Kolokwium Wstęp do prawoznawstwa

1. Pozaprawne systemy normatywne

1. Poza prawnymi regulacjami najważniejszymi normami, które odgrywają doniosłą rolę w życiu społecznym są normy moralne. Poprzez normy moralne najczęściej rozumiemy całokształt istniejących w społeczeństwie norm, zasad postępowania, według których pewne czyny ludzi oceniane są jako słuszne, zasługujące na pochwałę, inne zaś jako niedopuszczalne, zasługujące na potępienie i naganę. Związek pomiędzy normami prawnymi a normami moralnymi opiniowali różni badacze naukowi prawa. G. Jellinek uważał, że prawo stanowi minimum moralności. System prawny to część składowa systemu moralnego. Państwo bowiem zapewnia przymusową realizację tej części norm moralnych, które muszą być bezwzględnie przestrzegane. L. Petrażycki twierdził natomiast, że normy prawne są zupełnie różne od norm moralnych. Odmienność ta wynika z różnego typu przeżyć psychicznych kształtujących te normy. Przeżycia prawne mają charakter dwustronny: zobowiązująco-uprawniający, natomiast przeżycia moralne wyrażają jedynie poczucie obowiązku.

2. Pomiędzy prawem a pozaprawnymi zbiorami normatywnymi można wyodrębnić wiele relacji takich jak:

• Uregulowania zbieżne - sytuacja taka ma miejsce wówczas, jeśli adresat normy otrzymuje zarówno z normy prawnej, jak i z normy będącej częścią składową jakiegoś pozaprawnego zbioru regulacji, tak samo brzmiące nakazy i zakazy.

• Uregulowania rozbieżne - mają one miejsce wtedy, gdy adresat od prawodawcy otrzymuje zupełnie różnie brzmiące polecenia co do sposobu postępowania w postaci zakazów czy nakazów, niż wynikałyby one z norm moralnych, zwyczajowych czy norm religijnych.

• Uregulowania indyferentne - (obojętność systemów wobec siebie) Indyferencja ma miejsce wówczas, gdy jakaś sfera aktywności jednostki zostanie objęta reglamentacją prawną, a na ten temat nie wypowiadają się pozaprawne zbiory regulacji.

• W prawie istnieją klauzule generalne, czyli przepisy prawne, które odsyłają do pozaprawnych systemów. Przykładem takich klauzul może być prawo lekarza do odmówienia dokonania aborcji; do niedawna obowiązek służby wojskowej poborowy miał prawo odmówić jej odbycia, jeśli tym samym mógłby naruszyć system moralny, religijny który wyznaje.

3. Różnice pomiędzy normami prawnymi a normami moralnymi

• W państwach jednolitych występuje jeden system prawny (monizm prawny), wyjątek stanowi państwo federacyjne, w którym obowiązują normy prawne federacji oraz normy prawne wchodzące w skład federacji (dualizm prawny). Natomiast nie ma jednego systemu norm moralnych, które w jednakowym stopniu obowiązują całe społeczeństwo (pluralizm moralny)

• Normy prawne zaopatrzone są w sankcję prawną (sankcja skupiona - ma charakter zinstytucjonalizowany, sformalizowany; sankcja rozsiana - ma charakter niezinstytucjonalizowany, niesformalizowany), czyli jakąś postać przymusu państwowego. Naruszenie reguły postępowania normy moralnej nie wywołuje takiej reakcji państwa. Na straży przestrzegania norm moralnych stoi opinia społeczna lub jakaś inna reakcja grupy społecznej.

• Normy prawne mają charakter sformalizowany, są bardzo precyzyjne. Ponadto wydawane są według określonej procedury przez organy państwowe. Normy moralne powstają żywiołowo, nie muszą czynić zadość formalnej strukturze, są mniej precyzyjne.

• Normy prawne powstają w sposób sformalizowany. Promulgacja - ogłoszenie aktów normatywnych w dzienniku ustaw, Monitorze Polskim. Normy moralne powstają w sposób zinstytucjonalizowany; normy moralne nie powstają w sposób zinstytucjonalizowany sformalizowany (normy moralne poznaje się w trakcie procesu socjalizacji). Normy prawne adresowane są do instytucji, osób prawnych, osób fizycznych; normy moralne adresowane są do człowieka

• Sposób uzasadnienia: uzasadnienie etyczne - norma prawna pochodzi od kompetentnego organu, który wydał je w należytym trybie i terminie nie utraciła ważności na skutek desuetudo (odwyknienie) Trybunału Konstytucyjnego.; uzasadnienie aksjologiczne (moralne) - obowiązuje to co w powszechnej świadomości społecznej uważa się za dobro, to co uważa się za złe nie obowiązuje. Norma heteronomiczna - norma, w której nie ma identyczności normodawcy i adresata normy, a normodawcą jest jakiś czynnik zewnętrzny w stosunku do jej adresata, zwykle anonimowy. Normodawcą może być zwyczaj, istota dozwolone nadprzyrodzona, ustawodawstwo, natura rzeczy, idea dobra czy sprawiedliwości. Przykładem takiej normy może być zakaz jazdy samochodem po pijanemu narzucony jednostce przez prawo. Norma autonomiczna - taka norma, w której występuje identyczność normodawcy i adresata normy. Jednostka decyduje się sama sobie narzucić określony sposób postępowanie. Przykładem może być podjęcie przez kogoś decyzji o niejedzeniu mięsa i stosowanie się do niej.

4. Normy obyczajowe - powstałe na wskutek długotrwałej praktyki postępowania. Nawyki zachowania się, rytuały czy sposoby ubierania się uznane w danej zbiorowości. Normy obyczajowe to reguły postępowania ludzi, które kształtowały się w ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań (np. całowanie kobiety w rękę). Normy obyczajowe nie oceniają zachowań ani ich nie wartościują. Określają raczej co wypada lub czego nie wypada robić. Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Najczęściej mają zasięg lokalny. Normy obyczajowe podobnie jak moralne objęte są sankcjami rozsianymi (niezinstytucjonalizowanymi)

5. Normy religijne - w przeciwieństwie do norm prawnych, obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania. Regulują kwestie dogmatyczne (zasady wiary), sprawy sprawowania kultu. Normy religijne częściowo są sformalizowane.

