Poezja Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej.

Maria z Kossaków Pawlikowska- Jasnorzewska urodziła się w Krakowie, 24 listopada 1891 roku, jako córka znanego malarza Wojciecha Kossaka i Marii z Kisielnickich. Rodzina poetki, zarówno ze strony ojca, jak i matki, wywodziła się ze szlachty. W domu nad tradycjami ziemiańskimi przeważały jednak artystyczne. Atmosfera domowa, środowisko- odegrały tu rolę tym większą, że przyszła poetka systematycznej szkolnej nauki nie pobierała, nie ukończyła też studiów wyższych (choć przez krótki czas uczęszczała na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. Znaczną kulturę umysłową (w tym także znajomość kilku języków obcych) zawdzięczała starannej edukacji domowej, a zwłaszcza: własnym lekturom i studiom z zakresu literatury, filozofii i przyrodoznawstwa- kontynuowanym przez całe życie.

Pawlikowska wychodziła za mąż trzykrotnie. Po raz pierwszy w 1916 r.- za Władysława Bzowskiego, w owym czasie oficera armii austriackiej. Bzowski był człowiekiem o ciasnych horyzontach , dlatego małżeństwo to szybko się rozpadło. Drugim mężem poetki był Jan Pawlikowski. Inteligent, a przy tym wielki indywidualista. Ten związek także się rozpadł. W latach trzydziestych Pawlikowska wyszła za Stefana Jasnorzewskiego, oficera lotnictwa- i to dopiero małżeństwo okazało się trwałe.

Od wczesnej młodości Pawlikowska wiele podróżowała. Była m. in. we Francji, we Włoszech, Turcji i Grecji. Przez cały okres dwudziestolecia poetka utrzymywała stałe kontakty ze środowiskami literackimi i artystycznymi. Więzy przyjaźni łączyły ją z większością poetów grup Skamandra, a także ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem. Wszyscy pamiętnikarze tamtych czasów podkreślają jej niezwykły urok, dzięki któremu zyskiwała przyjaciół i wielbicieli.

Wiersze pisała Pawlikowska od dzieciństwa. Zadebiutowała jednak dopiero w roku 1922, tomikiem, w którego skład wchodziły m. in. utwory pisane w czasie wojny. Równocześnie z liryką rozwijała się twórczość dramatyczna. Dramaty Pawlikowskiej, dalekie od osiągnięcia poziomu jej liryki, świadczą jednak o znacznym talencie w tej dziedzinie. Dramat Baba- Dziwo stał się jednak źródłem problemów poetki. Zawarta w nim krytyka rządu Hitlera spotkała się z ostrym protestem ambasady niemieckiej. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Polski autorka mogła czuć się zagrożona. Rok 1939 stanowi zasadniczy przełom w życiu poetki. Wtedy to ucieka z kraju i osiada na emigracji. Do Polski już nigdy nie wróci. Nieuleczalnie chora, spędza ostatnie miesiące życia w szpitalu w Manchaster. Pawlikowska umiera 9 lipca 1945.

Twórczość Marii Pawlikowskiej- Jasnorzewskiej wyraża i współtworzy dwie rewolucje, jakie dokonały się w życiu i świadomości polskiej inteligencji w okresie dwudziestolecia- rewolucję obyczajową i poetycką. Symbolem rewolucji obyczajowej była kobieta wyzwolona. W roku 1918 większość państw europejskich (w tym także Polska) przyznała kobietom prawa wyborcze. Otworem stanęły przed kobietami uczelnie wyższe. Emancypacja stała się faktem. Procesowi temu towarzyszyły przemiany zachodzące w dziedzinie obyczaju. Pojawienie się na widowni społecznej kobiety samodzielnej i niezależnej wpłynęło na przekształcenia w sferze obyczajowo-erotycznej. Postulaty tej rewolucji znajdziemy również w poezji Pawlikowskiej. Tworzy ona nowy typ podmiotu lirycznego- jest nim świadoma siebie, swobodna, niezależna kobieta. Następuje zwrot ku codzienności. W jej poezji dokonuje się nobilitacja całej sfery realiów do tej pory uważanych za „niepoetyckie”. Pojawia się potoczne słownictwo, kolokwialna składnia, powiedzenia i obiegowe zwroty. Przykładem może tu być wiersz Zdobycz, mówiący o kupnie pończoch.

