Rozdział 9 - Zdrowie i choroba w paradygmacie stresu psychologicznego.

Pierwszy(mający wpływ doniosły) - Selye - stres jako niespecyficzna reakcja organizmu powstająca odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów), zwanej ogólnym zespołem adaptacyjnym. Zespół ten ma trzy stadia:

• reakcja alarmowa - zmobilizowanie sił obronnych;

• stadium odporności - pełne przystosowanie do stresowa;

• stadium wyczerpania - dochodzi do niego w wyniku wyczerpania energii przystosowania jeśli stresor jest odpowiednio nasilony i działa w odpowiednio długim czasie;

1. Współczesne określenia stresu psychologicznego.

Trzy nurty w ujmowaniu stresy, różniące się lokalizacją jego źródła:

• stres utożsamiany jest z sytuacją, wydarzeniem zewnętrznym czy bodźcem o określonych właściwościach; ma odpowiednik w mowie potocznej: „trudna sytuacja”; wydaje się, że wystarczy określić charakterystyczne właściwości stresora, żeby każdorazowo można było jednoznacznie stwierdzić, czy wystąpiło zjawisko stresu - to nie tak - różna obróbka poznawcza, różnego natężenia stres; przydatnych w badaniach naukowych i na potrzeby kliniczne, kiedy chcemy określić obiektywną wartość bodźca;

• stres jest odnoszony do reakcji wewnętrznych człowieka, zwłaszcza reakcji emocjonalnych doświadczanych w postaci określonego przeżycia; jednostronne i niewystarczające do ujęcie specyfiki stresu psychologicznego(ważne przecież znaczenie przypisywane przez jednostkę określonemu stresorowi);

• definiowanie stresu przez odwołanie do określonej relacji czynników zewnętrznych z właściwościami człowieka;

Współcześnie stres odnosi się do określonego rodzaju relacji zasobów czy możliwości jednostki z adresowanymi do niej wymagań. Relacja polega na zakłóceniu lub zapowiedzi zakłócenia równowagi między wymaganiami(syt. zew., ale też standardy jednstk.) a możliwościami ich spełnienia. Brak równowagi może oznaczać, że możliwości są za małe, albo że wymagania są za małe.

1.2. Poznawczo - transakcyjny paradygmat Lazarusa i Folkmana

- teoria ogólna, obejmuje wszystkie formy aktywności człowieka;

- rola kontekstu sytuacyjnego i relacji jednostki z otoczeniem dla przebiegu aktywności; wzajemne oddziaływania - transakcja;

- transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu(ciągły charakter - > ocena pierwotna) `nie mająca znaczenia', `sprzyjająco - pozytywna', `stresująca'(relacja osoby z otoczeniem, oceniana przez osobą jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi)

- transakcja stresowa może być ujmowana jako:

a) krzywda/strata; dot. już zaistniałej szkody, w postaci utraty wartościowych obiektów; emocje: złość, żal, smutek;

b) zagrożenie; szkoda, która dopiero ma nastąpić; emocje: strach, lęk, martwienie się;

c) wyzwanie; też charakter antycypacyjny, ale dot. szkody i straty jak też korzyści. Emocje: neg. i poz.: nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie;

- jeśli ocena pierwotna będzie uznaniem relacji za stresową - ocena wtórna: dot. możliwości podjęcia działania, by usunąć przyczyny stresu lub przynajmniej łagodzić jej skutki, a w przypadku wyzwania osiągnąć dostępne korzyści; odnosi się do źródeł i zasobów;

- ocena pierwotna i wtórna przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone; poz. ocena swoich możliwości może zmienić ocenę pierwotną sytuacji stresowej jako wyzwanie.

1.3. Teoria zachowania zasobów Hobfolla

- podobna co do ogólności i szerokości zastosowania, ale sprzeciwia się paradygmatowi Lazarusa;

- czerpie z antropologii kulturowej, wprowadza wątki filozoficzne i socjologiczne, poszukując podstaw ewolucyjnych i kulturowych doświadczania stresu.

