Układ krążenia

Budowa i funkcje układu krążenia - duży krwiobieg, mały krwiobieg, układ wrotny.

Budowa i rodzaje naczyń krwionośnych.

Budowa i praca serca. Unaczynienie i unerwienie serca.

Budowa i funkcje układu chłonnego. Topografia naczyń chłonnych. Lokalizacja i budowa węzłów chłonnych.

Budowa narządów paralimfatycznych - śledziona, migdałki, szpik kostny. Proces wytwarzania limfocytów.

Funkcje, właściwości fizyczne i chemiczne krwi. Elementy morfotyczne krwi. Osocze. Proces krzepnięcia krwi. Układ krwiotwórczy. Układ grup krwi. Układ Rh. Tętno, ciśnienie tętnicze krwi. Regulacje krążenia krwi.

Każda komórka ustroju, aby utrzymać się przy życiu, musi mieć zapewnioną odpowiednią ilość pokarmu i tlenu. W przenoszeniu substancji odżywczych i tlenu z układów do tkanek bierze udział krew i chłonka, które uczestniczą w usuwaniu z komórek produktów przemiany materii, przenosząc je do narządów wydalających.

Krew krąży w ustroju w zamkniętym układzie naczyń i jest wprawiona w ruch przez serce. Naczynia, którymi płynie krew od serca do obwodu, nazywają się tęt­nicami.Tętnice, początkowo grube, dzielą się na coraz drobniejsze gałąz­ki, które wreszcie rozpadają się na bardzo cienkie naczynia włosowate (kapilary), tworzące w tkankach gęstą sieć. W naczyniach włosowatych krew płynie powoli, co sprzyja wymianie produktów odżywczych. Naczynia włosowate, łącząc się ze sobą, tworzą żyły, którymi krew odpływa do serca.

Serce składa się z czterech jam, z których dwie noszą nazwę przedsionków- prawego i lewego, dwie zaś komór- prawej i lewej.

Do przedsionka uchodzą żyły, z komór biorą początek tętnice. Z komory lewej wychodzi tętnica główna. Jej gałęzie zaopatrują tkan­ki ustroju w krew natlenioną i zawierającą substancje odżywcze. Krew po przejściu przez naczynia włosowate odtlenia się i pobiera z tkanek dwutlenek węgla, po czym żyłami dopływa do przedsionka prawego. Drogę krwi z lewej komory do przedsion­ka prawego nazywamy krwiobiegiem albo krążeniem wielkim.

Z przedsionka prawego krew dostaje się do komory prawej, a stąd drogą pnia płucnego i tętnic płucnych - do płuc. W płucach krew oddaje dwutlenek węgla, po­biera tlen i wraca żyłami płucnymi do przedsionka lewego. Drogę krwi z komory prawej do przedsionka lewego nazywamy krążeniem małym lub płucnym.

Przez prawą połowę serca przechodzi krew żylna (odtleniona), przez lewą połowę - krew tętnicza (natleniona).

Serce jest narządem zbudowanym ze swoistego mięśnia poprzecznie prąż­kowanego. Ma ono kształt spłaszczonego stożka, podstawą zwróconego ku górze. Wielkość serca równa się w przybliżeniu wielkości pięści osobnika. Dziecko w wie­ku 2-4 lat ma stosunkowo duże serce i wykazuje dużą ruchliwość bez zmęczenia. W okresie pokwitania (14-16 lat) serce jest zbyt małe w stosunku do całego or­ganizmu i przez to słabe; dopiero w wieku 18-20 lat osiąga normę. Serce mężczy­zny waży ok. 300 g, kobiety - ok. 270 g.

KSZTAŁT SERCA

W sercu wyróżniamy: podstawę zwróconą ku górze, ku tyłowi i ku stronie prawej oraz koniuszek skierowany ku dołowi, przodowi i ku stronie lewej. Na przeponie spoczywa powierzchnia przeponowa serca.

Przedsionek prawy od lewego oddziela przegroda międzyprzedsionkowa, komory zaś - przegroda międzykomorowa. Przedsionek prawy łączy się z komorą prawą ujściem przedsionkowo-komorowym prawym, przedsionek lewy z komorą lewą - ujściem przedsionkowo-komorowym lewym. W ujściu przedsionkowo-komorowym prawym znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trójdzielna, złożona z trzech płatków; w ujściu przedsionkowo-komorowym lewym - zastawka przedsionkowo-komoro­wa lewa albo dwudzielna, zbudowana z dwóch płatków. Zastawki nie pozwalają na cofanie się krwi do przedsionków w czasie skurczu komór.