Poezja Pawlikowskiej a Skamander i Awangarda

Z członkami Skamandra łączyły Pawlikowską stosunki przyjacielskie. Kilka jej wierszy jest dedykowanych właśnie skamandrytom. „Wiadomości literackie” i „Skamander” były pismami, z którymi Pawlikowska najżywiej współpracowała; tu ukazały się pierwodruki większości jej utworów. Toteż ówczesna krytyka niejednokrotnie zaliczała poetkę do grupy skamandrytów.

Pawlikowską łączy ze Skamandrem (w dziedzinie poezji):

- sympatia dla twórczości Staffa

- zainteresowanie przedawangardową poezją francuską i rosyjską,

- uleganie podobnym modom

- prozaizacja i kolokwializacja języka poetyckiego

- zainteresowanie światem codziennych realiów

- odpatetyzowanie konwencji poetyckich

- kreacja nowego bohatera lirycznego (zwykłego, szarego człowieka)

- konkretność (nie abstrakcja)

- sensualizm (wrażliwość zmysłowa)

Różnice:

- brak atmosfery nudy

- brak poczucia rezygnacji i chęci ucieczki (nie pojawia się w poezji Pawlikowskiej np. mit sielskiej prowincji)

- świat przeżyć bohaterów jest intensywniejszy, pełen napięcia

Poezja kobieca jest względnie nowa, dlatego nie ma tu miejsca na przesyt, nudę czy sentymentalny smutek.

Z biegiem lat przybywało różnic między poezją Pawlikowskiej, a poetyką Skamandra. Jednocześnie przybywało zbieżności z poetyką Awangardy. Pawlikowską od początku łączyło z awangardzistami to, co dzieliło ją od Skamandra: antysentymentalizm, dyskrecja i zwięzłość. Przesunięcie w kierunku Awngardy możliwe było także dzięki zmianie w samej grupie. Jej rewolucjonizm złagodniał, poszerzyła się sfera tematów. Podobieństwo z Awangardą stanowiły: metaforyka oparta na grze znaczeń, poetyka niedomówień i aluzji. Obcy był natomiast Pawlikowskiej awangardowy technicyzm i stylistyczna maniera.

Chronologia

W rozwoju chronologicznym tej poezji można wyróżnić trzy okresy. Wyznaczają je daty: 1922-1927, 1928-1939, 1939-1945.

1922- data debiutu

1927- ukazuje się Wachlarz (tomik, będący zamknięciem pierwszego okresu)

1939- wybuch wojny, emigracja

1945- data śmierci

Okres pierwszy przypada na lata witalizmu, entuzjastycznej pochwały życia, ludycznych koncepcji sztuki, radości z odzyskanej niepodległości i możliwości swobodnego tworzenia. Atmosferę tę oddają przede wszystkim dwa pierwsze tomiki Pawlikowskiej: Niebieskie migdały (1922) i Różowa magia (1924)- manifest egotyzmu młodej, zakochanej, świadomej swego wdzięku kobiety, a jednocześnie ewokacja niezwykle wyczulonej wrażliwości zmysłowej i niezwykle subtelnej inteligencji.

Zainteresowanie kolorem łączy Pawlikowską z tradycją impresjonistyczną. Natomiast wpływu formizmu można dopatrzeć się w:

- dawaniu przez poetkę prymatu kolorystycznej kompozycji wiersza

- zainteresowaniu geometrycznym uproszczeniem i ekspresyjną deformacją

- dążeniu do bezprzedmiotowości

Zbiorek drugi, Różowa magia, jest najbardziej skamandrycki spośród tomików Pawlikowskiej. W tym właśnie tomie dokonują się na dobre: prozaizacja języka, ucodziennienie realiów, demokratyzacja „ja” lirycznego. To stąd pochodzą wiersze o telefonie i amerykańskim filmie.

Świat wczesnych wierszy Pawlikowskiej to oszałamiający pięknem, intensywnością, bogactwem form świat zjawisk, które nic nie znaczą. Albo raczej takich, których nie można traktować poważnie. „Świat jak mydlana bania”- w tych słowach zamyka się cała filozofia.

