkcjonalny (role spełniane przez partie).
Literatura:
M. Żmigrodzki, M. Dziemidok-Olszewska, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2007.
P. Winczorek, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 2003.
J. Fiszer, Systemy polityczne, Warszawa 2005.
Antoszewski A,.Herbut R., Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001.
Banaszak B., Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Kraków 2004.
M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006.
VI. Problemy globalne.
1. Międzynarodowy ład polityczny.
Definicje
M.ł.p. to forma zorganizowania środowiska międzynarodowego, steruje jego funkcjonowaniem i kształtuje uwarunkowania zewnętrzne polityki państw. Struktury, mechanizmy, siły, wartości, podmioty sm i ich interesy. Sposób zorganizowania, warunki współżycia wspólnoty międzynarodowej.
Elementy kukułki m.ł.p. wg. prof. Kukułki:
stopień instytucjonalizacji,
wartości aktorów,
struktura interesów.
Struktura rozkładu siły m.ł.p.
Ład:
zerobiegunowy,
unipolarny (dezintegracja, nikt nie ma przewagi, niestabilny),
bipolarny,
tripolarny,
multipolarny,
pentagonalna triada triad (3 płaszczyzny, ideologiczna, militarna i ekonomiczna).
Pozimnowojenny ład międzynarodowy (wg prof. Pietrasia)
Dopiero się kształtuje. Zachowanie i adaptacja elementów starego. Cechą nowego ładu negocjowanie, a nie narzucanie siłą. Koniec z państwocentryzmem. Główną wartością stabilność środowiska międzynarodowego (kiedyś utrzymanie dwubiegunowego status quo). Przeciwdziałanie nagłym zmianom. Instytucjonalizacja, zorganizowanie, ale i dynamika procesów społecznych.
2. Ochrona i zagrożenia dla środowiska naturalnego.
Charakter antropogeniczny i nieintencyjny zagrożeń ekologicznych.
Pierwsze inicjatywy wspólnej polityki ekologicznej już na początku wieku.
1992 Rio de Janeiro - „Szczyt Ziemi” - wiążące rozwiązania na temat bioróżnorodności
Protokół z Kioto przyjęty w 1997 roku, wszedł w życie w roku 2005. Wprowadził limity na emisję gazów cieplarnianych do atmosfery. Nie ratyfikowany przez USA.
.
3. Globalne problemy z wodą.
97% to woda słona, większość reszty to lodowce i woda gruntowa, jedynie 0,33% to rzeki i jeziora.
Dobowe zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na wodę wynosi ok. - 2,5 l.
Ze względu na inne potrzeby bytowe mieszkaniec USA zużywa dziennie 635 l., mieszkaniec większości rozwiniętych państw Europy ok. 160 l., a państw rozwijających się 90 l.
30% zasobów wody słodkiej na powierzchni Ziemi skupionych jest w Afryce, 25% w Wielkich Jeziorach w Ameryce Północnej, 18% w jeziorze Bajkał.
Rywalizacja o dostęp do wody jako przyczyna konfliktów międzynarodowych.
Spór Syrii, Jordanii i Izraela o wody Jordanu. Spór Autonomii Palestyńskiej i Izraela o korzystanie z wód gruntowych.
4. Ekopolityka.
Zajmuje się ekonomicznymi, ekologicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku naturalnym z perspektywy stosunków międzynarodowych. Następne 50 lat może być przełomowe ze względu na ograniczoną ilość surowców, wody itd.
Eksplozja ludnościowa (patrz plik Excel).
Światowy rynek żywności, problem barier handlu żywnością.
Polityka energetyczna państw.
5. Międzynarodowe problemy społeczne i gospodarcze.
Podział Północ-Południe (patrz slajdy)
Trzy światy - Zachodu, komunistyczny i państwa niezaangażowane. Po upadku bloku radzieckiego i transformacjach ustrojowych wyłoniła sie nowa oś podziału, oparta o kryterium ekonomiczne. Północ - państwa bogate, rozwinięte, o niski przyrost demograficznym. Południe - słaby rozwój, chaos, konflikty, autorytaryzm.