PRZEDSIONEK PRAWY

Przez ścianę tylną przedsionka prawego uchodzą do niego żyły główne - górna i dolna. W sąsiedztwie ujścia żyły głównej dolnej widzimy uj­ście zatoki wieńcowej serca, zamykane półksiężycowatego kształtu zastawką zatoki wieńcowej. Na przedniej ścianie przedsionka leży wejście do uszka prawego. Na powierzchni wewnętrznej uszka widzimy przebiegające zazwyczaj równo­legle mięśnie grzebieniaste. Na przegrodzie międzyprzedsionkowej znajduje się zagłębienie, zwane dołem owalnym. W życiu płodowym istnieje w tym miejscu otwór owalny, łączący oba przedsionki.

KOMORA PRAWA

Komora prawa na przekroju poprzecznym ma kształt pół­księżyca. Światło komory zwęża się stopniowo w kierunku koniuszka serca. Ku przodowi od ujścia przedsionkowo-komorowego prawego widzimy początek pnia płucnego. W ujściu pnia płucnego widoczna jest zastawka tego pnia, złożona z trzech płatków półksiężycowatych. Każdy z płatków jedną swoją krawędzią przy­mocowuje się do ściany tętnicy, a brzegiem wolnym styka się z płatkami sąsiednimi, zamykając w ten sposób światło tętnicy. Zastawka pnia płucnego pozwala na swobodne przejście krwi do tętnicy podczas skurczu komory, zamyka natomiast powrót do komory w czasie jej rozkurczu.

PRZEDSIONEK LEWY

Przez otwory tylnej ściany przedsionka lewego uchodzą do niego cztery, rzadziej trzy żyły płucne. Uszko lewe jest mniejsze od prawego i, po­dobnie jak prawe, ma na powierzchni wewnętrznej mięśnie grzebieniaste. W ścianie dolnej przedsionka widzimy ujście przedsionkowo-komorowe lewe.

KOMORA LEWA

Komora lewa jest dłuższa od prawej. Na przekroju poprzecznym ma ona kształt koła. Między przegrodą międzykomorową a uj­ściem przedsionkowo-komorowym lewym bierze początek tętnica główna. W uj­ściu aorty znajduje się zastawka aorty, zbudowana z trzech półksiężycowatych płatków.

BUDOWA SERCA

Ściana serca składa się z trzech warstw. Są to: 1) nasierdzie, 2) mięsień sercowy, 3) wsierdzie. Nasierdzie jest cienką błoną surowiczą pokrywającą zewnętrzną powierzchnię mięśnia sercowego wraz z leżącymi na jego powierzchni naczyniami wieńcowymi. Na początkowych odcinkach wielkich naczyń nasierdzie przechodzi w zewnętrzną blaszkę osierdzia (Worek osierdziowy).

WOREK OSIERDZIOWY

Serce umieszczone jest w worku osierdziowym. Osierdzie skła­da się z dwóch blaszek: zewnętrznej, czyli ściennej i wewnętrznej, czyli trzewnej lub nasierdzia. Między nimi znajduje się szczelinowata przestrzeń, zawierająca nie­wielką ilość płynu. Blaszka ścienna, tworząca worek wsierdziowy, przylega do opłucnej śródpiersiowej, do tylnej powierzchni mostka, do przepony i od tyłu do przełyku.

Blaszka trzewna osierdzia (nasierdzie) pokrywa mięsień sercowy wraz z naczy­niami wieńcowymi otoczonymi niewielką warstwą tłuszczu, który grupuje się w są­siedztwie naczyń. Blaszka trzewna przechodzi w blaszkę ścienną na początkowych odcinkach wielkich naczyń serca. W worku osierdziowym znajduje się niewielka ilość płynu, który zapobiega tarciu serca podczas jego pracy.