Po bogactwie formalnym pierwszych dwóch tomików, Pocałunki zaskakują formalną ascezą: prostotą wersyfikacji, zubożeniem i stonowaniem kolorystyki, monotonią tematów. Pod ascezą kryje się jednak bardzo wytrawny kunszt poetycki. Tomik składa się niemal wyłącznie z czterowierszy. Wiersze te zestawiano z miniaturami hiszpańskimi i japońskimi oraz greckimi epigramatami. Szczególnym rysem tych utworów jest zaskakująca pointa. Z miniaturą, ulubioną przez Jasnorzewską formą lirycznej wypowiedzi, łączy się na ogół skłonność do kompozycji cyklicznych, do łączenia poszczególnych utworów w większe całości.

W pierwszym okresie poezji Pawlikowskiej dominującą rolę odgrywają- biologicznie uwarunkowane- przeżycia kobiety młodej. Głównym tematem jest tu miłość. Niemal jednocześnie pojawia się jednak w tej poezji i inny motyw tematyczny- starość. Lęk przed przemijaniem występuje tu w kobiecej wersji, jako lęk przed utratą urody i szans na miłość.

Okres drugi, począwszy od Ciszy leśnej (1928) przynosi przesunięcie akcentów. Wirtuozerię formalną zastępuje refleksja filozoficzna, racjonalizm zastąpiony zostaje przez metafizykę, cywilizacja przez Naturę. W tym czasie Pawlikowska wydaje m. in. Paryż (1928), Surowy jedwab (1932), Śpiąca załoga (1933), Szkicownik poetycki (1939).

W drugim okresie pojawia się zwrot ku irracjonalizmowi, którego wyrazem staje się zainteresowanie magią i spirytyzmem. Można ten fakt tłumaczyć dwojako. Pawlikowska już w młodości interesowała się różnymi formami okultyzmu. Z drugiej strony po pierwszej wojnie światowej zapanowała swoista moda na spirytyzm. Poetkę interesuje przede wszystkim stan zawieszenia między życiem a śmiercią.

W tym czasie objawia się także zainteresowanie Pawlikowskiej religią buddyjską. W poezji pojawia się motyw wędrówki dusz. Jasnorzewską zaczyna także pociągać temat Matki Natury (inspiracje filozofią Schopenhauera). Przyroda ukazana zostaje jako ciemna i zbrodnicza siła. W szczególny sposób buntuje się poetka przeciwko macierzyństwu, jako prawu, które rządzi kobietą (patrz: wiersz pt. Ciężarna). Postawa wrogości wobec Natury występuje jednak równocześnie z postawą podziwu i fascynacji. Poetka zachwyca się dynamizmem, aktywnością, bogactwem form przyrody.

Jeden ze stylów stanowiących novum w poezji Jasnorzewskiej drugiego okresu to styl retoryczny. W wierszach przeważa forma drugo osobowa, nagromadzenie apostrof, imperatywów, inwektyw, zaklęć, pytań retorycznych (retoryka typu skamandryckiego).

Przełom roku 1939 to najbardziej zasadnicza cezura w poezji Pawlikowskiej. Z poezji znika wtedy tematyka miłosna. W sposób zasadniczy zmienia się stosunek poetki do świata społecznego, Historii i do własnej twórczości. W latach wojny Historia staje się jednym z głównych tematów jej wierszy. Pojawia się także bardzo osobisty motyw tęsknoty za rodziną.

Krytyka

Pierwsze spotkanie poetki z krytyką było bolesne. Ostap Ortwin, jeden z najpoważniejszych autorytetów tego czasu, powitał Niebieskie migdały ostrym i drwiącym pamfletem. Wierszyki te mogłyby służyć do zawijania karmelków nadziewanych marcypanami- pisał. Głos Ortwina pozostał jednak odosobniony. Życzliwie przyjął dwa pierwsze tomiki Jan Lorentowicz, nie szczędzili pochwał rówieśnicy poetki. Co ciekawe jej twórczość ceniona była zarówno przez skamandrytów, jak i awangardzistów. Najobszerniejsze, najbardziej fachowe i analityczne omówienie wychodzi w 1928 roku spod pióra Karola Zawodzińskiego, czołowego krytyka poetyckiego tych lat. Lata 30 przynoszą znaczne umocnienie się pozycji poezji Pawlikowskiej. Jednocześnie przechodzi ona pierwszą próbę czasu. Staje się przedmiotem zainteresowania nowego pokolenia, znacznie już młodszego od poetki. Owa konfrontacja dokonuje się w warunkach niezbyt dla Pawlikowskiej korzystnych- w epoce wymagającej od poezji poważnego zaangażowania w problematykę moralną i społeczną. Podziw dla wirtuozerii pozostaje niezmienny, ale egotyzm spotyka się z dużą krytyką. Do najbardziej pozytywnych głosów ówczesnego młodego pokolenia zaliczyć wypada głos Artura Sandauera, autora recenzji dwóch ostatnich przedwojennych tomików Pawlikowskiej.