Zgodnie z kryterium Banku Światowego w państwach rozwiniętych PKB na mieszkańca wynosiło ponad 10066$. Jednowymiarowy wskaźnik był krytykowany (np. w Arabii Saudyjskie wynosił on 11770$, w Polsce 7110$, co niekoniecznie świadczyło o niższym poziomie rozwoju Polski). Współcześnie do mierzenia poziomu rozwoju używa się częściej Human Development Index (HDI), który uwzględnia nie tylko PKB, ale także dostęp do służby medycznej, szkolnictwa, wody itd. ludności państw. W bardziej miarodajny sposób określa poziom rozwoju.
Zadłużenie.
Problem narastał od lat 70. Za poważnie zadłużone uważa się państwa, gdzie dług publiczny przekracza 220% eksportu, bądź 80% PKB.
Najwięksi dłużnicy: Brazylia, Chiny, Rosja, Meksyk, Argentyna, Indonezja, Turcja, Indie Polska, Filipiny.
Na przełomie wieków państwa były zadłużone na 2 biliony dolarów. Stanowi to zagrożenie dla systemu finansowego.
Aby zmierzyć sie z problemem państwa opracowywały kolejne plany oddłużeniowe. Klub paryski, klub londyński.
HIPC (Heavily Indebted Poor Countries) - skrót często używany w odniesieniu do państw najbardziej zagrożonych problemem zadłużenia.
Niekontrolowany przepływ kapitałów.
Kryzysy walutowe wywołane utratą zaufania i masowym odpływem kapitału. Ukrywanie źródeł pochodzenia. Spekulacje. Unikanie podatków.
Podatek Tobina - propozycja wprowadzenia opłaty za transakcje walutowe.
KTN
Straty dla państwa macierzystego (spadek: eksportu, produkcji, zatrudnienia, podatków; ograniczenie przywilejów pracowniczych). Zła polityka fuzji. Kreatywna księgowość (ENRON).
HIV/AIDS.
Slajd. Niszczy tkankę społeczną, ekonomię. 95% zarażonych żyje w państwach rozwijających się, z czego 7% ma dostęp do leków.
Narkotyki i przestępczość zorganizowana.
Lista przestępstw transnarodowych ONZ
Pranie pieniędzy
Działalność terrorystyczna
Kradzież dzieł sztuki
Kradzież własności intelektualnej
Nielegalny handel bronią
Porywanie samolotów
Piractwo morskie
Zabór środków komunikacji śródlądowej
Oszustwa ubezpieczeniowe
Przestępstwa komputerowe
Przestępstwa ekologiczne
Handel żywym towarem
Handel organami ludzkimi
Nielegalny handel narkotykami
Fałszywe bankructwa
Przenikanie do legalnej działalności gospodarczej
Korupcja i przekupstwo
Literatura:
R. Kużniar, Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005.
Z. Brzeziński, Wybór: dominacja czy przywództwo, Kraków 2004.
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000.
Kozłowski, Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski, Warszawa 2008.
M. Pietraś (red.), Oblicza procesów globalizacji, Lublin 2002.
U. Świętochowska, Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 2008.
VII Ekonomia międzynarodowa
Międzynarodowe stosunki gospodarcze - część ekonomii zajmująca się transakcjami towarami i usługami pomiędzy państwami oraz przepływem środków finansowych i czynników produkcji. jako dziedzina nauki wyodrębniła się z ekonomii ogólnej w międzywojniu.
1. Powstanie i rozwój gospodarki światowej
Starożytność i średniowiecze - handel towarami luksusowymi, w małych ilościach. Bursztynowy szlak, Droga jedwabna.
Duży wolumen handlu drewnem i zbożem (specjalizacja Egiptu w produkcji zboża, Cypru i Libanu w produkcji drewna.
Rozwój handlu bałtyckiego w XVI (państwa wschodnie eksportują zboże, importują produkty przetworzone).