POŁOŻENIE SERCA

Serce leży w śródpiersiu; od tyłu sąsiaduje z przełykiem, od przodu przylega na pewnej przestrzeni do ściany klatki piersiowej. Po bokach osierdzie ścienne sąsiadu­je z opłucną. Po obu stronach między osierdziem a opłucną przebiegają nerwy prze­ponowe. Serce leży asymetrycznie, przy czym jego jedna trzecia znajduje się po stro­nie prawej, dwie trzecie zaś po stronie lewej. Rzut prawego brzegu serca biegnie wzdłuż prawego brzegu mostka łukiem lekko wygiętym w prawo między II prawym międzyżebrzem a przyczepem do mostka chrząstki VI żebra prawego. Rzut lewego brzegu serca biegnie łukiem wypukłym w lewo. Rozpoczyna się w II lewym między- żebrzu, kończy w miejscu rzutu koniuszka, tj. w V lewym międzyżebrzu, ok. 1,5 cm na prawo od linii środkowo-obojczykowej lewej. Łącząc ten punkt z przyczepem mostkowym chrząstki VI prawego żebra otrzymamy dolną granicę serca. Większą część przedniej powierzchni serca pokrywają płuca, dlatego też do przedniej ściany klatki piersiowej przylega tylko niewielka część serca.

UNACZYNIENIE I UNERWIENIE SERCA

Serce unaczyniają tętnice wieńcowe prawa i lewa. Tętnice wieńcowe odchodzą od wstępującej części aorty tuż powyżej płat­ków półksiężycowatych. Leżą one pod nasierdziem, otoczone tkanką tłuszczową. Tętnica wieńcowa prawa biegnie w bruździe wieńcowej między uszkiem a przedsionkiem prawym, dostaje się na tylną powierzchnię serca i w bruździe międzykomorowej tylnej podąża w kierunku koniuszka serca.

Żyły serca uchodzą do zatoki wieńcowej, która biegnie na tylnej powierzchni serca. Żyła wielka serca biegnie początkowo w bruździe międzykomorowej przedniej, zawraca na lewo wzdłuż bruzdy wieńcowej, a końcowy jej odcinek rozszerza w zatokę wieńcową. Żyła średnia serca biegnie w bruździe międzykomorowej tylnej. Żyła mała serca przebiega w prawej części bruzdy wieńcowej. Nerwy serca pochodzą od nerwu błędnego i pnia współczulnego. Gałęzie tych nerwów tworzą I splot sercowy.

NACZYNIA KRWIONOŚNE

Naczynia krwionośne dzielimy na tętnice, żyły i naczy­nia włosowate. Czynność naczyń wpływa na ich budowę. W tętnicach płynie krew pod dużym ciśnieniem, dlatego ściany ich są grube i sprężyste. Naczynia włosowa­te mają ściany bardzo cienkie, co jest niezbędne przy wymianie produktów pomię­dzy krwią a tkankami. Grubość ścian żył jest niewielka, gdyż krew płynie w nich pod małym ciśnieniem.

TĘTNICE

Rozróżnia się tętnice małe, średnie i duże. Przejście między nimi jest stop­niowe. W ścianie tętnic małych wyróżniamy trzy warstwy: 1) błonę wewnętrzną, 2) błonę środkową i 3) błonę zewnętrzną. Błona wewnętrzna składa się ze śródbłonka i cienkiej warstewki tkanki łącznej. Śródbłonek tworzą płaskie wydłużone ko­mórki, ułożone w jedną warstwę. Nadają one gładkość ścianie wewnętrznej tętnic. Najgrubsza warstwa środkowa zbudowana jest z włókien mięśniowych, przebiegają­cych okrężnie.

Błona zewnętrzna składa się z tkanki łącznej, przy czym włókna klejodajne i sprężyste biegną wzdłuż osi długiej naczynia.

Tętnice średniego kalibru zbudowane są podobnie. Na granicy między błoną wewnętrzną a środkową oraz środkową a zewnętrzną znajduje się nagromadzenie włókien sprężystych. Ilość włókien sprężystych zwiększa się w miarę powiększania się grubości naczynia.

Tętnice grube zbudowane są nieco odmiennie. Na granicy pomiędzy warstwą wewnętrzną a środkową skupia się dużo włókien sprężystych. Znajdują się one również w obrębie warstwy środkowej i zewnętrznej. W ścia­nach dużych tętnic spotykamy cienkie naczynia, umożliwiające odżywianie grub­szych ścian naczyń.

Tętnice biorą czynny udział w procesie krążenia. Wskutek skurczu błony mięśnio­wej tętnic może się rytmicznie zmieniać ich światło, powodując tętnienie naczynia.