Opracowanie ze wstępu z BN (J. Kwiatkowski)

Biografia

• Ur. w Krakowie 24 listopada 1891r.

• Córka malarza Wojciecha Kossaka, wnuczka Juliusza Kossaka, siostra Jerzego (też malarz), siostra aktorki i pisarki Magdaleny Samozwaniec (pseudonim), rodzina miała korzenie szlacheckie.

• Ukształtowało ją rodzinne środowisko artystyczne oraz edukacja domowa- literatura, filozofia i przyrodoznawstwo- nie uczęszczała do regularnej szkoły (krótka edukacja w krakowskiej ASP).

• Cierpiała na chorobę kręgosłupa, miała trzech mężów (kolejno: Bzowski, Pawlikowski i Jasnorzewski- dopiero z ostatnim była szczęśliwa)

• Sporo podróżowała

• W okresie XX-lecia- aktywne kontakty poetki z środowiskami literackimi : głównie z grupą Skamander (np. z S. I. Witkiewiczem napisała zaginioną sztukę Koniec świata; wymieniali się wierszami między sobą - Pawlikowskiej wiersze o Tuwimie i Lechoniu, podobieństwo jej Pocałunków do Biletów tramwajowych Iwaszkiewicza,współpracowała z pismami Skamander i Wiadomości Literackie), formistami- Chwistkiem i Pronaszko, także poznanie Leopolda Staffa odegrało znaczną rolę w jej przyszłej poezji.

• Znana była z niezwykłej wrażliwości i urody: „Lilka była eteryczna jak jej wiersze(…) Naprzód uderzała jej uprzejmość”, „Wróżka, czarodziejka, Tytania(…)”

• Wiersze pisała od dzieciństwa, zadebiutowała w 1922 roku, w XX-leciu wydała 13 zbiorków poezji

• Tworzyła też DRAMATY: 3 wyszły drukiem, reszta zachowała się w rękopisach, na ogół z powodzeniem je wystawiano, ich tematyka to na ogół- walka o „równouprawnienie w miłości”, wrogość wobec nieubłaganych praw natury( macierzyństwo, problem starości, feminizm- mężczyźni w dramatach zazwyczaj znajdują się w zawstydzającym położeniu), najciekawsze dramaty to metaforyczne: Kochanek Sybilli Thompson (fantastyczne odmłodzenie staruszki), Mrówki ( baśniowość- XX- wieczna cywilizacja mrowiska), Baba- dziwo (tragikomedia, groteska- protest wyzwolonej kobiety przeciw społeczeństwu, które pragnie w niej widzieć tylko matkę oraz ostra satyra na totalitaryzm w hitlerowskiej wersji).

• Wrzesień 1939- wyemigrowała z kraju- przełom w życiu- wojna złamała ją psychicznie (poczucie kataklizmu, tęsknota za krajem i rodziną)

• Zm. 9 lipca 1945r w szpitalu w Manchester (chora nieuleczalnie).

Twórczość:

Ogólnie:

• Związana z 2 rewolucjami w życiu i świadomości inteligencji w okr. XX-lecia międzywojennego: obyczajową i poetycką- dawne ideały, mity i społeczne wzorce ginęły, miniona epoka - w której wychowana była poetka- nagle stała się odległa i śmieszna. Nowa epoka to model nowej kobiety: samodzielna, zdobywa kwalifikacje zawodowe, cechuje ją swobodny erotyzm, kobieta codzienna, zwykła, walczy o równouprawnienie obyczajowe. Pojawia się kobieta autorka: (w prozie) Dąbrowska, Nałkowska, Kuncewiczowa, Boguszewska, Gojawiczyńska, Krzywicka, Magdalena Samozwaniec, (w poezji) Kazimiera Iłłakowiczówna i M. P- Jasnorzewska (zdecydowanie najwybitniejsza polska poetka- jako jedyna ukazała rewolucję obyczajową kobiety).

