Najważniejszy problem
Tabela 1 - najważniejszy problem, przed którym stoi firma
IX 1998
VI 1999
I 2000
Małe obroty
30%
29%
27%
Podatki i inne opłaty przewidziane prawem
18%
34%
32%
Konkurencja dużych przedsiębiorstw
10%
8%
8%
Skomplikowanie przepisów prawnych i biurokracja
10%
11%
9%
Warunki lokalowe
5%
4%
4%
Koszt robocizny
5%
2%
3%
Kwalifikacje siły roboczej
3%
2%
2%
Inflacja
1%
0%
1%
Inne
17%
10%
13%
Brak odpowiedzi
1%
0%
1%
Perspektywy rozwoju sektora MSP i prowadzenia działalności gospodarczej
W styczniu 2000 roku wskaźnik prognozy rozwoju sektora MSP na najbliższe półrocze wyniósł -80% (zadano pytanie - Czy sądzi Pan/i, że pierwsze półrocze 2000 roku będzie okresem, w którym małe firmy rozwiną się?). Odsetek przedsiębiorców, którzy nie ustosunkowali się do zagadnienia wyniósł 33%. Zarówno respondenci prognozujący rozwój i ci, prognozujący stagnację sektora MSP, wskazywali najczęściej na następujące przyczyny: sytuację ekonomiczną (3% i 25% odpowiednio) oraz perspektywy sprzedaży (1% i 12%).
Wskaźnik prognozy warunków prowadzenia działalności gospodarczej (zadano pytanie - Czy Pana/i zdaniem warunki prowadzenia działalności gospodarczej w pierwszym półroczu 2000 roku w porównaniu do drugiego półrocza 1999 roku będą: znacznie lepsze, nieco lepsze, takie same, nieco gorsze, znacznie gorsze, trudno powiedzieć) wyniósł -47% przy 27% prognozujących brak zmiany warunków i 13% respondentów, którzy nie ustosunkowali się do pytania.
Wykres 1 - wskaźnik prognozy warunków prowadzenia działalności gospodarczej w półroczu następującym po badaniu w stosunku do półrocza poprzedniego
Wskaźnik prognozy warunków prowadzenia działalności gospodarczej znacznie się obniżył w porównaniu z czerwcem 1999 roku. Charakterystyczne jest też, że z 44% do 27% zmalała grupa osób przewidujących utrzymanie się warunków działania firmy na tym samym poziomie. We wrześniu 1998 roku ten odsetek wyniósł 42%. Ponadto porównanie obu wskaźników obrazuje, że przedsiębiorcy znacznie gorzej oceniają perspektywy rozwoju sektora MSP, niż perspektywy warunków prowadzenia działalności gospodarczej.
Przychody brutto
Tabela 2 - przychody brutto w półroczu poprzedzającym badanie
VI 1999
I 2000
Poniżej 20 000 zł
48%
35%
20 001 - 200 000 zł
23%
31%
200 001 - 1 600 000 zł
12%
14%
1 600 000 - 14 000 000 zł
12%
13%
14 000 001 - 80 000 000 zł
1%
4%
Powyżej 80 000 000 zł
0%
0%
Brak odpowiedzi
3%
3%
Wskaźnik realizacji wzrostu przychodów w półroczu poprzedzającym badanie do półrocza wcześniejszego ukształtował się w styczniu 2000 roku na poziomie 12% (w porównywanych okresach więcej firm zanotowało wzrost przychodów niż spadek). 45% firm nie zanotowało zmiany poziomu przychodów.
Wykres 2 - wskaźnik realizacji wzrostu przychodów w półroczu poprzedzającym badanie do półrocza poprzedniego
W czerwcu 1999 roku zanotowano najniższą wartość wskaźnika realizacji wzrostu przychodów, która najprawdopodobniej warunkowana była kryzysem rosyjskim oraz wprowadzeniem ograniczeń wizowych dla obywateli krajów WNP. Obecny wzrost wskaźnika wiązać należy z ogólną poprawą koniunktury w gospodarce, zwłaszcza w IV kwartale 1999 roku.
Wyniki finansowe
68% firm przyniosło w drugim półroczu 1999 roku zysk, a 15% z nich poniosło straty, przy czym 15% respondentów nie odpowiedziało na pytanie o wynik finansowy. W pierwszym półroczu 1999 roku 59% ankietowanych firm przyniosło zysk, 31% poniosło straty, a 8% właścicieli nie udzieliło na ten temat odpowiedzi.
