Rozdział 7 - Poznawcze uwarunkowania zdrowia i choroby

1. Potoczne i naukowe koncepcje zdrowia

King - trzy systemy przekonań i postaw wobec problemów zdrowotnych:

1. medycyna pierwotna - podstawą jest magia, przyczyny choroby - celowe działanie innego człowieka lub sił nadprzyrodzonych; leczenie za pomocą formuły magicznej za pomocą czarownika/szamana; społeczeństwa pierwotne.

2. medycyna ludowa - system oparty na doświadczeniu, charakterystyczny dla społeczności wiejskich; znachorzy, zielarze, itd.; ich zalecenia skuteczne; elementy tego systemu przenikają do medycyny naukowej;

3. medycyna naukowa - oparta na eksperymencie; racjonalne wyjaśnianie w kategoriach przyczyn i skutków; wiedza nie jest niezmienna, więc system nie jest zamknięty;

W naszym społeczeństwie dominuje naukowy system przekonań. Współistnieją z nim elementy z pozostałych systemów. Indywidualne koncepcje kształtują się w obrębie tych trzech systemów z dominacją medycyny naukowej. Ważną role odgrywa doświadczenie człowieka (percepcja Ja fizycznego, odczuwanie dyskomfortu i dolegliwości, obserwacje związków między zachowaniem i zdrowiem i zmianami tego stanu, doświadczenia dotyczące leczenia itd.). O ostatecznym kształcie przekonań indywidualnych nt. zdrowia decyduje własna aktywność poznawcza. Zgodnie z koncepcją Festingera można by oczekiwać, że doprowadza ona do powstania spójnej i w miarę trafnej koncepcji zdrowia i choroby jednak koncepcje te są raczej niekompletne i niezgodne z wiedzą naukową. Typowe zniekształcenia:

• nadmierny optymizm w ocenach dotyczących własnej osoby (np. mniejsze prawdopodobieństwa zachorowania w moim przypadku)

• błędne przekonania nt. kontroli poznawczej (np. choroba nadciśnienia przebiega bezobjawowo, a 80% (nawet Ci świadomi tego, że jest bezobjawowa) twierdziło, że odczuwa zmiany ciśnienia)

2. Komponenty świadomości zdrowotnej i jej rozwój.

Badania koncentrują się raczej na pojęciu choroby, a nie zdrowia odzwierciedlanej w świadomości potocznej. Dwa podejścia:

A) poznawcze - założenie o istnieniu w umyśle OB stosunkowo stabilnej reprezentacji zdrowia i choroby; komponenty świadomości: percepcja zdrowia i choroby, przekonania dot. czynników ważnych dla zdrowia i choroby, leczenia i następstw choroby; szczególne zainteresowanie percepcją choroby - jej wymiary: powaga choroby, osobista odpowiedzialność (zależność od zachowania czł.), kontrolowalność (możliwość wpływu) i przebieg w czasie. Ważna rola atrybucji przyczyn choroby(na 3 wymiarach: kontrolowalność, lokalizacja, stabilność);

B) społeczne - akcentuje dynamiczny charakter reprezentacji poznawczych, które kształtują się w dużym stopniu w trakcie badania, pod wpływem kontekstu społecznego tworzonego przez badacza; podkreśla się rolę dyskursu - dopiero w kontakcie z rozmówcą rozwija się określone rozumienie zdrowia i choroby, pojawiają się sprzeczne wypowiedzi i niepewność.

Herzlich - centrum definicji zdrowia i choroby jest aktywność społeczna; choroba może oznaczać:

- zagładę - dla osób aktywnych społecznie

- wyzwolenie - dla osób nadmiernie obciążonych zobowiązaniami społecznymi

- zawód, zajęcie - dla osób, które akceptują chorobę i dążą do uzyskiwania związanych z nią przywilejów

Badania nad rozwojowymi aspektami świadomości zdrowotnej prowadzono w kontekście teorii Piageta. Badania Bibace i Walsh dzieki 4, 7 i 11-letnich:

- 4-latki - stadium przedoperacyjne; powstanie choroby udziałem czynników zew., bez związków przyczynowo-skutkowych, odwołanie do myślenia magicznego;

- 7-latki - stadium operacji konkretnych - w kategoriach zarażenia i internalizacji; fizycznego kontaktu z czynnikami szkodliwymi i jego efektów dla organizmu

-11-latki- operacje formalne - w kategoriach wew. procesów fizjologicznych lub psychofizjologicznych.