• Wczesna twórczość: głównie tematyka miłosna, ale też wiersze- transformatory, kamuflaże, maski. Tradycja, z której czerpała jest młodopolska z tym, że Pawlikowska zamienia dawną: egzaltację, ogólnikowość, patetyzm, mitologizację, realia poetyckie w sytuacji lirycznej oraz wielosłowie w typowa dla niej: dyskrecję, rzeczowość, realny, praktyczny stosunek do rzeczywistości, sytuacja liryczna to realia codzienne, powszednie, wprowadza również oszczędność wypowiedzi.

• Jej poezja jest niezwykle kobieca- p. liryczny to kobieta szczera w erotyce i swej kobiecości, daleka od dawnego fałszu i pruderii, pojawia się nobilitacja tego, co niepoetyckie, motywy- węglarz, listonosz, telefon, papierośnica np. wiersz Czas krawiec kulawy- problem przemijania jako scena kupowania materiału na sukienkę, zdobycz- kupno pończoch- mit elegancji, awansu społecznego.

• Język poezji: codzienny, kolokwialny, potoczny, zawiera utarte powiedzenia np. To ma być moje życie? Patrzeć się na to nie mogę! To język przede wszystkim naturalny-to nie jej nowatorstwo- patrz poetyka Skamadrytów. Różnica między poetyką Skamandra, a Jasnorzewskiej tkwi w perwersji uczuć- nuda, rezygnacja i smutek bliskie grupie poetów obce są Pawlikowskiej- pojawia się za to chęć zintensyfikowania życia, większe napięcie. Z latami przybywało więcej różnic z Skafandrem, a podobieństw z Awangardą- antysentymentalizm, dyskrecja, zwięzłość, zainteresowanie słowem, wersyfikacją, grą znaczeń- obcy jej jednak zawsze był awangardowy technicyzm, maniera stylistyczna.

3 okresy w twórczości:

Okres I: 1922(debiut)-27:

• W Polsce: hedonizm, sensualizm, wirtuozeria formy, lata radosnego witalizmu, pochwała życia (Nietzsche i Bergson), rozwój cywilizacji, odzyskanie niepodległości= praw do swobody twórczej.

• Pierwsze tomiki: Niebieskie migdały (Kraków 1922) i Różowa magia (Lwów 1924)

Egotyzm młodej, zakochanej, świadomej swego wdzięku kobiety, wrażliwość i inteligencja, optymizm, upojenie życiem, chwilą, przewaga przeżyć sensualnych nad intelektualnymi, hedonistyczny amoralizm, wirtuozeria formy(genialny poetycki efekt) przy błahym temacie(treści)- to „zaniedbanie” treści nie podobało się krytykom.

Niebieskie migdały (1922)

• Debiut, najbardziej eksperymentalny tomik np. wiersz „leśmianowski” Historia o kowalach, groteska makabryczna w wierszu Ślub, skojarzeniowa w wierszach Oknem wyglądający, Melodia.

• Eksponowanie jasnej, ciepłej kolorystyki np. Barwy, Świt (kolor nawet w tytułach obu tomików, malarskość: wiersz o Juliuszu Kossaku, impresjonizm i formizm w poezji- np. Dywan perski)

• Wyrazić niewyrażalne- niewystarczalność języka dla ulotnych stanów psychicznych

Różowa magia (1924)

• Tomik wypełniony ilustracjami poetki, poetyka wdzięku- kobieca kokieteria, flirt ze światem np Pantofelki szklane- małe nóżki mają zasłonić wzniosłemu mężowi wszechświat i go oswoić, najbardziej „skamandrycki” tomik, stylizacje (Madrygał, Lenartowicz), tematyka kulturowa i egzotyczna, przełom- prozaizacja języka (wiersze o telefonie i amerykańskim filmie, znanych ludziach), konkret obyczajowy- Ciotki, Ja, historyczny: Babcia.

