Paulina Kasjaniuk
Opracowanie tekstu: „Wspólnota i społeczeństwo, jako typy więzi ludzkich” Ferdinanda Tonnies'a
(fragment dotyczący „jestestw społecznych”)
Jestestwa społeczne.
Przedmiotem socjologii według Tonniesa jest całokształt rzeczy i myśli, które swój początek mają w życiu społecznym. Owe „jestestwa społeczne” to nic innego jak różne formy współistnienia ludzi w rzeczywistym lub wyimaginowanym celu. Jedną z form jestestwa społecznego jest „osoba zbiorowa”, którą wyróżnia zdaniem Tonniesa „zdolność do chcenia”. Jego zdaniem jest to twór: „niedościgły, potężny i wzniosły”, szczególnie, gdy pochodzenie jego przypisuje się istotom nadnaturalnym (przykład takiego tworu Kościół). Naukowe spojrzenie na twory tego „iluzyjnego” zdaniem autora typu, odkrywa iż u jego podłoża leżą jedynie ludzkie nadzieje, obawy, lęki, potrzeby i konieczności. Autor wyjaśnia, iż podłożem wszystkich jestestw społecznym jest to czego chcą ludzie, czyli osiągnięcia przez wybranie odpowiedniego środka, który zaprowadzi ich do wybranego celu. „Ludzkie chcenie” jest naturalne i pierwotne dla człowieka. Każdy człowiek, oprócz tego czego się już nauczył , bazuje na odziedziczonym sposobie „myślenia i odczuwania porządków”. Tego rodzaju wolę nazywamy organiczną (WESENWILLE). Przeciwieństwem jej jest wola refleksyjna (KURWILLWE), w której dominuje myślenie. Wole refleksyjna jest wolą racjonalną a organiczna rozumną.
Skoro jestestwami społecznymi, kieruje głównie droga do celu, właściwe jest żeby odbywało się to za pomocą odpowiedniego środka, szczególnie gdy cel jest bardziej złożony. Stąd właśnie Tonnies wywodzi „zasadę racjonalizacji środka”, którą możemy wyjaśnić moim zdaniem powiedzeniem „cel uświęca środki”. Środek może być czasem podejmowany z wyraźną niechęcią, szczególnie gdy bezwzględnie dąży się do owego celu , łączyć z negatywnymi emocjami i wyrzutami sumienia. Pojęcia woli organicznej i refleksyjnej , obrazują dwie skrajności postępowania, jedna z nich impulsywna i nacechowana uczuciami, druga racjonalna nastawiona na cele. Tonnies nazywa te pojęcia mianem kierunkowych, a ich znaczenie jako typy idealne, które mają być narzędziem do opisu rzeczywistości.
Nie jest najważniejsze, żeby przeciwstawiać sobie te dwa pojęcia jako woli rozumnej i nierozumnej, ponieważ rozum towarzyszy obu typom woli. Warto jest jednak podkreśli rolę świadomości, która charakteryzuje wolę refleksyjną. Tonnies pokazuje nam tu następujące przykłady zachowań: knucie intryg, wypracowywanie planów itp. Wszystkie one zmierzają, ku osiągnięciu pewnych celów. Ani jeden, ani drugi typ woli nie należy odbierać w kategoriach: pozytywny negatywny z natury. Ocenie podlegają dopiero gdy obserwujemy motywy tworzenia więzi, zawiązywania stowarzyszeń, tworzenia związków czy zakładania społeczności. Nie należy również rozstrzygać, że któreś z nich wpisuje się do organicznej lub refleksyjnej kategorii. Możemy jedynie obserwować pewne trendy lub procesy kształtowania się motywów. Wszystkie rodzaje więzi, w których przeważa wola organiczna nazywamy wspólnotami (GEMEINSCHNSCHAFT) a te w których przeważa wola refleksyjna - społeczeństwami (GESELSCHAFT).
Wśród „jestestw społecznych” możemy wyróżnić 3 formy: stosunki, zbiorowości i zrzeszenia lub związki. Zrzeszenia mogą, być interpretowane na podobieństwo człowieka, który działa zgodnie ze swoją wolą lub uczestniczących w nim osób. Stosunek społeczny zapoczątkowany jest przez jego podmioty świadomie i w ten sposób ustanawia się jego istnienie. Zbiorowość to pewna grupa osób nie podporządkowana żadnym pragnieniom, dążeniom czy celom.