6. Normy organizacji społecznych - normy regulujące cele, struktury organizacji instytucji. Autorami są władze instytucji. Sankcje grożą tylko tym, którzy są członkami tej instytucji oraz osobom do nich aspirujących.

2. Demokratyczne państwo prawne

1. Art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 IV 1997 r. brzmi: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.

2. Koncepcja państwa prawnego pojawiła się jako oręż radykalnego w swej postawie mieszczaństwa w walce politycznej, jaką prowadziło ono z nieograniczoną władzą monarszą. Wówczas państwo prawne rozumiano jako takie, które urzeczywistnia postulat ustawowego regulowania stosunków między władzą a obywatelami. Państwo reprezentowało wtedy interes publiczny, a ustawowo, czyli zgodnie z wolą większości, miały być regulowane uprawnienia i obowiązki obywatela. Koncepcja państwa prawa została skonkretyzowana przez koncepcje państwa liberalnego. Sprowadzała się do praworządności działania administracji państwowej, niezależności sądów oraz zasady podziału władz (państwo ustaw). W ujęciu pozytywistycznym państwo prawa (państwo ustaw) to taki organizm polityczny, w którym porządek prawny jest wyłącznie porządkiem prawa stanowionego (prawa ustawowego), ustawa zaś jest jego jedynym uzasadnieniem i przejawem. Wynaturzenia pojęcia państwa ustaw w sensie formalnym jakie dokonały się w praktyce politycznej doprowadziły do stworzenia koncepcji materialnego państwa prawnego. Charakteryzuje się ona postawieniem szeregu materialnych jakościowych, dotyczących treści działań państwa wymogów - przede wszystkim w odniesieniu do precyzyjnego określenia sytuacji prawnej obywateli wobec państwa, do zbudowania systemu instytucjonalnych gwarancji praw podmiotowych obywateli. Do zasadniczych komponentów materialnego rozumienia państwa prawnego zalicza się w doktrynie następujące zasady prawnoustrojowe:

• gwarantowanie przez państwo praw wolności obywatelskich - w zarysie prawa te formułuje ustawa zasadnicza, inne akty normatywne rozwijają te prawa, nie mogąc jednocześnie być sprzeczne z zapisami konstytucji. Zapisanie praw i swobód obywatelskich stanowią granice kompetencji organów państwowych zarówno w sferze ingerowania jak i chronienia praw obywatelskich. Prawa obywatelskie odpowiednio zapisane i zabezpieczone mają ograniczać omnipotencję organów państwowych w działaniu, kształtując w praktyce politycznej państwa prawnego właściwy model stosunków władza-obywatel.

• prymat prawa stanowionego nad innym porządkami normatywnymi - przyjęcie tej zasady nie oznacza konieczności „totalnego” regulowania za pomocą prawa wszystkich obszarów życia społecznego. Zasada prymatu prawa stanowionego ma wyrażać całkowitą autonomiczność systemu prawnego, jego niezależność od innych systemów normatywnych nie będących prawem stanowionym przez państwo. System prawa stanowionego winien wyrażać określone wartości moralne, wartości będące wytworem kultury społeczeństwa, w którym funkcjonuje, przede wszystkim godność człowieka i jego wolność. System prawny w koncepcji państwa prawnego w ujęciu demokratycznym winien uwzględnić w swej treści wszystkie te wartości, oceny i normy postępowania, które przesądzają o jego humanistycznej treści. Prymat prawa stanowionego nie powinien oznaczać również niewrażliwości prawa na zmienność reguł i zasad działania społecznego. Pierwszeństwo reguł prawnych nad innymi zasadami i regułami postępowania nie wyklucza także wpływu reguł politycznych i moralnych na tryb stanowienia i stosowania prawa

• prymat konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa danego państwa - zasada ta oznacza, że cechą demokratycznego państwa prawnego rozstrzygane są przez przedstawicieli narodu, a więc w drodze parlamentarnej (lub w drodze bezpośredniej poprzez referendum.

• instytucjonalne i proceduralne gwarancje praw podmiotowych obywateli - oznacza to przede wszystkim możliwość realizacji przez jednostkę wszystkich zadeklarowanych jej przez prawo przedmiotowe uprawnień oraz wolności. Aby tak się działo, prawodawca winien w system prawny wkomponować szereg reguł proceduralnych, stanowiących zabezpieczenie przyznanych jednostce praw podmiotowych, gdyż tylko one mogą gwarantować sytuację prawną obywateli. Zarówno gwarancje proceduralne, jak i instytucjonalne wynikają z istoty demokracji. Do nich bowiem zwykło się zaliczać takie zasad y demokratycznego ustroju jak: podział władz, wolne i powszechne wybory władz, niezawisłość sądów, odpowiedzialność urzędników za naruszenie prawa, ochrona prawna praw nabytych przez obywateli, niedziałanie prawa wstecz itp. W strukturach państwowych również działają instytucje, które stoją na straży i ochraniają prawa jednostki są to; Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, itp.

1. Praworządność

1. Zakres pojęcia praworządności wchodzi element przestrzegania prawa. Możemy wyróżnić zwolenników materialnego i formalnego podejścia do zjawiska przestrzegania prawa. Zwolennicy formalnego ujęcia akcentują moment ścisłego przestrzegania prawa bez względu na jego treść. Według nich prawa powinni przestrzegać zarówno przedstawiciele władz i aparatu państwowego, jak również obywatele organizacje społeczne itp. (stan faktyczny). Zwolennicy materialnego ujęcia uważają, że praworządnością jest fakt przestrzegania prawa o określonej treści. Ograniczają fakt przestrzegania prawa wyłącznie do organów państwowych. Praworządność można ujmować w dwóch aspektach: jako zasadę ustrojową, nakazującą realizację praw ustanowionych przez państwo, i jako stan faktyczny. Praworządność jako zasada ustrojowa sformułowana jest w aktualnie w obowiązujących przepisach Konstytucji w art. 7: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”. Praworządność ujmowana jako stan faktyczny sprowadza się do tego, że państwo działając za pośrednictwem swoich organów postępuje zgodnie z obowiązującym prawem, przestrzega tego prawa. Tak więc możemy mówić o praworządności, jeśli państwo narusza obowiązujące normy prawne. Nie możemy mówić o praworządności, jeśli mimo znanych państwu przypadków naruszeń prawa państwo nie reaguje stosując przewidziane prawem sankcje, inaczej mówiąc toleruje takie stany rzeczy.