• Specyficzny rodzaj antypowagi- humoru! Groteskowe i żartobliwe widzenie świata np. karykatury ptaków w wierszach Ptak, Ptaszek- pomniejszenie jakiejś wartości po łagodną i życzliwą ich kompromitację np. kompromitacja Boga(!) w wierszu Szarlotka, oswojony, sympatycznie zakłopotany Bóg- żartobliwe oswojenie świata.

• Religia miłości- trudno pytać o znaczenie pierwszych wierszy, są piękne, intensywne, ale trudno je traktować poważnie, jedyna wartość nadająca im głębszy sens to miłość we wczesnych erotykach ukazywana w kategorii religii i eschatologii- erotyzm graniczący z mistycyzmem np. Modlitwa, Dwa słońca, Zanurzcie mnie w niego, Erotyk.

Pocałunki (1926)

• Zubożenie i stonowanie kolorystyki, monotonia tematów, ascetyczny kunszt, zaskakujące prostotą, mistrzostwem pointy.

• Czterowiersze- miniaturowość ( inspiracje: średniowieczna poezja, japońska, zainteresowanie wschodem także w wierszach -Ptaszki japońskie, Chinoiserie, Madame Butterfly, Gwoździk z Szanghaju, miniaturowe Uty Jarosława Iwaszkiewicza, podobieństwo do Biletów tramwajowych, Rubayaty Omara Chijana - poety perskiego, czterowiersze zagraniczne Appolinare'a i Cocteau). Krótkie formy służyły odpatetyzowaniu poezji, podkreślały ulotność, żartobliwy stosunek do swej twórczości.

• Tematyka- miłosna tęsknota- częsty motyw niekochanej- Jasnorzewska nie traci tu autentyczności wzruszenia- potrafi rozładować atmosferę dowcipem,nie jest sentymentalna! Czasem heroikomiczne uwznioślenie- Ćma, Krowy.

• Pocałunki to

jedne z najwybitniejszych wierszy poetki- pojawiają się odkrywcze metafory, skojarzenia, zaskakująca sprozaizowana pointa- charakterystyczna dla Pawlikowskiej! Maksimum wyrazu przy minimum zużycia słowa, dążenie do psychologicznej prawdy (Przebyta droga, Fotografia, Plaża w nocy, Portret, Ofelia)

Dancing. Karnet balowy (1927)

• Pojawia się żywioł muzyki, cykl (każdy utwór odrębny, a jednak spójna całość)

• Tematyka: nowoczesna zabawa taneczna, w podtytułach często nazwy tańców: fokstrot, tango, motywy- nocny lokal rozrywkowy, kapela bluesowa (obowiązkowo z murzynem!)

• Wirtuozeria formy: istotna warstwa brzmieniowa- przekład muzyki na słowo poetyckie: 2 rodzaje czcionki by podkreślić zmiany barwy i natężenia dźwięku, brak dużych liter i interpunkcji- funkcjonalny chwyt mający znaczenie- podkreśla szybkość rytmu, płynność i rytmiczność melodii, różnorodna wersyfikacja i metrum, silny sylabotonizm, muzyczność.

• Muzyka i taniec pojmowane dionizyjsko, przynoszące upojenie, poczucie jedności z przyrodą, podmiot liryczny- zalotna, bawiąca się pani.

• Inspiracje: pisma Nietschego (dionizyjskość w sztuce- Narodziny tragedii) i Schopenhauera ( muzyka odbiciem woli, instynktowny intelekt, motyw wspólnoty z naturą).

• Pojawia się też po raz pierwszy bardzo istotny motyw w twórczości poetki- motyw lęku przed starością(!): I okres twórczości poetki- to przeżycia kobiety młodej, miłość i jej formy negatywne i pozytywne, tu pojawia się już lęk przed utratą urody i szans na miłość np. Przekwitła tancerka (ciało niczym zleżały materiał, somatyczność). Pawlikowska -nowatorka- porusza wstydliwe kwestie!

Wachlarz (1927)- jedyny zbiór poezji dawnych i nowych poetki.