- Hobfoll postuluje kolektywistyczny charakter radzenia sobie;

- u źródeł ludzkiej aktywności leży cel, którym jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby. (dot. jednostki i szerszych społeczności);

- zasoby definiowane są jako przedmioty, warunki, własności osobiste i formy energii, które albo same są wartościowe dla przeżycia, albo służą jako środek do osiągnięcia obiektów mających wartość;

- stres występuje, gdy zachodzą obiektywne okoliczności odnoszące się do zasobów:

a) zagrożenie utratą zasobów;

b) faktyczna utrata zasobów;

c) brak zysków w następstwie zainwestowania swoich zasobów;

- stres to wew. stan zdeterminowany przez percepcję tych okoliczności, źródłem jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem.

- gospodarka zasobami obejmuje dwa cykle: strat i zysków; przebieg tych zysków określa się jako spiralę(zysk i strata maką tendencje do powiększania się w kolejnych cyklach); spirala strat charakteryzuje się jednak większą dynamiką w porównaniu ze spiralą zysków

- utrata zasobów jest nieproporcjonalnie istotniejsza, bardziej dotkliwie odczuwana niż zysk.

- kolejna zasada przewiduje inwestowanie zasobów w celu uchronienia się przed ich utratą, kompensowania strat i powiększania rezerwuaru zasobów,

- następstwa gospodarowania zasobami zależnie od ich początkowego poziomu: posiadacze większych zasobów są mniej podatni na utratę zasobów i bardziej zdolni do uruchamiania spirali zysków.

- narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami - The Conservation of Resources Evaluation - COR- Evaluation)

2. Wielowymiarowa analiza zjawiska stresu a podejście do problemów zdrowotnych we współczesnej psychologii zdrowia.

- Lazarus proponuje by w bad. nad stresem wyodrębnić trzy poziomy:

a) społeczny - odnoszący się do relacji jednostki z innymi;

b) psychologiczny - obejmujący jednostkową ocenę sytuacji, reakcje emocjonalne i organizację zachowania;

c) fizjologiczny, czy szerzej biologiczny;

- procesy psychiczne mogą - mobilizować organizm do działania, co umożliwia długotrwały wysiłek, ale ten wzmożony wysiłek - może prowadzić do `chorób z przystosowania'.

- Lazarus - wyróżnione poziomy są w dużym stopniu od siebie niezależne, stres na jednym poziomie nie musi wpływać na stres na innym poziomie.

- wielowymiarowe traktowanie stresu odpowiada biopsychospołecznemu modelowi choroby.

3. Radzenie sobie jako specyficzna forma aktywności wobec stresu i jej znaczenie dla następstw stresu.

- Lazarus i Folkman: radzenie sobie to stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wew. wymaganiami, ocenianymi przez osobą jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.

- ciąg celowych wysiłków, podejmowanych w wyniku określonej oceny syt., kontynuowanie wysiłków i ich zmienność -> proces;

- obecność oceny poznawczej wyklucza tu mechanizmy adaptacyjne działające na poziomie biologicznym i zachowania odruchowe;

- ocena syt. nie musi być realistyczna a cel aktywności nie musi być uświadomiony - pozwala to uznać nieświadome mechanizmy obronne jako formę radzenia sobie; mają ważną rolę w sytuacjach niekontrolowanych;

- funkcje radzenia sobie:

a) instrumentalna, zadaniowa, zorientowana na problem - polega na poprawie niekorzystnej relacji wymagań do możliwości;

b) samoregulacja emocji - obniżanie przykrego napięcia i łagodzenie innych neg. stanów emo.; emocje też pełnią funkcję adaptacyjną

- teza o znaczeniu radzenia sobie dla skutków konfrontacji stresowej w dalszym ciągu oczekuje udowodnienia;

- istotne znaczenie w rozumieniu w rozumieniu zależności między radzeniem sobie a skutkami stresu może mieć problem kosztów radzenia sobie, czy utraty zasobów, w wyniku inicjacji i kontynuowania wysiłków zmierzających do opanowania sytuacji stresowej; niekiedy zaniechanie aktywności i tolerowanie źródła stresu może być bardziej opłacalne niż podjęcie radzenia sobie;

4. Nowe kierunki w badaniach nad radzeniem sobie.

- Lendler i Parker proponują wprowadzenie `radzenia sobie skoncentrowanego na unikaniu'

- inni - radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu: strategie poznawcze, umożliwiające na przykład nadawanie znaczenia sytuacjom chronicznego stresu, nie dającego się kontrolować.