2. Praworządność może istnieć w państwie demokratycznym, co oznacza m. In. Fakt, że prawo stanowione określa organom państwowym granice władzy publicznej, poprzez sprecyzowanie kompetencji i trybu funkcjonowania. Zasady systemu prawa państwa praworządnego

- prawo jest zbiorem uregulowań względnie stabilnych

- prawo nie może działać z mocą wsteczną, szczególnie wówczas, gdy nakłada na adresatów norm nie znane dotychczasowe obowiązki

- wydawane przez państwo normy prawne powinny być należycie ogłaszane

- prawo obowiązujące musi być zbiorem regulacji jasnych

- obowiązujące prawo musi być wystarczająco ogólne (generalne), gdyż tylko wówczas może być podstawą bezstronnego arbitrażu

- system prawa winien unikać sprzeczności wewnętrznych, a działanie organów państwa w procesie stosowania prawa pozostać musi w zgodzie z literą prawa, spełniając w ten sposób warunek praworządności formalnej

1. Gwarancje państwa prawnego

1. W związku z praworządności rozumianą jako system stosunków społecznych opartych na prawie obowiązującym, które tworzy i utrwala państwo poprzez praworządne działanie jego organów, zwykło się mówić o gwarancjach praworządności

- gwarancje materialne (zorganizowanie życia społecznego, ekonomicznego, politycznego tak aby niemożliwym lub mało prawdopodobnym było naruszanie prawa obowiązującego):

> demokracja polityczna

> wolność słowa, prasy, stowarzyszeń, zgromadzeń itp.

- gwarancje formalne (instytucjonalne, proceduralne, ustrojowe) - zalicza się istnienie w państwie pewnego rodzaju mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo, zarówno na etapach stosowania jak i tworzenia prawa.

> wieloinstancyjność sądów

> sądowa kontrola nad działaniami administracji rządowej i samorządowej wykonywana przez NSA (Nacz. Sąd Adm.)

> Trybunał Konstytucyjny orzekający o konstytucyjności i legalności prawa

> Trybunał Stanu orzekający o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe za naruszenie Konstytucji i ustaw.

> Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich

3. Główne kierunki w prawoznawstwie

1. Koncepcje praw naturalnych - W ujęciu religijnym (św. Tomasz z Akwinu, św. Augustyn) prawa natury akcentowane były z faktem, iż Bóg stworzył świat wedle określonego porządku i do porządku tego świata należy to, by ludzie przestrzegali określonych norm postępowania. W ujęciu świeckim ( Hugo Grocjusz, Tomasz Hobbes) prawo natury ma swe źródło w istocie człowieka. Prawem natury są pewne przyrodzone prawa jednostki, których jej nikt nie nadaje, a otrzymuje je w momencie urodzenia. Są nimi prawo do wolności, własności, godności itp. Jednostki ludzkiej. Prawa te są wcześniejsze w swej genezie od państwa, stoją ponad prawem stanowionym. Prawa naturalne istnieją niezależnie od postanowień państwa wyrażonych w prawie przedmiotowym. Są rozumiane jako prawa naturalne, przyrodzone i niezbywalne człowieka i obywatela z prawami politycznymi włącznie. Państwo tworząc prawo obowiązujące „uznaje” tylko przyrodzone prawa naturalne, chroni je i dokładnie formułuje Przykładami takiego właśnie proklamowania praw naturalnych przez prawo stanowione oraz takiego rozumienia praw naturalnych były deklaracje praw człowieka i obywatela.

2. Pozytywizm prawniczy - narodził się w Anglii w połowie XIX w. Szkołę pozytywistyczną w Anglii zapoczątkował John Austin (1790-1859). Prawo w jego ujęciu jest faktem realnym, tworzonym przez państwo. Normy prawne traktuje jak zjawiska przyrodnicze. Prawo opiera się tylko na sile zwierzchnika. Jest ono przeciwstawne wszystkim regułom, które nie pochodzą bezpośrednio od władzy suwerennej (normy obyczajowe, towarzyskie itp.). Prawo charakteryzują cztery elementy: rozkaz, sankcja, obowiązek wykonania i suwerenność władzy. Prawem jest tylko ten zespół norm, które w tej czy innej postaci i formie stanowią suwerenną organizację państwową, pod groźbą sankcji. Wszelkie prawo pozytywne pochodzi od zwierzchnika. Istotą tego prawa jest rozkaz zwierzchnika skierowany do poddanego pod groźbą sankcji. Prawo obowiązujące wydane przez władzę w przekonaniu pozytywistów zapewnia porządek, harmonię i bezpieczeństwo w państwie. J. Austin odmawiał uznania za prawo norm prawa natury, prawa międzynarodowego (które wg niego było jedynie pozytywną moralnością), podnosząc w ten sposób rolę państwa jako jedynego podmiotu uprawnionego do prawotwórstwa. Pozytywizm prawniczy istnieje w dwóch nurtach: anglosaskim i kontynentalnym. Przedstawicielem nurtu kontynentalnego był M. Bergbohm. Głosił on formułę że tylko co funkcjonuje jako prawo i nic więcej, jest prawem. Jego zasługą było także rozwinięcie pozytywistycznej formuły państwa prawnego, stanowiącej negację państwa liberalnego i mającej utrwalać przekonanie, że ponad obywatelem i ponad państwem stoi trwały porządek prawny.