Okres II: 1928-39(pocz. wojny)

• Najdłuższy i najbogatszy w problematykę poetycko- filozoficzną, następuje przesunięcie dominant- zrównoważenie formy i treści: refleksja filozoficzna tak samo ważna jak efekt poetycki (już nie tylko wirtuozeria formy), racjonalizm zamienia się w irracjonalizm, cywilizacja w przyrodę, fascynacja miłością w fascynację przyrodą.

Cisza leśna 1928

Paryż 1928(29?)

Profil białej damy 1930

Surowy jedwab 1932

Śpiąca załoga 1933( za ten tom dostała nagrodę Związku Literatów Polskich)

Balet powojów 1933

Krystalizacje 1937

Szkicownik poetycki (proza poetycka) 1939

Wszystkie wydane w Warszawie.

Paryż 1928, Profil białej damy 1930

• Zwrot ku irracjonalizmowi jako fascynacja spirytyzmem, magią i wróżbiarstwem, próby odzyskania miłosnego szczęścia poprzez wizyty u wróżek, stawianie kabały, uleganie zabobonom. Poetkę fascynuje stan między życiem, a śmiercią (widzenia z seansów, pół-życie, nirwana- ni nicość, ni wieczne szczęście).

• Inspiracje: młodzieńcze zainteresowanie okultyzmem, moda na spirytyzm po 1 wojnie światowej, pisma Maurycego Maeterlinck' a- związek miedzy spirytyzmem, a śmiercią

MOTYWY:

• Zjawy, stoliki, księżyc, czarownica itp. wiersze np. Biała dama, Nieudany seans. Połączenie humoru, powagi i tragizmu.

• Obsesja śmierci, jednostkowej, konkretnej, jej aspektu fizycznego, cielesnego- wiersze o topielcach i pogrzebach.

• Letargu i manekina- świadectwem przeżytej tragedii

• Palingenezy- nieśmiertelności duszy (buddyzm, nie tylko wędrówki dusz, ale i wymiany miedzy człowiekiem, a rośliną, braterski stosunek do przyrody, podkreślenie istotności oddychania)

• Wegetarianizmu (Do mięsożerców)

FILOZOFIA PRZYRODY: miasto Paryż „uprzyrodniczone”, tłum ludzi- mrowisko, hyloizm i panpsychizm- materializacja ducha i uduchowienie materii (w jakąś formę świadomości np. Dobre urodzenie, Prawo nieurodzonych), inteligencja w świecie przyrody, głęboka wspólnota z przyrodą (znaczna erudycja Pawlikowskiej z przyrodoznawstwa- etymologia botaniczna, motyw syreny i wody jako pierwotnej pramaterii). Schopenhauer- jej mistrz, badał wolę w przyrodzie- „Zwierze jest takie, bo tak chce”. Przykładowe wiersze: Cud nietoperza, Modlitwy organiczne, Starożytne Indie, Matka natura.

KWESTIA BOGA: we wczesnej twórczości- dobrotliwy, niezaradny, potem Bóg- partner flirtu, na tym etapie- bóstwo kobiece, obojętne i wrogie, przedmiot miłości i nienawiści, podziwu i rezygnacji, postawa poetki- zawodu i buntu przeciw Naturze z nasileniem oblicza śmierci i obsesji starości np. wiersz Matka Natura - natura rządzi kobietą - do macierzyństwa.

KIERUNEK TWORZENIA PAWLIKOWSKIEJ: od poezji zamkniętej do otwartej- różnorodnej tematycznie i stylowo, oryginalne dwa cykle paryskie(Paryż, Czarownicy Paryża), pojawia się coraz częściej prozaizacja, występuje styl retoryczny (Prawo nienarodzonych), częściej metaforyzacje niż j. potoczny, moralistyka ( np. z tomiku Surowy Jedwab-wiersze Mądry i głupi, Do chorego), istotna zmiana(!)- pointa pojawia się w całym wierszu- nie na końcu- wewnętrzna dynamika metaforyki, pojawia się rozczłonkowanie wersów.

Szkicownik Poetycki(1939)

• Poezja treści, przezroczysta proza, proza poetycka

• Styl oryginalny- sięgający konwencji pamiętnika, glossy, fragmentu, notatki, pierwszego szkicu, brulionu, chwytania myśli na gorąco.

• Są to pomysły poetki zanotowane prozą.