Wykres 3 - wskaźnik realizacji poprawy wyniku finansowego firmy w półroczu poprzedzającym badanie w stosunku do półrocza wcześniejszego
W przypadku 44% przedsiębiorstw nie nastąpiła zmiana wyniku finansowego w porównywanych półroczach. W poprzednich badaniach odsetek ten wyniósł odpowiednio 36% i 37%.Wzrosła zatem ostatnio znacząco liczba firm, które odnotowują zyski. Wzrosła też liczba firm notujących poprawę wyniku finansowego. W ostatnim badaniu przewyższyła ona liczbę firm notujących pogorszenie wyniku finansowego. Ta korzystna tendencja spowodowana jest zapewne obserwowaną od początku 1999 roku poprawą koniunktury gospodarczej w Polsce.
Najwięcej przedsiębiorców zmianę wyniku finansowego w drugim półroczu 1999 roku w porównaniu do pierwszego półrocza, wiązało ze zmianą przychodów. 15% firm poprawiło w tym czasie wynik finansowy firmy z powodu wzrostu przychodów, a 8% pogorszyło na skutek ich spadku. 8% firm poprawiło wynik finansowy a 1% pogorszyło go z powodu wpływu czynników sezonowych. Natomiast zupełnie marginalny wpływ na zmiany wyniku finansowego miały w ocenie respondentów zmiany kosztów.
Sprzedaż produktów
Wykres 4 - wskaźnik prognozy wzrostu sprzedaży produktów w półroczu następującym po badaniu w porównaniu do półrocza poprzedniego [2]
Liczba firm, które prognozowały sprzedaż na podobnym poziomie wyniosła odpowiednio 43%, 35% i 31%.
O ile więc nastąpiła widoczna poprawa koniunktury w sektorze MSP w okresie 1999 roku, to przedsiębiorcy wykazują daleko idącą ostrożność w ocenie perspektyw sprzedaży produktów. Poziom tego wskaźnika zgadza się z ogólnymi ocenami perspektyw rozwoju warunków prowadzenia działalności w pierwszym półroczu 2000 roku. Wiąże się to istotnym, opisanym w tym opracowaniu, problemem gospodarowania, czyli zbyt małą w ocenie przedsiębiorców siłą popytową nabywców.
Eksport produktów
Według ostatniego badania oraz badania z czerwca 1999 roku 9% firm z sektora MSP eksportuje swoje produkty. Udział eksportu w przychodach tej grupy firm wyniósł odpowiednio:
Tabela 3 - udział eksportu w przychodach w półroczu poprzedzającym badanie
VI 1999
I 2000
Poniżej 20%
45 firm
38 firm
20 - 40%
6
9
40 - 60%
0
6
60 - 80%
4
9
Powyżej 80%
17
18
Brak odpowiedzi
1
1
Razem
73
81
W obu przypadkach rozkład odpowiedzi ma charakter odwrotny do rozkładu normalnego. Na podstawie tych danych możemy wyodrębnić dwie grupy eksporterów w sektorze MSP: dużą grupę (około połowy wszystkich) eksporterów nie wyspecjalizowanych i grupę firm utrzymujących się przede wszystkim z produkcji na eksport.
Kierunki eksportu uwidocznione w obu ostatnich badaniach nie uległy zmianie, natomiast nastąpiło przesunięcie akcentów. Wzrosła z 25 do 36 liczba firm eksportujących do Niemiec, zmalała z 8 do 3 eksportujących do Rosji, oraz utrzymała się na tym samym poziomie eksportujących na Ukrainę (6 i 5 odpowiednio) oraz do Czech (4 w obu badaniach). Ww. kraje to, zgodnie z badaniem, najważniejsi partnerzy importujący produkty wytworzone przez sektor MSP w Polsce. Na podstawie tak niewielkich liczb nie można z całą pewnością wyciągać wniosków, lecz wobec podobnego w obu ostatnich badaniach rozkładu firm pod względem udziału eksportu w przychodach, można przypuszczać, że uzyskane dane odzwierciedlają generalne trendy. Liczba krajów innych niż ww. w eksporcie sektora MSP wniosła odpowiednio 25 i 24.
Ceny produktów
Na przestrzeni drugiego półrocza 1999 roku 21% firm obniżyło ceny swoich produktów, a 46% podwyższyło. 27% przedsiębiorców nie odpowiedziało na to pytanie. Wskaźnik realizacji wzrostu cen produktów (porównywano koniec roku 1999 z jego połową) ukształtował się na poziomie 37%. Natomiast wskaźnik prognozy wzrostu cen na pierwsze półrocze 2000 roku wyniósł 63%.