3. Szkoła historyczna w prawie - przedstawicielami tej szkoły byli profesorowie z niemieckich uniwersytetów: G. Von Hugo, F. K. Von Savigny, G. F. Puchta, dlatego szkoła ta zwana była również „szkołą profesorską”. G. Von Hugo sformułował na początku XIX w. Tezę w artykule Ustawy nie są jedynym źródłem prawa. Prawo tworzy przede wszystkim historia. Lekceważąc historię trwoni się to, co najcenniejsze w narodzie, a mianowicie jego ducha. Naród to spójnia psychiczna i organiczna całość, złożona z ograniczonych grup. Tym co społeczeństwo wiąże w całość jest duch narodu, ujawniający się w takich zjawiskach jak: prawo, język, obyczaje, państwo. Savigny wyróżniał dwa rodzaje prawa: prawo zwyczajowe dawniejsze i ważniejsze - jako wyrażające bezpośrednio przejawy świadomości prawnej narodu oraz prawo prawnicze - ukształtowane w rezultacie nauki prawa i w zasadzie odkrywające zasady pierwszego. Zadaniem państwa jest ochrona wartości ukształtowanych w historii, więc również strzeżenie praworządności i świadomości prawnej. Państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa. Ma też pozostać takim, jakim ukształtowały go dzieje.

4. Psychologizm w prawie - twórcą teorii psychologicznej w nauce prawa był L. Petrażycki (1867 - 1931). W jego teorii wiele miejsca jest poświęconych emocjom etycznym. Wyobrażenia pewnych czynów kojarzyć się mają każdemu w jego psychice z emocjami repulsywnymi (odpychającymi) lub apulsywnymi (wywołującymi przychylną reakcję). Są to przeżycia zasadnicze, czyli samo wyobrażenie pewnych czynności, które bezpośrednio wywołują apulsywne lub repulsywne emocje. Z psychologicznej analizy wynika że przeżycia te: a) składają się z intelektualnego wyobrażenia pewnego postępowania oraz związanej z tym wyobrażeniem odpowiedniej emocji, b) mają charakter przeżycia zasadniczego, c) nadają postępowaniu ludzkiemu charakter obowiązku. Dalsza analiza tych przeżyć dzieli je na dwa różne gatunki: przeżycia prawne i moralne. W przypadku przeżycia prawnego istnieje wyobrażenie konkretnych przedmiotów lub podmiotów, którym przysługuje domaganie się wykonania zobowiązań. W przypadku przeżycia moralnego występuje tylko odczucie obowiązku, bez równoległego przekonania o uprawnieniach innych, mogących się domagać wykonania tego obowiązku. Przeżycia prawne łączą w sobie obowiązek jak i uprawnienie. Przeżycia prawne wiążą dwie osoby, z których jedna ma prawo żądać wykonania pewnego obowiązku ciążącego na drugiej osobie. Rezultatem przeżycia prawnego jest norma prawna. Łączy ona obowiązek i uprawnienia zawarte w przeżyciu prawnym. Norma prawna ma charakter imperatywne-atrybutywny. W przeżyciu moralnym odczuwa się emocję, w której zawarty jest jedynie obowiązek, nakaz pewnego zachowania się. Przeżycie emocji moralnej nie rodzi przeświadczenia o uprawnieniach drugiej strony. Ma więc ono jedynie charakter jednostronny, imperatywny. Przedmiotem nauki prawa jest przeżycie prawne. Te przeżycia dzieli się na dwie grupy: przeżycie prawa pozytywnego i przeżycie prawa intuicyjnego. W pierwszym przypadku norma prawna stanowi rezultat decyzji zewnętrznej. W drugim przypadku prawo ma charakter autonomiczny, jest rezultatem wewnętrznego przekonania. W tym przypadku Petrażycki mówi o prawie autonomicznym lub intuicyjnym.

5. Funkcjonalizm prawniczy - podwaliny tego sposobu ujmowania prawa budowali: O. W. Holmes, J. C. Gray, R. Pound, K. N. Llewellyn. Kierunek ten powstał w USA, twórcy stawiali sobie za cel pokazania praktycznego wykorzystania wiadomości o działaniach norm prawnych. Nurt ten jest określany również jako socjologiczna nauka prawa. Funkcjonalizm zajmuje się wyłącznie tylko działaniem prawa a nie zdefiniowaniem jego istoty. Przez prawo przedstawiciele tego nurtu rozumieją przewidywanie tego, co faktycznie uczynią sądy. Prawo składa się z zasad obowiązujących przy orzekaniu, ustalonych przez sądy; wszystkie te zasady są prawem. Zasady postępowania których sądy nie stosują nie są prawem. Odbiera on władzy ustawodawczej naczelne miejsce organu tworzącego prawo, staje się ona jednym z wielu źródeł prawa. Twórcy tego nurtu mówią, że normie prawnej nadaje sens tylko jej realizacja.

4. Przepis prawny

1. Przepis prawny - to podstawowa jednostka redakcyjna tekstu aktu normatywnego przyjmujący gramatycznie postać zdania lub wypowiedzi zdaniokształtnej i graficznie w tekście tym wyodrębniona nazwą indywidualizującą taką jak: artykuł, paragraf, punkt. Normy prawne wyrażają treść obowiązującego prawa, przepisy prawne są jedynie formą wyrażania tej treści. Normy prawne są przez prawodawcę zakodowane w przepisach prawnych. Przepisy prawne są materiałem, z którego buduje się normy prawne. Normy prawne nie istnieją jako gotowa konstrukcja. (wykładnia prawa - nauka o odkodowywaniu norm z przepisu prawnego) Norma prawna jest bytem konstrukcyjnym, natomiast przepis prawny gramatycznym.

2. Podział przepisów prawnych

1. Podział ze względu na treść

• przepisy prawa materialnego - to te które pozwalają na budowanie norm prawnych regulujące wzajemne stosunki pomiędzy podmiotami prawa, niezależnie od sfery tych stosunków. Są to przepisy prawne, które zawierają normy regulujące materię wzajemnych zachowań podmiotów prawa (przepisy prawa karnego, cywilnego administracyjnego itp.)