Odkrycia geograficzne i rozszerzenie geograficznego zasięgu handlu międzynarodowego (zwiększenie importu kruszców).
Rewolucja przemysłowa wzbudza początkowo popyt na węgiel i rudę, szybko nasila się wymiana innych dóbr w coraz większych ilościach produkowanych przez rozwijające się gospodarki.
Zwiększa się znaczenie międzynarodowego podziału pracy. Rodzi się gospodarka globalna, stałe powiązania ekonomiczne państw świata.
Globalizacja, scalanie się gospodarek, świat jako jeden wielki rynek zbytu.
Współcześnie handel międzynarodowy:
wzrósł handel artykułami przetworzonymi,
rozwinął się handel wewnątrzgałęziowy,
upowszechnił się międzynarodowy podział pracy w dziedzinie podzespołów jednego produktu (np. Boeing produkuje różne części do samolotów w 26 państwach),
znacznie wzrósł obrót wewnątrzregionalny.
Międzynarodowa konkurencyjność - zdolność kraju do sprzedaży dóbr/usług lepszych i/lub tańszych od konkurencyjnych na rynku zagranicznym.
2. Teorie handlu międzynarodowego.
Merkantylizm - wczesnonowożytna doktryna ekonomiczno-polityczna, wywodząca się z bulionizmu - teorii mówiącej, że posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu. Zgodnie z doktryną merkantylistyczną źródłem bogactwa państwa jest rozwinięty eksport przewyższający import, a kraj, do którego na skutek polityki handlowej spływa najwięcej kruszcu, wygrywa konkurencyjną walkę z innymi państwai.
Teoria przewagi absolutnej - (Adam Smith Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów). Wydajność produkcji wynika ze specjalizacji, którą można osiągnąć poprzez międzynarodowy podział pracy. W gospodarce międzynarodowej może dojść do międzynarodowego podziału pracy, co pozwala na powiększenie dóbr dostępnych dla wszystkich społeczeństwa krajów uczestniczących w wymianie międzynarodowej. Dane dobro powinno być produkowane w państwie, gdzie koszty jego wytworzenia są najmniejsze.
Teoria przewag komparatywnych - (David Ricardo) Państwo może odnosić korzyści, gdy sprzedaje dobra wymagające mniejszych nakładów na produkcję w jego kraju, w zamian za dobra, które wymagają w jego kraju większych nakładów. Nie jest ważne, czy produkt ten może być wytworzony taniej w innym kraju. Bezwzględny poziom kosztów wytworzenia danego dobra nie jest istotny, ponieważ o wartości danego dobra w wymianie będzie decydować wartość nakładów, jakie kraj może zaoszczędzić, powstrzymując się od produkcji tego dobra. Każde z państw powinno zajmować się produkcją dobra najbardziej wydajną w skali kraju, choć za granicą ta wydajność może być większa.
Terms of trade - relacja zmiany cen towarów eksportowanych do importowanych
3. Instrumenty polityki handlu zagranicznego.
Cło
Podziały:
importowe, eksportowe, tranzytowe.
funkcji fiskalnej bądź ochronnej.
ad valorem (cło stanowi procent wartości towaru), specyficzne (określona kwota za określoną ilość towaru), mieszane.
Bariery pozataryfowe - opłaty wyrównawcze, dodatkowe opłaty (za czynności administracyjne celne, depozyty importowe). Ograniczenia administracyjne. Ograniczenia ilościowe (licencje importowe). Normy techniczne i sanitarne, fitosanitarne. Zakupy rządowe, wymóg składnika krajowego. Subsydia krajowe. Dumping (sprzedaż poniżej kosztów wytworzenia).
Kurs walutowy - cena waluty wyrażona w drugiej.
Kurs płynny i sztywny.
4. Międzynarodowy system walutowy.
Zespół zasad, procedur, instytucji i instrumentów niezbędnych do wykonywania transakcji międzynarodowych.