Zatrudnienie
Tabela 4 - zatrudnienie w przedsiębiorstwach[3]
Liczba zatrudnionych
VI 1999
I 2000
Zero
47%
44%
1 - 5
23%
23%
6 - 9
4%
7%
10 - 19
6%
6%
20 - 49
5%
6%
50 - 99
6%
6%
100 i więcej
9%
8%
Podobnie jak w przypadku danych z eksportu wyciąganie wniosków z danych z dwóch ankietyzacji może być obarczone dużym błędem. Jednakże warto zwrócić uwagę na fakt, iż przesunięcia w liczbie firm, w których zmieniło się zatrudnienie, zachodzą do pułapu 9 zatrudnionych (wyłącznie w mikroprzedsiębiorstwach wg definicji U.E.). Być może powyżej istnieje bariera utrudniająca rozwój przedsiębiorstw
W 20% przedsiębiorstw pracowały w styczniu 2000 roku osoby na zlecenie wobec 23% w czerwcu 1999 roku. Według ostatniego badania w 16% przypadków firmy zatrudniały do 5 osób na umowę zlecenia, w 3% przypadków od 6 do 19 osób. Niecały 1% właścicieli zatrudniał więcej niż 20 osób na taką umowę. Dla 61% respondentów dochód firmy stanowił podstawowe źródło utrzymania (w czerwcu 1999 roku dla 59%).
Wykres 5 - wskaźnik realizacji wzrostu zatrudnienia w ciągu półrocza przed badaniem
Procent przedsiębiorstw, w których poziom zatrudnienia nie uległ zmianie, wynosił odpowiednio: 59%, 60% i 61%.
Począwszy od czerwca 1999 roku respondenci wykazują przewagę firm zmniejszających zatrudnienie, chociaż pomiędzy ostatnimi badaniami stosunek liczby przedsiębiorstw, które zmniejszały zatrudnienie do firm, które zatrudnienie zwiększały prawie nie uległ zmianie. Należy przy tym pamiętać, że wartość omawianego wskaźnika nie świadczy o wzroście czy spadku zatrudnienia w sektorze MSP jako całości.
W przypadku 5% firm, tak samo jak w badaniu z czerwca 1999 roku, zmiana zatrudnienia związana była z czynnikami sezonowymi. Procent respondentów, którzy nie stwierdzili związku pomiędzy zmianą zatrudnienia a czynnikami sezonowymi wyniósł odpowiednio 20% i 18%.
Wskaźnik realizacji wzrostu zatrudnienia z uwzględnieniem zmian sezonowych wyniósł dla pierwszej połowy 1999 roku wyniósł -8%, a dla jego drugiej połowy -3%. W tym przypadku obserwujemy wzrost liczby firm, które zwiększyły zatrudnienie i spadek liczby tych, które zatrudnienie zmniejszyły w półroczach poprzedzających badania, choć cały czas zaznacza się przewaga tych ostatnich.
Według ostatniego badania 42% firm prowadziło nabór pracowników w drugim półroczu 1999 roku, z tego w 28% firm kandydaci się zgłosili. Dla pierwszego półrocza 1999 roku odpowiednie dane wyniosły: 41% i 26%. O ile jednak wtedy powody nie zatrudnienia kandydata rozkładały się równomiernie (brak wymaganych kwalifikacji i zbyt wysokie oczekiwania płacowe) o tyle teraz ten pierwszy powód wystąpił dwa razy częściej niż drugi. Ponadto wg ostatniego badania 17% przedsiębiorstw zatrudniło bezrobotnych w półroczu poprzedzającym ankietyzację.
Wykres 6 - wskaźnik prognozy wzrostu zatrudnienia w półroczu po badaniu
W styczniu 2000 roku nieco więcej przedsiębiorców przewidywało wzrost zatrudnienia w swoich firmach, niż jego spadek, a większość z nich prognozowała zatrudnienie na podobnym poziomie (53%). Jeśli prognoza ta się sprawdzi, działające już MSP przełamią w pierwszym półroczu 2000 roku barierę redukcji zatrudnienia (w ujęciu liczby firm). W poprzednich badaniach odsetek firm przewidujących utrzymanie zatrudnienia na nie zmienionym poziomie wyniósł odpowiednio 65% i 57%. Według ostatniego badania w 13% firm występują wakaty. Poprzednio liczba takich przedsiębiorstw kształtowała się na poziomie, odpowiednio 15% i 13%.