ŻYŁY

Podobnie jak w przypadku tętnic w skład ściany żył wchodzą trzy warstwy: 1) błona wewnętrzna, 2) błona środkowa i 3) błona zewnętrzna. Błona wewnętrzna składa się ze śródbłonka i warstewki tkanki łącznej. Błona środkowa zawiera nie­liczne włókienka mięśniowe i jest w żyłach bardzo cienka. Błona zewnętrzna - w przeciwieństwie do tętnic - jest najgrubsza. Zawiera ona włókna klejodajne oraz włókna mięśni gładkich o przebiegu podłużnym. Żyły średnie i duże są zbudowane podobnie, z tym, że znacznie zwiększa się grubość ich warstwy zewnętrznej.

NACZYNIA WŁOSOWATE

Naczynia włosowate (kapilary) mają ściankę zbudowaną z jednej warstwy ko­mórek śródbłonka. Na zewnętrznej powierzchni tych naczyń spotyka się komórki z wypustkami. Mają one zdolność kurczenia się, przez to mogą zmieniać światło naczyń.

Krew z tętnic do żył nie zawsze płynie przez naczynia włosowate. W pewnych miejscach istnieją bezpośrednie połączenia między nimi (tzw. anastomozy tętniczo-żylne), mające duże znaczenie w regulacji krążenia.

UKŁAD CHŁONNY

Naczynia krwionośne włosowate nie stykają się bezpośrednio ze wszystkimi komórkami narządów. Płyny ustrojowe, znajdujące się w przestrzeniach międzykomórkowych, zapewniają ciągłość środowiska i umożliwiają przenoszenie produkt odżywczych do komórek i produktów przemiany materii z komórek. Z przestrzeni międzykomórkowych płyny tkankowe dostają się do naczyń chłonnych, które odprowadzają je do dwóch dużych przewodów: przewodu piersiowego oraz do przewodu chłonnego prawego. Układ chłonny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest układem otwartym. Ściany naczyń chłonnych budową przypominają żyły. Naczynia drobne mają ściany zbudowane z jednej warstwy śródbłonka. Ściana naczyń większych zbudowana jest z błony wewnętrznej, środkowej i zewnętrznej. Zastawki naczyń chłonnych są rozmieszczone o wiele gęściej niż w naczyniach żylnych. Wygląd zewnętrzni drobnych naczyń chłonnych różni się od wyglądu żył następującymi po sobie szerzeniami i zwężeniami, co przypomina wyglądem paciorki.

W skład układu chłonnego poza naczyniami wchodzą również węzły chłonne. Są to twory o kształcie zbliżonym do ziarenka fasoli, o średnicy od 2 do 30 mm.

Węzły chłonne odgrywają bardzo ważną rolę. Są one miejscem, w którym powstają limfocyty, tu również zostają zatrzymywane i niszczone bakterie płynące z prądem chłonki. Również w węzłach chłonnych zatrzymywane zostają ciała stałe, które dostały się do chłonki. Węzły chłonne układają się przeważnie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.

Chłonka jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym i biologicznym podobnym do składu osocza krwi. Od krwi różni się brakiem krwinek czerwonych i znaczną zawartością limfocytów.

ŚLEDZIONA

Śledziona jest narządem barwy ciemnoczerwonej, spoistości miękkiej, o wymiarach średnio 4 x 7 x 12 cm i masie ok. 150 g. Na kształt śledziony wpływają sąsiadujące z nią narządy. Tak więc wyróżniamy niej gładką i wypukłą powierzchnię przeponową oraz położone od strony jamy brzusznej powierzchnie: żołądkową, nerkową i okrężniczą. Między powierzchniami nerkową i żołądkową znajduje się wnęka śledziony.

Śledziona leży w podżebrzu lewym, schowana pod łukiem żebrowym, między IX a XI

żebrem.

BUDOWA ŚLEDZIONY

Narząd otoczony jest torebką łącznotkankową. Wysyła ona przegrody do miąż­szu śledziony, dzieląc ją na nieregularne zraziki. Zarówno w torebce, jak i w prze­grodach łącznotkankowych spotykamy włókna mięśniowe gładkie, umożliwiające kurczenie się śledziony. W miąższu śledziony wyróżniamy grudki śledzionowe, któ­re są ośrodkami rozmnażania limfocytów.