Pucharki - dzieci przedszkole(rysunki zdrowia - podobne; choroby - dość zróżnicowane i konkretne), szkolne (klasy I-III; rysunki - uboższe i bardziej schematyczne - kopie plakatów; + wypowiedzi pisemne - włączały do koncepcji zdrowia sposoby dbania o zdrowie; duża różnorodność przyczyn powodujących chorobę), młodzież licealna(opisy rozbudowane, ujmowanie różnic indywidualnych w ujmowaniu zdrowia).

W badaniach dorosłych stwierdzono, ze w świadomości potocznej odzwierciedlają się elementy modeli zdrowia biomedycznego oraz holistycznego.

- przekonanie o własnym wpływie na zdrowie;

- zdrowie może się załamać na skutek naturalnego wyczerpania zasobów odpornościowych

Preferencja modelu holistycznego była tym większa, im wyższe było wykształcenie i młodszy wiek osób.

3. Przekonania dotyczące możliwości wpływania na własne zdrowie

A) Przekonania nt. źródeł kontroli zdrowia (od Rottera - umiejscowienie kontroli)

Levenson zmodyfikował teorie Rottera: kontrola zew. i wew. jako dwa odrębne wymiary (a nie dwa bieguny) oraz wyróżnił dwa komponenty lokalizacji zew.: przypisywanie kontroli wzmocnień innym ludziom, obdarzonym mocą i traktowanie wzmocnień jako spraw przypadku. Można wyodrębnić szczegółowe zakresy poczucia kontroli (np. zdrowotnej). Skromne rezultaty badań. W niektórych badaniach stwierdzono związek między poszukiwaniem informacji medycznych z przekonaniem o własnej możliwości kontrolowania zdrowia, ale tylko u os. przypisujących zdrowiu dużą wartość. Niektóre badania wskazują na pozytywną rolę przekonania o kontroli wewnętrznej i zewnętrznej, polegającej na przypisywaniu kontroli `innym mocnym'.

B) Koncepcja poczucia własnej skuteczności Bandury.

- Oczekiwania dot. wyniku (czy określone zachowania doprowadzą do celu?)

- Oczekiwania dot. własnej skuteczności (czy jest się zdolnym do określonego zachowania?)

- W zależności od oczekiwań: zbliżanie lub nie podejmowanie działań.

W psychologii zdrowia poczucie skuteczności traktuje się jako jeden z najważniejszych wyznaczników zachowań zdrowotnych (równorzędny z innymi, nie nadrzędny). Podkreśla się dynamiczny charakter tego konstruktu, jego specyfikę w kolejnych fazach działania.

W koncepcji Bandury poczucie skuteczności traktowane jest statycznie. Określają go trzy właściwości:

- poziom - trudność zadania;

- stopień ogólności - dot. konkretnego działania, lub ogólnej klasy działań

- siła - decyduje o wytrwałości w dążeniu do celu

W inicjacji zachowania ważne jest przekonanie o własnej zdolności do zaplanowania i rozpoczęcia zachowania. W fazie kontynuacji działania decydujące znaczenie ma przekonanie o własnej zdolności do pokonywania przeszkód, które mogą się pojawić. W przypadku zaniechania działania na powrót do jego wykonywania decydujący wpływ ma przekonanie o zdolności do ponownego podjęcia działania.

4. Rola czynników poznawczych w organizacji zachowań zdrowotnych.

Zastrzeżenia

1) przekonania człowieka nie stanowią w pełni trafnego odzwierciedlenia rzeczywistości;

2) w sprawach dot. zdrowia człowiek może funkcjonować niezgodnie z prawidłowościami ujętymi w teorii dysonansu poznawczego; stwierdzono niespójności w samych przekonaniach, współwystępowaniem przekonań wzajemnie sprzecznych i postępowanie niezgodne z przekonaniami;

3) reprezentacje poznawcze zdrowia i choroby nie są stabilne i są raczej tworzone w trakcie badania, w kontekście tworzonym przez badacza (wpływ społeczny);

4) to ujęcie jest niekompletne; uwarunkowania poznawcze to tylko fragment systemu czynników wpływających na zach.

Jednakże siła przekonań zdrowotnych jest spektakularna (przypadki wyzdrowień z b. ciężkich chorób).

---