Zapasy
69% firm utrzymywało w styczniu 2000 roku zapasy[4]. Wskaźnik realizacji wzrostu zapasów w półroczu przed badaniem wyniósł 0% - dokładnie tyle samo firm zwiększyło i zmniejszyło zapasy. Duża część przedsiębiorstw, tj. 39%, utrzymała zapasy na tym samym poziomie. W 13% firm zapasy zdaniem respondentów były za duże, a w przypadku 3% za małe. Wskaźnik prognozy wzrostu zapasów ukształtował się na poziomie -14%. 39% przedsiębiorców prognozowało utrzymanie zapasów poziomie ze stycznia 2000 roku. Wysokość wskaźnika prognozy wzrostu zapasów potwierdza zatem poglądy przedsiębiorców co do zbyt dużego poziomu zapasów w styczniu 2000 roku.
Kredyty i pożyczki[5]
Według ostatniego badania 16% firm regularnie kredytuje swoją działalność. Poza nimi w 1999 roku 17% firm wystąpiło o kredyt[6]. 23% firm otrzymało kredyt (mogą tu być firmy, które wystąpiły o niego przed 1999 rokiem), a 8% nie otrzymało go. 23% firm otrzymało kredyt w wysokości, o którą wnioskowało, a w przypadku 3% firm bank udzielił kredytu w wysokości niższej od wnioskowanej. 64% firm nie występowało w 1999 roku do banku o finansowanie. Wśród udzielonych kredytów nieco więcej było obrotowych (137), niż inwestycyjnych (112). Średnia wysokości odsetek zapisanych w umowach kredytowych małych i średnich przedsiębiorstw (ważona liczbą przedsiębiorstw) wyniosła w 1999 roku 18,42%.[7]
Inwestycje
W drugim półroczu 1999 roku 66% firm poniosło wydatki inwestycyjne. W półroczu poprzedzającym badanie z czerwca 1999 roku odsetek ten wyniósł 59%.
Tabela 5 - Struktura wydatków inwestycyjnych w półroczu poprzedzającym badanie
VI 1999
I 2000
Poniżej 5 000 zł
26%
24%
5 000 - 50 000 zł
20%
26%
50 001 - 500 000 zł
11%
13%
Powyżej 500 000 zł
2%
3%
Brak odpowiedzi
41%
34%
Zaobserwowane lekkie przesunięcie w kierunku firm inwestujących więcej wymaga potwierdzenia w następnych badaniach.
Wskaźnik prognozy poniesienia wydatków inwestycyjnych ukształtował się na poziomie 7%, przy 24% firm, które nie potrafiły przewidzieć swoich zachowań w tym zakresie. Dla poprzedniego badania wyniki ukształtowały się na poziomie, odpowiednio 1% i 21%. Poziom wskaźnika nie jest wysoki, ale z całą pewnością oznacza wzrost nastrojów optymistycznych wśród ankietowanych przedsiębiorców.
Wynagrodzenia
Wykres 7 - Wskaźnik realizacji wzrostu wynagrodzeń w półroczu poprzedzającym badanie
Procent odpowiedzi wskazujących na brak zmiany wynagrodzeń wyniósł odpowiednio: 41%, 37% i 44%.
Wykres 8 - wskaźnik prognozy wzrostu wynagrodzeń w najbliższym półroczu po badaniu
Wskaźnik uzyskany w ostatnim badaniu powrócił dokładnie do wysokości z września 1998 roku, a więc z okresu tuż przed załamaniem koniunktury. Odsetek respondentów, którzy prognozowali w styczniu 2000 roku utrzymanie wynagrodzeń na nie zmienionym poziomie ukształtował się na poziomie 31%. Dla poprzednich badań wyniósł on odpowiednio 50% i 37%.
Ocena polityki gospodarczej
Wykres 9- Wskaźnik oceny polityki gospodarczej Rządu
Procent przedsiębiorców, którzy oceniając politykę gospodarczą Rządu nie udzielili na to pytanie odpowiedzi wyniósł kolejno: 6%, 3% i 4%.
III. PODSUMOWANIE
Od początku badań dla MSP bardzo ważnym problemem jest bariera popytowa. Wzrosło natomiast negatywne odczucie zbyt wysokich podatków i innych opłat przewidzianych prawem. Dwa zjawiska wpłynęły prawdopodobnie na postrzeganie przez respondentów wysokości podatków i innych obligatoryjnych opłat jako dużej uciążliwości. Chodzi tu o powolny lecz wyraźny wzrost poziomu obowiązkowych narzutów na koszty pracy oraz o istniejące już i mogące się w najbliższej przyszłości powiększyć dysproporcje pomiędzy osobami prawnymi i fizycznymi w wysokości stawek podatku dochodowego (większość MSP to przedsiębiorstwa osób fizycznych). Inne ważne dla przedsiębiorców problemy to konkurencja dużych przedsiębiorstw oraz skomplikowanie przepisów prawnych i biurokracja.