• przepisy prawa formalnego - są to przepisy, które określają realizację norm prawa materialnego (prawo procesowe, prawo postępowania karnego, cywilnego, administracyjnego itp.). W tej grupie istnieją również przepisy formułujące fikcję prawne. Fikcja prawna jest konstrukcją polegającą na świadomym przyjęciu przez prawodawcę stanu faktycznego, nieistniejącego w rzeczywistości za istniejący i związaniu z nim przewidzianych skutków prawnych. Przykład prawo spadkowe (art. 1020 kc) „Spadkobierca, który spadek odrzucił zostaje wyłączony od dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku”. Prawodawca umownie tylko przyjmuje stan faktyczny nieistniejący za istniejący i wyprowadza z tego hipotetycznego stanu, przewidziane przez prawo konsekwencje

• Podział ze względu na stopień konkretności - sposób formułowania reguły zachowania

• Konkretne - Są nimi wszystkie sformułowania tekstu normatywnego, które redagują zasadę pożądanego postępowania podmiotu prawa. Przepisy prawne konkretne formułują dyspozycję normy prawnej bez względu na sposób jej podania

• Blankietowe - nie formułują reguły postępowania (dyspozycji normy prawnej). W przepisach prawnych blankietowych w miejsce brakującej dyspozycji normy prawnej prawodawca formułuje upoważnienie dla jakiegoś organu państwowego, aby ten dyspozycję sformułował w przyszłości (w art. 544 §2 kpk przepis powiada: „Minister Sprawiedliwości określi w drodze rozporządzenia wysokość zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania) W tym przypadku ustawodawca nie określa owych kosztów, uprawniając do dokonania tej czynności Ministra, w innym niż ustawa akcie normatywnym, wydanym później niż ustawa

• Odsyłające - przepisy te również jak blankietowe nie formułują dyspozycji normy. Zawierają natomiast informację, gdzie w jakim innym przepisie prawnym już istniejącym w systemie prawa ta dyspozycja lub te dyspozycje zostały sformułowane (przepisy odsyłające systemowo). Istnieją dwa rodzaje przepisów odsyłających: systemowe i pozasystemowe. Pozasystemowe - przepisy odsyłające do spoza systemów prawa. Klauzule generalne. klauzula generalna to taka część przepisu prawnego, która odsyła do pozaprawnych reguł o charakterze aksjologicznym w związku ze stosowaniem prawa. Przepisy odsyłające systemowe dzielą się na wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne to te, które odsyłają do innego przepisu tego samego aktu normatywnego. Zewnętrzne to te, które odsyłają do innych przepisów innego aktu normatywnego. Istnieje również odesłanie dynamiczne - odesłanie do obowiązujących przepisów prawnych w brzmieniu jakie będą one miały każdorazowo w czasie obowiązywania przepisu odsyłającego; Odesłanie statyczne - odesłanie do innych przepisów jedynie w ich określonej wersji. Odsyłanie stosuje się w przepisach prawnych z powodu na ekonomię legislacyjną (aby jak najbardziej skrócić tekst przepisu prawnego). Odesłanie wyraźne (konkretne) -odsyłamy do przepisu wskazanego z nazwy. Odesłanie ogólne (dorozumiane) - nie wskazują przepisu, do którego odsyłają z nazwy

• Podział ze względu na zasięg obowiązywania

• Prawo uniwersalne (ius uniwersale) - stanowią takie przepisy prawne, których zasięg obowiązywania obejmuje całe terytorium państwa (łącznie z przestrzenią powietrzną, morską itp.). Ten zasięg obowiązywania mają z reguły akty normatywne stanowione przez najwyższe organy władzy państwowej i naczelne organy administracji rządowej

• Prawo partykularne (ius particulare) - stanowią takie przepisy prawne, których zasięg obowiązywania ograniczony jest do wyodrębnionego fragmentu terytorium państwa (województwo, powiat, gmina). Ten zasięg obowiązywania ma tzw. Prawo miejscowe. Będą nimi zarówno akty normatywne wydawane przez terenowe organy administracji rządowej, jak i różne formy prawotwórstwa organów stanowiących i zarządzając-wykonawczych samorządu terytorialnego

• Podział ze względu na moc stanowienia

• Bezwzględnie obowiązujące (ius mogens) - dyspozycja w tych przepisach zredagowana jest przez stanowiącego prawo w sposób kategoryczny, co oznacza, że podmiot prawa nie ma możliwości innego zachowania się niż podane w dyspozycji, a jej przekroczenie wywołuje skutki prawne przewidziane w dyspozycji, a jej przekroczenie wywołuje skutki prawne przewidziane w prawie. Podział ten występuje przede wszystkim na gruncie prawa cywilnego

• Jednostronnie bezwzględnie obowiązujące (semiimperatywne) - można go zmieniać za zgodą obydwu stron ale tylko w jedną stronę (np. tylko na korzyść)

• Względnie obowiązujące (ius dispositivum) - przepisy prawne względnie obowiązujące formułują wzór zachowania w taki sposób, że adresat normy prawnej może z niego skorzystać lub nie, może też podany wzór zachowania modyfikować. Tak zredagowaną dyspozycję można więc wolą stron uczestniczących w stosunku prawnym zmienić lub ograniczyć.

• Moc stanowienia norm odkodowywanych z przepisów prawnych uprawnia do wyodrębnienia w systemie prawnym przepisów powszechnie obowiązujących, zindywidualizowanych i przepisów kierownictwa wewnętrznego. Z pierwszymi mamy do czynienia wtedy, gdy dotyczą one w jednakowym stopniu wszystkich podmiotów. Indywidualizacja następuje wówczas, gdy w hipotezach norm rodzajowo zostaje oznaczona grupa podmiotów, do których normy zawarte w tych przepisach są zaadresowane (ustawa - Karta Nauczyciela). Przepisy kierownictwa wewnętrznego są wydawane przez zwierzchników służbowych w stosunku do podwładnych.

• Podział ze względu na przynależność do gałęzi prawa pozwala wyodrębnić przepisy prawa konstytucyjnego, administracyjnego, cywilnego, karnego, międzynarodowego publicznego, międzynarodowego prywatnego i inne.

• Przepisy regulujące inne przepisy: dostosowujące - regulują tryb przekształceń, gdy zmienia się dany przepis prawny

• Podział ze względu na stopień ogólności i szczególności

• Ogólne (lex generalis) - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają w dyspozycji ogólne reguły zachowania

• Szczegółowe (lex specjalis) - ustanawiają wyjątki odrębne uregulowania w stosunku do legi generali. Na przykład polska ustawa o gospodarce nieruchomościami, zawierająca szczególne przepisy dotyczące procedury wywłaszczeniowej, odmienne od procedury polskiego Kodeksu postępowania administracyjnego - zawierającego ogólne zasady tego postępowania - stanowi zespół przepisów będących lex specialis w stosunku do przepisów kpa.