Przez każdą grudkę przechodzi tętniczka, która następnie rozpada się na drob­ne naczynia, zwane pędzelkami. Ściany zatok zbudowane są z komórek, o wy­dłużonych jądrach, w kształcie pręcików. Zatoki śledzionowe łączą się w żyły, które zbierają się w żyłę śledzionową.

CZYNNOŚĆ ŚLEDZIONY

W obrębie grudek śledzionowych odbywa się rozmna­żanie limfocytów. Młodsze ich postacie leżą bliżej środka grudki. W miazdze czer­wonej znajdują się również krwinki czerwone w różnych stadiach rozpadu. Tak więc w śledzionie z jednej strony przebiega rozpadanie się starych krwinek, a z drugie powstawanie nowych elementów krwi.

Przy małym zapotrzebowaniu część krwi zostaje wyłączona z krwiobiegu i ma­gazynowana w różnych narządach. Śledziona magazynuje krew, a w chwilach duże­go zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do naczyń.

Śledziona powiększa się nieco podczas trawienia. W chorobach zakaźnych, np. w zimnicy czy durze brzusznym, śledziona powiększa się znacznie i wystaje wtedy spod łuku żebrowego. Mimo odgrywania tak ważnej roli w ustroju człowiek może żyć po operacyjnym usunięciu śledziony, gdyż czynności jej mogą być zastąpione przez inne na­rządy.

Migdałki

Migdałki są grudki limfatyczne ułożone pojedynczo lub w skupiskach pod nabłonkiem w miejscu łączenia się górnego odcinka dróg oddechowych z przewodem pokarmowym. Jest to bardzo znaczące miejsce dla obrony ustroju przed infekcjami wywołanymi przez drobnoustroje. Wśród migdałków można wyróżnić migdałek: językowy, gardłowy, nagłośniowy oraz migdałki podniebienne, trąbkowe i krtaniowe. Migdałki pokryte są nabłonkiem, który wnika głęboko w tkankę limfatyczną tworząc tzw. krypty, w których umieszczone są limfocyty. Bardzo często z powodu, powtarzającego się stanu zapalnego migdałków są one usuwane. Jednak wycina się je coraz rzadziej gdyż ich funkcja jest lepiej poznana i przez to bardziej doceniana.

SZPIK KOSTNY

Szpik kostny wypełniający jamy szpikowe kości jest miejscem powstawania krwinek czerwonych, granulocytów, płytek krwi oraz w małym stopniu także limfo­cytów i monocytów. Do 20 roku życia szpik jest czynny we wszystkich kościach. Po tym okresie szpik wypełniający jamy szpikowe kości długich staje się nieczynny. Wskutek nagromadzenia się w nim tłuszczu czynny „szpik czerwony" zamienia się na nieczynny „szpik żółty".

Szpik zawiera dwa szeregi komórek - układu białokrwinkowego (75%) i

czerwonokrwinkowego (25%). Komórki te stanowią różne etapy wykształcania się ostatecznych komórek krwi.

LIMFOCYTY

Limfocyty stanowią 20-40% wszystkich krwinek białych. Mają one średnicę 8-10 mikrometrów, są więc nieco większe niż krwinki czerwone, lecz na ogół mniejsze niż pozostałe leukocyty. Do głównych typów należą:

1. Limfocyty B - odpowiedzialne za wytwarzanie przeciwciał,

2. limfocyty T - które dzielą się na kilka podtypów:

• limfocyty T - zapalne,

- limfocyty T - cytotoksyczne (zabijające),

• limfocyty T - wspomagające, które wzmagają wytwarzanie prze­ciwciał.

Pierwszym źródłem limfocytów jest szpik kostny, ale limfocyty T wywędrowują ze szpiku do grasicy, w której ulegają dojrzewaniu. Limfocyty B i T osiedlają się w węzłach chłonnych, śledzionie i innych narządach, w których napotykają antygeny: dzielą się następnie w procesie mitozy, dojrzewają przekształcając się w komórki funkcjonalne. Zaktywowane limfocyty cytotoksyczne szybko się rozmnażają. Nie wydzielają przeciwciał do krwi, lecz utrzymują je na swej powierzchni. Rozpoznają głównie komórki własnego organizmu zainfekowane wirusami, a także komórki nowotworowe. Limfocyty cytotoksyczne zabijają komórki za pośrednictwem tzw. perforyn, które uszkadzają błonę komórki docelowej i powodują zniszczenie komórki przez osmotyczne jej rozpuszczenie. Limfocyty wspomagające aktywują limfocyty B i T, które same, mimo iż rozpoznają obce antygeny, nie wkraczają do akcji. Limfocyty supresory zmniejszają intensywność odpowiedzi immunologicznej.