Zarysowuje się prawidłowość, że przedsiębiorcy znacznie gorzej oceniają perspektywy rozwoju sektora MSP, niż perspektywy dogodności warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Może to oznaczać, iż rozwój sektora postrzegają oni w pewnej mierze w związku z czynnikami pozagospodarczymi. Potwierdzenie tej tezy oraz stwierdzenie jakie czynniki mogłyby wpływać na ocenę przedsiębiorców w tej materii wymagałoby jednak dodatkowych badań. Należy dodać, że oba wskaźniki: perspektyw rozwoju sektora MSP i warunków gospodarowania, są zdecydowanie niskie. Jednocześnie wykazana w ostatnim badaniu tendencja spadkowa tego drugiego wskaźnika koreluje z pogorszeniem oceny perspektyw sprzedaży w pierwszym półroczu 2000 roku, natomiast stoi w sprzeczności z umiarkowanie optymistycznymi przewidywaniami przedsiębiorców co do perspektyw wzrostu zatrudnienia. Te sprzeczne przewidywania trudno jest zinterpretować, choć w przypadku firm produkcyjnych wystąpiła wyraźna zgodność oceny perspektyw sprzedaży z oceną (ujemną) wzrostu zapasów w pierwszym półroczu 2000 roku i oceną ich stanu (zbyt dużego) w ostatnim półroczu 1999 roku.
Natomiast wskaźniki realizacji za półrocze poprzedzające badanie w większości poprawiły się w porównaniu z czerwcem 1999 roku. Chodzi głównie o wskaźniki realizacji: wzrostu przychodów oraz poprawy wyniku finansowego. Wzrosła też liczba firm inwestujących w drugim półroczu 1999 roku w porównaniu z pierwszym półroczem 1999 roku. Co ciekawe stosunek firm prognozujących prowadzenie w pierwszej połowie bieżącego roku inwestycji, do tych prognozujących brak inwestycji, jest mniejszy (choć dodatni) od stosunku firm, które zainwestowały w drugiej połowie 1999 roku, do tych, które nie inwestowały. Świadczy to o ostrożności przedsiębiorców w ocenie swoich możliwości w tej dziedzinie, co można wiązać z niepewnością co do perspektyw sprzedaży. Te fakty należy wiązać z ciągle niskim procentem firm kredytujących swoją działalność inwestycyjną (poniżej 12% ogółu).
Nie zmienił się udział eksporterów w sektorze MSP poza przesunięciami wewnątrz podsektora eksporterów na korzyść Niemiec a ze stratą dla kierunku rosyjskiego.
W ostatnim czasie nastąpiło wyhamowanie wzrostu liczby firm zmniejszających zatrudnienie, choć ich nieznaczna przewaga nad przedsiębiorstwami, które w ostatnim półroczu 1999 roku zwiększyły zatrudnienie, utrzymała się (nie jest to tożsame, jak napisano wyżej ze spadkiem zatrudnienia w sektorze MSP). Warto zwrócić uwagę na fakt, że w drugim półroczu ubiegłego roku znacznie wzrósł odsetek kandydatów do pracy w MSP, odrzuconych ze względu na zbyt niskie kwalifikacje.
Przez cały okres badań odsetek firm, które nie starają się o finansowanie działalności gospodarczej kredytami lub pożyczkami, utrzymuje się na poziomie dwóch trzecich ogólnej liczby MSP.
Niski wskaźnik oceny polityki gospodarczej rządu, obniżył się jeszcze nieco w porównaniu do poprzedniego badania.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] W poszczególnych ankietyzacjach otrzymano kolejno 742, 800 i 953 odpowiedzi. Operat losowania określony ostatecznie dla ankietyzacji z czerwca 1999 r, stycznia 2000 r. i przewidywanych dalszych, obejmuje przedsiębiorstwa o zatrudnieniu do 250 osób; w następujących działach EKD: 10-41, 45, 50-52, 55, 60-64, 65-74, 85, 90 i 92-93; o podstawowych formach prawnych 1 i 9 oraz o szczegółowych formach prawnych 16-25, 40, 80,99 (zgodnie z nomenklaturą REGONU).
[2] Przez termin "produkty" rozumie się także produkty usługowe
[3] Zatrudnienie "0" dotyczy firm, w których pracuje tylko właściciel.
[4] Pytania o zapasy odnoszą się wyłącznie do firm produkcyjnych. Procenty liczone są od 140 firm, które określiły się jako produkcyjne.
[5] Pytania z tego rozdziału obejmowały cały 1999 rok.
[6] Wlicza się tu także pożyczki.
[7] Uwzględniono tutaj także kredyty i pożyczki preferencyjne.