• Podział ze względu na zależność od tego, czy przepisy rozstrzygają, czy też nie o obowiązywaniu innych przepisów prawnych

• Derogacyjne zamieszczane są w postanowieniach końcowych aktu normatywnego. Są to postanowienia uchylające dotychczas obowiązujący stan unormowań w jakimś obszarze stosunków społecznych. Uchylenia te mogą w całości uchylić dotychczas obowiązujący stan normatywny, w części zastępować dawne unormowanie nowymi, część postanowień dawnych zachowywać w mocy lub też dokonywać tzw. Uchylenia czystego, które oznacza zniesienie uregulowań obowiązujących lub zastąpienie ich innymi. Abrogatio - cały uchyla i nie zastępuje; obrogatio - cały uchyla, cały zastępuje; derogatio - część uchyla, część zastępuje

• Kolizyjne rozstrzygają w przypadku obowiązywania wielu systemów prawnych na terenie jednego państwa, który z tych systemów w konkretnych warunkach, miejsca i czasu ma zastosowanie. Mogą też rozstrzygać sprzeczności wynikające z unormowań pomiędzy różnymi gałęziami w jednym systemie prawnym

• Przejściowe zwane także intertemporalnymi (przechodnie, międzyczasowe), rozstrzygają o sposobie postępowania ze stanami faktycznymi powstałymi pod rządami starego prawa, a podlegającymi prawnej kwalifikacji, wówczas gdy stare uregulowania zostały zastąpione nowymi. W prawie podatkowym bywa, że czynności rozpoczęte na gruncie poprzedniego porządku prawnego muszą być dokończone - przedłużenie obowiązywania dawnego prawa, do momentu wygaśnięcia stosunków powstałych pod działaniem prawa dawnego będą miały zastosowanie przepisy, które obowiązywały w czasie gdy te stosunki powstały. Może być odwrotnie, nowe prawo w całości przejmuje postępowania rozpoczęte wcześniej (prawo gospodarcze - wydawanie koncesji). Może być również tak, że podmiot prawa, którego dotyczy postępowanie jest uprawniony do wskazania z jakich regulacji będzie korzystał, a tym samym, które prawo będzie uznawał za bardziej korzystne (zasada lex benignior typowa dla prawa karnego

• Podział ze względu na charakter formułowanego zachowania

• Przepisy nakazujące

• Przepisy zakazujące

• Przepisy dozwalające

• Przepisy o wątpliwej normatywności (charakterystyki ustrojowe, definicje legalne, normy programowe-formułują powinny cel, a nie określają środków do tego celu prowadzących (leges imperfecta - nie posiadające sankcji

• PRZEPISY WPROWADZAJĄCE- są to przepisy umieszczone na końcu ktu normatywnego, wprowadzają w zycie nowy akt normatywny.Mówią jak stosować ten nowy akt

• PRZEPISY NOWELIZACYJNE (ZMIENIAJĄCE)- *nowelizacja wąska mamy przy okazji wprowadzenia nowego aktu normatywnego podmiotowo, bądź przedmiotowo podobnego zmieniany część przepisów aktów normatywnych* nowelizacja szeroka- polega na tym,że uchwalamy specjalnie nowy akt normatywny, który w całości jest poświęcony zmianie przepisów aktu normatywnego

5. Norma prawna

1. Norma prawna jest to wysłowiona w przepisach prawa generalno-abstrakcyjna norma postępowania ustanowiona bądź uznana przez kompetentny organ władzy publicznej. Formułująca wzorzec powinnego (nakazanego, zakazanego) lub dozwolonego zachowania (dozwolenie mocne) oraz ewentualnie określająca konsekwencje pogwałcenia tego wzorca. Jest to pochodząca od prawodawcy reguła postępowania w formie wypowiedzi językowej wskazująca kto, kiedy, jak ma się zachować. Norma ma charakter abstrakcyjny i generalny:

1. Abstrakcyjność normy prawnej oznacza, że wyznacza ona zachowanie takie, jakie zdarzyć się może w nieokreślonej liczbie przypadków. Zakaz zawarty w art. 148 kk: „kto zabija człowieka...”, nie jest reglamentacją jednorazową, niepowtarzalną, a odwrotnie obejmuje nieograniczoną liczbę różniejszych zabójstw, a jednocześnie zabójstwa dokonywane na różnych ofiarach, w różnych sytuacjach, przez różnych sprawców

2. Generalność normy prawnej oznacza, iż jest ona kierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata wskazanego co do tożsamości. Większość norm prawnych czyni adresatem normy prawnej wszystkich obywateli znajdujących się pod rządami danego systemu prawnego. Prawodawca może również określić adresata poprzez podanie jego cech rodzajowych (np. górnicy, studenci itp.)

Abstrakcyjność i generalność norm prawnych odróżnia je od aktów stosowania prawa, czyli np. od orzeczeń sądowych, decyzji administracyjnych, które wydawane są w formie normy indywidualnej i kontrolnej. Wypowiedzi prawodawcze, zwane normami prawnymi, mogą być uzasadnione:

• wartościami, np. etycznymi, estetycznymi czy społecznymi itp. I wówczas mówimy o ich aksjologicznym uzasadnieniu

• powołaniem się na prawo podmiotu uprawnionego do stanowienia norm, wtedy możemy mówić o ich uzasadnieniu tetycznym

• skutecznością osiągnięcia zamierzonego celu - wówczas nazywamy je teleologicznymi

Właściwości normy prawnej

• normy prawne mają charakter ogólny - regulują typowe stosunki społeczne. Konsekwencją ogólności normy jest to, że mierzy się tą samą miarą zachowania dające się podciągnąć pod jedną klasę zachowań, wyróżniających się wspólnymi cechami

• Zachowania, które reguluje norma prawna, są zawsze uchwytne zewnętrznie. Nie są więc przedmiotem normy mniemania, poglądy, opinie

• Państwo stanowiąc normę i sankcjonując ją, jest czynnikiem zewnętrznym gwarantującym jej skuteczność. Z tych względów norma prawna ma charakter heteronomiczny

• Między różnymi normami prawnymi występuje hierarchiczne podporządkowanie. Akty normatywne określają miejsce normy prawnej w systemie prawa

Normy prawne spełniają rozmaite funkcje: są postanowieniami prawodawczymi, które ustalają uprawnienia i obowiązki dla adresatów; stanowią podstawę do oceny zachowań adresatów przez organy powołane do czuwania nad przestrzeganiem prawa, są środkiem rozstrzygania konfliktów międzyludzkich, umożliwiają przewidywanie zachowań organów państwa i obywateli, są ogniwem spajającym społeczeństwo w jednolitą całość.