KREW

Krew i płyn tkankowy - chłonka, tworzą środowisko wewnętrzne ustroju, w którym żyją wszystkie komórki i tkanki ciała.

Krew i chłonka są określane jako tkanki płynne. Odgrywają one ważną rolę transportową i obronną w ustroju. Krew przenosi tlen i dwutlenek węgla, substancje odżywcze (glukozę, lipidy i aminokwasy), jony (sód, potas, wapń), produkty przemiany (mocznik), hormony i rozprowadza ciepło w ustroju.

Krew składa się z części płynnej, zwanej osoczem, oraz zawieszonych w nim: elementów komórkowych. Są to:

• krwinki czerwone, czyli erytrocyty,

• płytki krwi, czyli trombocyty,

• pięć typów krwinek białych, czyli leukocytów, w tym trzy odmiany granulocytów: obojętnochłonne, czyli neutrofile, kwasochłonne, zasadochłonne, a także dwa typy krwinek białych niegranulowanych (limfocyty i monocyty).

Wszystkie wymienione typy komórek powstają w szpiku kostnym z jednego rodzaju ko­mórki macierzystej. Komórki macierzyste są bardzo nieliczne (ok. 1:10 000 komórek szpiku). Przez podział mitotyczny powstają z nich dwa typy komórek potomnych:

1) dalsze komórki macierzyste oraz

2) wszystkie inne wyspecjalizowane komórki krwi.

Ilościowo krew u człowieka stanowi ok. 6,5% masy ciała u kobiety i ok. 7% u mężczyzny. Krew jest płynem nieprzezroczystym, czerwono zabarwionym, który pozostawiony przez pewien czas w naczyniu rozdziela się na dwie warstwy. W war­stwie dolnej, wskutek większej gęstości względnej, skupiają się komórki krwi, tzw. elementy upostaciowane (morfotyczne). Należą do nich krwinki czerwone, krwinki białe oraz płytki krwi. Płynna warstwa górna, o opalizującym żółtawym zabarwieniu, nazywa się oso­czem.

OSOCZE KRWI

Osocze jest słomkowożółtym płynem, w którym zawieszone są elementy komórkowe. Objętościowo osocze stanowi 50-60% krwi.

Osocze ma następujący skład:

• woda ~ 92%,

• białko 6-8%,

• sole mineralne 0,8%,

• lipidy 0,6%,

• glukoza 0,1%.

Osocze transportuje substancje niezbędne do funkcjonowania komórek oraz rozprowadza powstające w nich produkty przemiany podlegające wydzieleniu lub wydaleniu. Są to:

• różne jony (Na, K, Ca, HCO, itd.),

• glukoza i nieznaczne ilości innych cukrów,

• aminokwasy,

• inne kwasy organiczne,

• cholesterol i inne lipidy,

• hormony,

• mocznik i inne „odpady".

ODCZYN KRWI

W temperaturze ciała pH krwi wynosi 7,4, a zatem krew oddziałuje słabo zasadowo.

KRZEPNIĘCIE KRWI

Wynaczyniona krew człowieka po 3-4 minutach zaczyna krzepnąć i po 5-6 minutach zamienia się w galaretowaty skrzep, przybierający kształt naczynia, w którym odbywa się krzepnięcie. Krzepnięcie krwi polega na przemianie rozpuszczonego we krwi białka - fibrynogenu w postać nierozpuszczalną - fibrynę czyli włóknik. Przy krzepnięciu włóknik wytrąca się w postaci cienkich, splątanych ze sobą nici, które obejmują elementy upostaciowane, wskutek czego skrzep ma barwę czerwoną.

Osocze, oddzielone od elementów upostaciowanych, krzepnie tak samo, jak i pełna krew. Osocze można uzyskać np. przez odwirowanie krwi w niskiej temperaturze, która zapobiega krzepnięciu. Skrzep otrzymany z odwirowanego osocza ma budowę drobnowłóknistą i białe zabarwienie.