Wraz z powstaniem gospodarki światowej powstał system waluty złotej. standardowa jednostka pieniądza była w nim odpowiednikiem wartości określonej wagi złota. Emitenci pieniądza gwarantowali, pod określonymi warunkami, wykupienie wydanych pieniędzy za złoto o tej wadze. System upadł podczas pierwszej wojny światowej.
W międzywojniu gospodarka światowa przyjęła system sztabowo-złotowy. Waluty można było wymieniać na złoto ale jedynie przy dużych transakcjach (zakup całej sztabki złota).
System z Bretton Woods - funkcjonował od końca drugiej wojny światowej. Zasadzał się na sztywnym parytecie walut do dolara, i dolara do złota. USA zostały zobowiązane do wymieniania dolarów na złoto. System zawalił się na początku lat 70., gdy rezerwy złota w USA zaczęły się wyczerpywać.
Współcześnie system walutowy oparty jest na płynnych kursach walutowych. Gwarantem płynności systemu finansowego jest Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Jest uprawniony do emisji waluty międzynarodowej, tzw. specjalnych praw ciągnienia (special drawing rights -SDR), której wartość jest oparta o koszyk najważniejszych walut światowych (dolar, euro, jen, funt, kiedyś marka niemiecka i frank francuski).
Literatura:
M. Guzek, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2006.
Krugman P., Obstfeld M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2007.
Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Rymarczyk, Warszawa 2006.
Współczesna gospodarka światowa, red. A. B. Kisiel-Łowczyc, Gdańsk 1997.
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2001.
Egzemplifikacja międzynarodowych stosunków gospodarczych, red. P. Bożyk, Warszawa 2004.
VIII. Geografia polityczna i ekonomiczna.
1. Powstanie geografii politycznej.
Geografia powstała w starożytnej Grecji. W naukę przekształciła się w XVII w., status akademicki uzyskała w wieku XIX.
Przedmiot geografii politycznej - proces polityczny umiejscowiony w przestrzeni i rozwijający się w czasie, jego treść społeczna oraz związki z bazą ekonomiczną.
2. Geografia. biologiczna
Friedrich Ratzel (międzywojnie) - państwo jako organizm, darwinizm społeczny, determinizm mechanistyczny. Organizm państwowy potrzebuje przestrzeni życiowej i surowców, by przeżyć. Siedem praw:
ekspansja kultury poprzedza ekspansję terytorialną,
rozwój terytorialny poprzedza inne ścieżki rozwoju,
rozwój terytorialny to wchłanianie mniejszych jednostek polityczno-administracyjnych,
granice są zewnętrznym wyrazem tymczasowego stanu siły państwa,
kraje zacofane przejmują idee rozwoju od rozwiniętych,
idea rozwoju terytorialnego staje się powszechna.
3. Polska geopolityka geograficzna (Nałkowski, Piskozub, Smoleński, Romer)
Próbowała wykazać konieczność istnienia Polski przez naturalność jej istnienia w danych granicach.. Im lepiej pokrywa się terytorium przyrodzone (naturalne) z rzeczywistym tym lepiej. Koncepcje naturalnych granic Polski:
Dorzecze Odry, Wisły i zlewisko Bałtyku między nimi, czyli koncepcja „gniazda Orła Białego„ ;
międzymorze (pomiędzy morzem bałtyckim i Morzem Czarnym);
granice pierwszej Rzeczypospolitej Polskiej;
Wszystkie ziemie, które kiedyś należały do Polski.
4. Geopolitics.
Geopolityka polityczna jako odrębna dyscyplina naukowa, należąca do nauk politycznych. A. Mahan, Halford Mackinder, Karl Haushofer.
Literatura:
Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006.
C. Jean, Geopolityka, Ossolineum 2003.
L. Moczulski, Geopolityka : potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
Przestrzeń i polityka : z dziejów niemieckiej myśli politycznej, wybór i opracowanie A. Wolff-Powęska i E. Schulz, Poznań 2000.
19