- uwzględnienie aspektu społ. w postaci poszukiwania społ. wsparcia jako formy radzenia sobie;

- radzenie sobie reaktywne - już z zaistniałą syt. stresową; proaktywne - aby zapobiec, zmniejszyć oddziaływanie potencjalnych przyszłych stresorów;

- Schwarzer: trzy formy radzenia sobie zorientowanego na przyszłość:

a) antycypacyjne radzenie sobie: ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma nastąpić w niedalekiej przyszłości i jest związane z ryzykiem krzywdy lub straty;

b) prewencyjne radzenie sobie: dot. krytycznego wydarzenia w bardzo odległej przyszłości, które może zajść z jakimś prawdopodobieństwem i polega na gromadzeniu ogólnych zasobów mogących zmniejszyć skutki przyszłych wydarzeń

c) proaktywne radzenie sobie - ma ogólny zakres, wiąże się z przyszłymi zdarzeniami - polega na gromadzeniu zasobów ułatwiających wykorzystanie przyszłych szans (np. zdrowy styl życia)

- radzenie sobie religijne, duchowe - os. posługująca się religijnym radzeniem sobie traktuje Boga jako źródło oparcia w przezwyciężaniu stresu; formy: wykorzystywanie otrzymanych od Boga zasobów, delegowanie nań odpowiedzialności za rozw. probl., czy współpracy z Bogiem.

- przesunięcie akcentu z oceny poznawczej na emocje - badania:

+ radzenie sobie przez kontakt z emocjami(aktywne ich dośw. i ekspresja),

+ regulacja emocji (odzwierciedlają transakcję, ale też mobilizują do działania);

+ emocje pozytywne w kontekście radzenie sobie - emo poz. występują także trudnych, a nawet beznadziejnych sytuacjach, w syt. stresowych rośnie pobudzenie emocjonalne w kierunku emo. poz. i neg.; bezpośrednie działania sprzyja emocjom poz., a akceptacja łagodzi neg.;

5. Radzenie sobie z problemami zdrowotnymi w świetle nowych tendencji badań nad radzeniem sobie.

- reakcja zaprzeczania chorobie: nie przyjmowanie do wiadomości faktu zachorowania, mimo dostępnych i zrozumiałych dla chorego informacji na ten temat; jest to strategia unikowi, doraźnie chroniąca przed lękiem i pozwalająca w niektórych przypadkach kontynuować dotychczasowy tryb życia bez angażowania się w rozwiązywanie problemów zdrowotnych (na dłużą metę skutki dramatyczne)

-łagodniejsza forma - nie przyjmowanie do wiadomości tych informacji, które wzbudzają najsilniejszy lęk - radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu - poznawcze zniekształcenie rzeczywistości; inne jej formy (adaptacyjne): nadawanie sensu, ułatwiające radzenie sobie z chorobą przewlekłą

- strategie proaktywne - mają charakter intencjonalny, są związane z tworzeniem i rozwojem procesów samostanowienia i efektywnej samoregulacji, mają charakter ogólny i są nastawione na dalekie cele, mieszczą się w nich wszystkie życiowe i rozwojowe kompetencje służące realizacji celów i urzeczywistniania wizji: kompetencje poznawcze, emocjonalne i zaradcze; wyznacznikami są: poczucie własnej tożsamości, indywidualny system wartości i celów oraz kontekst społ.;

- związek między religijnością (lub szerzej duchowością) a radzeniem sobie i zdrowiem; religijne radzenie z chorobą w formie modlitwy o zdrowie występują bardzo często; nie zawsze wpływ tego radzenia jest korzystny, np. delegowanie na Boga odpowiedzialności za własne zdrowie może prowadzić do biernej postawy, choć większość badań dowodzi pozytywnego związku;

- w stresie o dużym nasileniu, stresie katastroficznym - wsparcie społ. działa zarówno na zmniejszenie stresu jak i na poziom zdrowia, co nazwano efektami bezpośrednimi działania pomocnych więzi w grupach naturalnych i instytucjonalnych;

-wsparcie funkcjonalne - spostrzegane i otrzymywane może działać jako bufor wobez zagrożenia patologią, gdyż zmniejsza występujące napięcie stresowe i umożliwia przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony mechanizm stresu i radzenia sobie, osłabiając jego neg. skutki;

- brak wsparcia, samotność jest czynnikiem ryzyka zachorowania, przedłużania choroby i przedwczesnej śmiertelności;

---