Osocze krwi pozbawione włóknika nazywa się surowicą. Skrzep powstający z pełnej krwi po pewnym czasie kurczy się i wyciska część surowicy. Surowica różni się od osocza tylko brakiem fibrynogenu. Wewnątrz naczyń krwionośnych w ustroju krew nie krzepnie, jeżeli ściany naczynia nie są uszkodzone.

Biologiczne znaczenie krzepnięcia polega na tym, że powstający przy przerwaniu naczynia skrzep tworzy tampon, który zapobiega dalszemu krwawieniu. W krwawiączce (hemofilii), chorobie polegającej na wrodzonym zaburzeniu krze­pliwości krwi, nawet niewielkie zranienie może doprowadzić do skrwawienia śmier­telnego.

Obok mechanizmów krzepnięcia ustrój rozporządza jeszcze mechanizmami które stale przeciwstawiają się i zapobiegają powstawaniu skrzepów w naczyniach. Jednym z takich mechanizmów jest układ fibrynolityczny, który prowadzi do rozpuszczania powstającego włóknika.

ŚRODKI PRZECIWKRZEPLIWE

Substancje zapobiegające lub utrudniające powstawanie skrzepu noszą nazwij środków przeciwkrzepliwych. Krzepnięciu krwi można, zapobiec usuwając z niej jony wapniowe. Używa się w tym celu substancji wiążących wapń takich jak szczawian, cytrynian lub wersenian sodowy.

Silnym środkiem przeciwkrzepliwym jest heparyna. Do środków przeciwkrzepliwych stosowanych w klinice należą także pochodne kumaryny, które hamują syntezę protrombiny w wątrobie.

ELEMENTY UPOSTACIOWANE KRWI

KRWINKI CZERWONE (ERYTROCYTY)

Najliczniejsze wśród elementów komórkowych krwi są krwinki czerwone; nadają one krwi charakterystyczną barwę czerwoną;

Krwinki czerwone mają charakterystyczny kształt obustronnie wklęsłego krążka (dysku o średnicy ok. 6 mikronów), co zwiększa ich powierzchnię. Erytrocyty mogą z łatwością zmienić swój kształt nie ulegając przy tym uszkodzeniu, co pozwala im przeciskać się pojedynczo przez bardzo wąskie naczynia włosowate. Dojrzewanie prekursorów krwinek czerwonych odbywa się w szpiku kostnym i polega na wytwarzaniu w nich hemoglobiny, której ilość dochodzi do 90% masy, i wyparciu z komórki jądra. Wykształcone krwinki czerwone nie mogą się już dalej dzielić. Żyją one ok. 120 dni, po czym zostają „pożarte" przez fagocyty w wątrobie i śledzionie. Większość zawartego w hemoglobinie żelaza zostaje odzyskana do ponownego wykorzystania.

KRWINKI PŁYTKOWE (PŁYTKI KRWI, TROMBOCYTY)

Płytki krwi są to małe fragmenty cytoplazmy oderwane od olbrzymich komórek szpiku, tzw. megakariocytów. Krwinki płytkowe biorą udział; w procesie krzepnięcia krwi, zawierają one dużą ilość substancji obkurczającej naczynia krwionośne - serotoniny. Krwinki płytkowe gromadzą się w miejscach uszkodzenia naczyń, gdzie przylegają do uszkodzonej ściany naczyniowej i uwalniają serotoninę, która powoduje miejscowy skurcz ściany naczyniowej, zmniejszając krwawienie.

KRWINKI BIAŁE (LEUKOCYTY)

Jeden mililitr krwi w warunkach prawidłowych zawiera 4000-11000 krwinek białych (leukocytów). Liczba ta stanowi tylko małą część ogólnych zasobów krwinek w ustroju. Duże ich zapasy są stale zgromadzone w szpiku kostnym śledzionie i węzłach chłonnych, skąd pod wpływem odpowiedniego bodźca mogą natychmiast zostać wyrzucone do krwi, gdzie ich liczba może się zwiększyć nawet dziesięciokrotnie. Zwiększenie liczby krwinek białych nazywamy leukocytozą, gdy liczba ich jest mniejsza mówimy o leukopenii.

Krwinki białe biorą udział w mechanizmach obronnych organizmu przed infekcją. Dzielą się one na limfocyty i monocyty oraz na trzy typy granulocytów (obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne).