2. Koncepcje budowy normy prawnej

1. koncepcja trójczłonowa

• hipoteza - jest to część normy prawnej, która podaje okoliczności zastosowania, zakres zastosowania, zawiera elementy podmiotowe (adresat oraz jego właściwości); przedmiotowe (odnosi się do stanów, zjawisk bądź wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych). Jest najobszerniejszą częścią składową normy prawnej

• dyspozycja - określa rodzaj zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego. Zawiera wzór pożądanego przez prawodawcę zachowania, ale wzór ten jest wymagany wówczas gdy spełnią się warunki i okoliczności określone w hipotezie. Zakaz określa te typy zachowań, które są uznane przez prawodawcę za niedopuszczalne. Nakaz obejmuje jeden typ zachowania lub dwa typy (podstawowy lub fakultatywny). Jedną z podstawowych zasad prawa w praworządnym państwie jest zasada, iż dozwolone jest wszystko, co nie jest prawem zakazane lub przez prawo nakazane.

• Sankcja - określa rodzaj dolegliwości jakie prawodawca przewidział dla każdego kto mimo iż spełniły się warunki podane w hipotezie normy prawnej, nie zastosował się do treści dyspozycji

• Sankcja represyjna - jest to taka sankcja, którą prawodawca stosuje, za dokonanie czynów zabronionych. Czyny te polegają zarówno na działaniu podmiotu, jak na zaniechaniu działania. Istotą tej sankcji jest pozbawienie podmiotu naruszającego dyspozycję zakazu, ważnych dla niego dóbr (życia, wolności, praw obywatelskich, prawa wykonywania zawodu

• Sankcja egzekucji - sankcja ta może polegać na przymusowym wykonaniu zachowania przewidzianego przez prawo. Owa przymusowość może dotyczyć zmuszenia adresata do dokonania niedopełnionego, a przewidzianego przez prawo obowiązku. Może też sprowadzać się do działań na rzecz przywrócenia stanu faktycznego sprzed momentu naruszenia zakazu. Egzekucja jako sankcja może być również podejmowana w celu wymuszenia określonego zachowania.

• Sankcja nieważności - dotyczy uznania za nieważną czynność prawną podjętą niezgodnie z obowiązującym prawem. Czynnościami prawnymi określamy świadome, zgodne z obowiązującym prawem zachowania adresatów, zmierzające poprzez odpowiednie oświadczenie woli do wywołania skutków prawnych (sporządzenie testamentu, oferta kupna jakiegoś przedmiotu itp.). We wszystkich tych sytuacjach, gdy zachowania te podejmowane są z naruszeniem nakazów ustanowionych w prawie lub zakazów, czynności konwencjonalnych albo też z przekroczeniem granic dozwoleń, a w przypadku organów stosujących prawo - kompetencji - to sankcją nieważności jest odebranie tym zachowaniom ich prawnej skuteczności. Nieważność ta może dotyczyć czynności od samego początku (ex tunc). Oznacza to, iż czynność prawna nie wywołała żadnych skutków prawnych, a te, które wywołała, muszą być uznane za nieważne. Może też skutkować (ex nunc), tj. od chwili jej orzeczenia przez kompetentny organ. W tej sytuacji czynności prawne dokonane przed podjęciem owego orzeczenia są ważne, zaś nieważne po jego wydaniu.

2. koncepcja norm sprzężonych

• jej twórcą jest polski teoretyk prawa J. Lande, który uważa, że pojmowanie normy prawnej jako wypowiedzi prawodawcze, która składa się z trzech członów jest nietrafna

• Koncepcję norm sprzężonych sprowadzić możemy do tego, iż prawodawca normę prawną redaguje za pomocą dwu norm ze sobą połączonych w jedną całość. Koncepcja ta zakłada przedstawienie sankcji normy prawnej w postaci odrębnej normy. Na tę parę norm ze sobą sprzężonych składają się: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca. Każda z tych norm (żadna nie jest normą prawną) ma swoją wewnętrzną strukturę na którą składają się hipoteza i dyspozycja.

• Hipoteza oraz dyspozycja normy sankcjonowanej niczym nie różni się od trójczłonowej budowy normy prawnej. Natomiast hipotezą normy sankcjonującej jest fakt naruszenia normy sankcjonowanej, czyli hipotezą tą jest nowy stan faktyczny, który powstaje wówczas, gdy adresat normy prawnej nie zastosował się do dyspozycji normy sankcjonowanej, mimo iż spełniły się wszystkie warunki i okoliczności wymienione w hipotezie tej normy. Dyspozycja normy sankcjonującej jest właściwą sankcją, przedstawioną w postaci dyspozycji a więc sposobu postępowania, który skierowany został do dwu różnych rodzajów adresatów pierwotnego i wtórnego. Po pierwsze do adresata dyspozycji normy sankcjonowanej, pierwotnego, mającego obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy (jej dyspozycji rozumianej jako reguła zachowania). Jest to swoiste wezwanie adresata normy, aby poddał się wszystkim konsekwencjom, jakie przewidział prawodawca w sankcji za naruszenie zakazu nakazu czy dozwolenia. Po drugie dyspozycja ta skierowana jest do określonego organu państwowego, jako adresata wtórnego, bowiem zawiera upoważnienie (kompetencję) dla organów państwa do realizacji wszystkich skutków, które przewiduje norma. Norma sankcjonująca jest w tej koncepcji normą posiłkową, hipotetyczną, uruchamiającą się tylko wtedy, gdy naruszona została norma sankcjonowania.