• Kompozycja otwarta- brak regularności, rozkład form tradycyjnych, znów kolokwializacja- np. Poezja nie poszła w las,

• Uczuciowa i językowa dyskrecja- niedomówienia, sugestie, zawieszenia głosu. Podobnie w Krystalizacjach.

• Przedwojenna postawa rezygnacji erotyzmu, rozkład formy,

Okres III- 1939-42(śmierć poetki)

• Przełom! - wraz z wojną znika tematyka miłosna, zmienia się stosunek poetki do historii i własnej poezji- koniec z dystansem do przeżyć (wojna zraniła wrażliwą poetkę), pojawia się ekspresja uczuć.

• Temat historia i słowo wojna stają się kluczowe, pojawia się szkicownik nie poetycki, lecz wojenny.

• Pierwszy wojenny tomik to Róża i lasy płonące( Londyn 1940)- swoisty pamiętnik pierwszego roku emigracji (Zaleszczyk, Rumunia, Wenecja, Paryż). Pojawia się stylizacja na wygnankę oraz niechęć do artystostwa- poezja służebna, pozaestetyczny cel- oschły i surowy, biały wiersz- tylko rytm(aluzyjne do szekspirowskich dramatów i pseudoklasycyzmu).

• Rubayaty wojenne- znów czterowiersze, miniatury, dydaktyczno-publicystyczne, satyryczne utwory m. in. obrona kobiet, które opuściły kraj przed wrogimi nastrojami emigracji.

STOSUNEK PAWLIKOWSKIEJ DO WOJNY:

• Wojna to ciężki cios dla poezji, potwierdzenie filozofii poetki - wojna od zawsze istniała w naturze, jest więc naturalnym stanem rzeczy, pokój był przeciw naturze, poetka przezywa dramat wewnętrzny: filozof przyrody kłóci się w niej z kobietą, której wojna złamała życie.

• Wojna to historia podporządkowana naturze- szaleństwo pewnego gatunku biologicznego, bezosobowe, zawinione przez wszystkich, ludzkość ją skrzywdziła (tu poetka ujawnia w swej postawie coś z naiwnego dziecka, które nie chce o niczym słyszeć), poetką kieruje miłość i tęsknota do rodziny oraz kraju

OSTATNIE UTWORY:

• Wraca dyskrecja, opanowanie, dystans, miniatura, poczucie osamotnienia i opuszczenia

• Pojawia się poczucie silnej tęsknoty, marzenia senne o powrocie do kraju- interpretacje snów (Freud), motyw gwiazdy- celem jest ucieczka z ziemi do innego ,cudownego miejsca.

• Ostatni zbiór wierszy poetki to Gołąb ofiarny (Glasgow 1941).

• Koniec wojny tylko o 2 miesiące poprzedził śmierć poetki, nie doczekała czasu swobody twórczej i możliwości rozwoju swej poezji.

• Kilka słów o krytyce- na początku ostro skrytykował ją Ostap Ortwin wydając o jej wczesnej twórczości krzywdzące opinie (krytyk młodopolski), rówieśnicy byli jej bardzo przychylni- w stronę poetki posypał się chór pochwał. Najobszerniej pisał o niej Karol Zawodziński oraz przyjaciel Tymon Terlecki, później Sławiński i Glowiński, Sandauer i Piotr Kuncewicz. Sporo też wiemy o poetce dzięki twórczości jej siostry Magdaleny Samozwaniec.

Zwana „pierwszą damą Skamandra” związana i zaprzyjaźniona z tą grupą, choć formalnie do niej nie należała.

Mistrzyni miniatury poetyckiej, poezja szczegółu, tworzyła wiersze epigramatyczne, zwieńczone dobitną pointą. Świat otaczający kobietę dwudziestolecia pełen był drobiazgów, bibelotów, kwiatów, wieczory pod znakiem dancingu - to świat przeniesiony do jej poezji. Nie jest to rejestracja tamtego świata - zawsze towarzyszy jej filozoficzna refleksja, myśl o przemijaniu, czasie, nieskończoności, starości.

Poezja intymna, wiersze - miniatury obrazujące świat przeżyć kobiety, jej uczucia, walkę o szczęście, zbiór drobiazgów, jaki ją otacza.

TOMY: Niebieskie migdały, Różowa magia, Pocałunki, Dancing, Szkicownik poetycki.

12

---