GRUPY KRWI

Odczyny immunologiczne mające na celu obronę organizmu przed inwazją obcych, jak już wspomniano, stoją na przeszkodzie w przeszczepianiu tkanek jednego osobnika do drugiego. Pierwszą taką tkanką, którą spróbowano przeszczepiać w większej ilości z jednego organizmu do drugiego, była krew. Wszyscy ludzie i liczni przedstawiciele naczelnych dają się zaliczyć do jednej z czterech grup krwi - A, B, AB lub 0. Decydują o tym dwa antygeny krwinki A i B oraz dwa przeciwciała surowicze: anty-A i anty-B.

Na przykład osobnik grupy A ma na powierzchni krwinek czerwonych anty A i wobec tego nie może wytwarzać przeciwciał anty-A, które niszczyłyby erytrocyty. Jeżeli jednak osobie takiej wstrzykniemy krew grupy B, to znajdujące w jego surowicy przeciwciała anty-B rozpoznają te krwinki jako obce i rozpocząć proces ich niszczenia dający burzliwą reakcję niezgodności grupowej.

UKŁAD Rh

Rozróżnia się grupy Rh+ i Rh-, co jest równoznaczne z obecnością lub brakiem antygenu D w krwince czerwonej.

CIŚNIENIE KRWI

Podczas przechodzenia krwi do dużych naczyń przez tętniczki i naczynia włosowate do żył ciśnienie krwi ze średniej wartości 16 kPa (120 mm Hg) spada do 4,3 kPa (32 mm Hg) w tętniczkach, do 1,6 kPa (12 mm Hg) w naczyniach włosowatych i do 0 mm Hg w żyłach. Różnica ciśnień między naczyniami włosowatymi a żyłami jest wystarczająca do jednokierunkowego przepływu krwi.

Dzięki elastyczności naczyń zmiany ciśnienia odbijają się na szybkości przepływu krwi nie tylko bezpośrednio, ale również wskutek tego, że zmienia się światło naczyń.

W następstwie tego w niektórych naczyniach szybkość przepływu zależy przede wszystkim od ciśnienia, w innych od dużej rozciągliwości naczyń i zmiany ich objętości. Do takich naczyń zaliczamy naczynia płucne.

TĘTNO

Tętnem nazywamy rytmiczne podnoszenie i zapadanie ścian tętnic. Wiemy, że krew wyrzucona z komory rozciąga ściany tętnic, które bezpośrednio potem kurczą co daje wrażenie tętna. Tętno możemy wyczuć wszędzie tam, gdzie tętnice przebiegają powierzchow­ne. Najczęściej wyczuwamy je na tętnicy promieniowej, szyjnej wspólnej, skronio­wej powierzchownej i tętnicy grzbietowej stopy. Badanie tętna przynosi informacje o liczbie skurczów serca, objętości skurczowej oraz do pewnego stopnia o ciśnieniu krwi. Określając charakter tętna, opisujemy jego częstość, miarowość, napięcie i szybkość.

Tętno może być rejestrowane również graficznie, za pomocą przyrządu zwanego

sfigmografem. Ruchy ściany tętnicy promieniowej zostają przeniesione za pomocą układu dźwigni na ramię, które na papierze wykreśla krzywą. Jest to krzywa sfigmograficzna.

Regulacje krążenia krwi.

Praca serca i regulacja krążenia znajdują się pod kontrolą układu nerwowego i hormonalnego. Serce jest unerwione przez nerwy układu autonomicznego.

Wzrost ciśnienia krwi powoduje pobudzenie ośrodka zwalniającego pracę serca oraz ośrodka naczyniowo-ruchowego, które poprzez nerwy przywspółczulne wydzielające neuroprzekaźnik acetylocholinę hamują pracę serca i rozszerzają naczynia. W odpowiedzi na spadek ciśnienia ośrodek pobudzający pracę serca oraz naczynioworuchowy, poprzez nerwy współczulne wydzielające noradrenalinę pobudzają skurcze serca i zwężają naczynia.

W regulacji uczestniczą też hormony, np. adrenalina pobudza pracę serca i zwęża naczynia krwionośne. Działanie zwężające naczynia mają też serotonina i wazopresyna, a rozszerzające bradykinina i histamina.

8

---