Stosunek społeczny polega na pewnych pierwotnych faktach, będących przyczyną interakcji międzyludzkich. Przykładem takiego stosunku, może być że ktoś jest czyimś bratem, szwagrem, ojczymem itd. W stosunku społecznym łącza ludzi pewne wartości, które zobowiązują nas do dysponowania pewnego rodzaju dobrami idealnymi. Z każdego rodzaju stosunku społecznego wynikają jakieś działania, rodzą się pewne oczekiwania i wymagania. Tu właśnie rodzą się pojęcia „praw” i „obowiązków. Za pomocą tych możemy budować stosunki społeczne na zasadzie „rozumnego działania” lub naturalnie. Działanie zgodnie z refleksją, jest wynikiem nie uzyskania dobra w ramach stosunku opartego na wspólnocie. Wzorem tego stosunku jest bardzo rozwinięta wymiana. W ten sposób wytworzone stosunki społeczne mogą być incydentalne lub utrwalone na zasadzie powtarzalności. Te przemyślane działania to najprostsza forma woli refleksyjnej, która podporządkowana jest pojęciu społeczeństwa.
Stosunki naturalne z istoty są wcześniejsze niż jego podmioty lub członkowie, ponieważ ich działanie wynika z ich skłonności, pragnień, przyzwyczajeń, miłości lub rozumnego poczucia obowiązku. Są to pewne rodzaje woli organicznej, związanych z pojęciem wspólnoty.
W ten sposób wyróżnić możemy dwa typy stosunków: oparte na wspólnocie i mające swój początek w społeczeństwie.
Rodzaje stosunków opartych na wspólnocie:
Towarzyski.
Reprezentowany na przykład przez pary koleżeńskie, braterski szczególnie przy uwzględnieniu wieku, płci, zainteresowań.
Władczy.
We wszystkich kulturach ukazany jest nam w stosunkach ojca do syna. Pojawia się on jako rodzaj opieki, która sprawowana jest jako obecność pewnych rozkazów i wskazówek do których „poddany się stosuje”. Władza często przeradza się w przemoc, nie jest tak jednak w wypadku ojcostwa, ponieważ wchodzą tu w grę uczucia. Ojcostwo zdaniem Tonniesa jest prototypem autorytetu opartego na wspólnocie.
Stosunki mieszane.
Łączy on dwa rodzaje stosunków. Jest elementarnym spośród tych opartych na wspólnocie, przykładem jest małżeństwo.
Stosunki biorące początek w społeczeństwie:
Władza rozkazodawcza - jako dobrowolny układ między jednostkami np. umowa o służbę lub ugoda wielu, by uznać władzę jednej bądź kilku osób.
Zbiorowość (SAMTSCHAFTEN). Wyróżniamy jej trzy typy: naturalną, duchową i społeczną. Interesuje nas jedynie ta ostatnia, lecz obejmuje ona częściowo dwie pozostałe. Jej podłożem jest chęć zawiązania stosunków o charakterze naturalnym lub duchowym. „Zbiorowość społeczna oparta jest na wspólnocie wówczas, gdy uczestnicy traktują ją jako daną przez naturę lub stworzoną przez wolę nadnaturalną.” Przykład Tonniesa to podział na kasty w Indiach.
Przeciwieństwem takich stosunków jest świadomość zbiorowości społecznej ukształtowana przez dążenie do wielkich celów. Wtedy mamy do czynienia z uciskiem warstwy panującej nad pozostałymi ze względu na świadomość celów do których dąży społeczeństwo. Ten proces ukazuje nam walka klasowa i związany jest z pojęciem woli refleksyjnej.
Zrzeszenie (VEREIN). Nie jest ono niczym naturalnym, jest z istoty społeczne, tzn istnieje dlatego, że wszyscy myślą o nim jako istniejącym. Może się ono jednak wyłonić ze stosunków naturalnych , jeśli te będą już społecznymi (współbycie) np. ród, plemię, klan. Następnie zrzeszenie może wynikać ze wspólnego zamieszkiwania, ludzie mieszkający na jednym terenie połączeni są wspólnymi interesami. Często takie zrzeszenie jest to gmina wiejska, nie łączą ją więzi pokrewieństwa a ziemia i zamieszkiwane miejsce. Dalej zrzeszenie może wynika ze stosunków towarzyskich z których wynika pewne współdziałanie - gminy miejskie.
Współbycie, współmieszkanie i współdziałanie stanowią wspólnotę, która może z czasem stać się świadomością narodową.
Społeczeństwo obywatelskie.
Uwarunkowaniem społeczeństwa obywatelskiego jest indywidualizm, który kształtuje je bardziej ku wspólnocie, z uwagi że jego działanie wynika z decyzji poszczególnych osób. Jest zdaniem autora formą najwyższą. Społeczeństwo obywatelskie jest zbiorowością o charakterze ekonomicznym, a uczestniczące w nim jednostki mające swój udział w kapitale społecznym . Jest to republika obywatelska, która wykorzystuje państwo jako środek do osiągnięcia celu.