3. Rodzaje norm prawnych

1. NORMY- REGUŁY: wyznaczają one zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeśli zachowa się odmiennie.

2. NORMY- ZASADY: wskazują, że w danym porządku prawnym lub w danej gałęzi prawa mogą obowiązywać normy o charakterze fundamentalnym. Ze względu na to, że obowiązują one jako normy prawne są to tzw. zasady w znaczeniu dyrektywnym. Mówiąc o takich zasadach nie stwierdzamy tego, Co jest, ale wskazujemy, co być powinno. Maja one Charakter norm naczelnych tzn. wyznaczają granice W których inne normy powinny się mieścić. Jakie są różnice pomiędzy normami- regułami a normami- zasadami Po pierwsze: adresat norm- reguł nie może spełnić nałożonego na niego obowiązku w mniejszym lub większym stopniu. W normach zasadach jest odwrotnie, co możemy wywnioskować już z samej definicji Po drugie: w sytuacji sprzeczności norm- reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą. Normy- zasady mogą być natomiast przedmiotem uzgadniania na podstawie oceny stanu faktycznego.

3. Norma programowa - norma postępowania określająca, w formie nakazu realizację lub co najmniej dążenie do osiągnięcia określonego celu (pożądanego stanu rzeczy) wskazanego przez normodawcę. Najczęściej ujęte są w konstytucjach, w zwykłych ustawach rzadziej. Często są obecne w różnych rodzajach dokumentów nie mających statusu prawnych w partiach politycznych, programach gospodarczych itp.. Normy programowe są adresowane do organów państwa, wyznaczają kierunek prawotwórstwa, a także stosowania prawa.

6. Język Prawny

1. Prawodawca stanowiąc prawo posługując się językiem naturalnym (polskim) tworzy jego szczególną odmianę. Podobnie jak prawodawca postępują prawnicy interpretując wypowiedzi normodawcy. W obu tych przypadkach mówimy o dwóch odrębnych językach: języku prawnym i języku prawniczym

2. Język prawny - jest to język tekstów normatywnych. Postanowienia prawodawcy zawarte w ustawie, rozporządzeniu, uchwale są zredagowane w specyficzny sposób. Ma tam miejsce szczególna odmiana języka narodowego. Wymogi redagowania aktu prawnego (oszczędność tekstu, precyzja sformułowań) powodują, że prawodawca posługuje się jakby językiem sztucznym (jest to język naturalny z elementami języka sztucznego. Charakteryzuje się on różnym od języka naturalnego słownictwem, zasadami stylistyki, specyficznym użyciem czasu teraźniejszego w trybie oznajmującym.

7. Język prawniczy

1. Język prawniczy - jest dziełem prawników, powstałym przy okazji interpretowania wypowiedzi normatywnych prawodawcy oraz formułowania wypowiedzi o prawie obowiązującym. Powstaje on także w nauce prawa przy okazji opisywania poszczególnych instytucji prawnych, metod badania prawa obowiązującego czy wykładni prawa. Prawnicy zwykli się posługiwać paremiami w j. Łac. Pochodzącymi z rzymskiej kultury prawnej, które określają zasady argumentacji czy stosowania prawa. One też wchodzą w skład języka prawniczego. Znajomość obu tych języków wchodzi w zakres zawodowych umiejętności prawnika. Istnieje kilka odmian języka prawniczego: język prawniczy potoczny - operują nim zwykli ludzie; język prawniczy praktyki - język praktyki sądowej i język praktyki urzędniczej; język prawniczy nauki prawa i dogmatyki

8. Akt Normatywny

1. Akt normatywny - wydany we właściwym trybie akt (pisany tekst) pochodzący od kompetentnego organu władzy publicznej zawierający uporządkowany zbiór przepisów prawnych wysławiających generalno-abstrakcyjne normy postępowania, władczo-regulujące jakąś sferę stosunków społecznych. Podstawowy przepis redakcyjny aktu prawnego (ustawy) - artykuł; podstawowy przepis redakcyjny w rozporządzeniach - paragraf. Artykuły w ustawach zwykłych dzielą się na ustępy, natomiast w kodeksach na paragrafy

2. Budowa aktu normatywnego

1. Część I. Nieartykułowana, nienormatynwa - część tytułowa, nagłówek

• Określenie rodzaju aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie, uchwała itp.)

• W aktach wykonawczych (rozporządzenie) organ, który go wydał

• Data ustanowienia danego aktu normatywnego (organ kolegialny data uchwalenia; organ jednoosobowy data podpisania)

• Tytuł aktu określający przedmiotowo rodzaj regulowanych działań

• W aktach wykonawczych - podstawa prawna

• Preambuła (arenga, wstęp) - stanowi swoisty rodzaj deklaracji prawodawcy co do motywów ustanowienia prawa.

• Część II. Artykułowana, normatywna

• Część ogólna aktu normatywnego - formułuje przepisy, w których znajdują się elementy norm wspólnie dla tych postanowień, które mogą znajdować się w części szczegółowej. W części ogólnej zawarte są definicje ustawowe wyjaśniające znaczenie pojęć, którymi posługuje się prawodawca w danym akcie normatywnym

• Część szczegółowa aktu normatywnego. Zawiera ona zasadniczą materię aktu normatywnego. Tak więc na część szczegółową składają się te przepisy prawne na podstawie których możemy formułować normy prawne zarówno lex generalis jak i lex specialis

• Przepisy końcowe - na te przepisy składają się postanowienia przejściowe, derogacyjne i określające termin wejścia w życie danego aktu. Uchylenie całkowite obowiązującego dotąd aktu prawnego i nie zastąpienie go nowym jest to tak zwane abrogatio, zwane też uchyleniem „czystym”; uchylenie częściowe dotychczas obowiązującego aktu prawnego i zastąpienie tej części nową regulacją to tzw. Derogatio, wreszcie wprowadzenie w całości w ich miejsce nowych jest to tzw. Obrogatio

3. Podpis właściwego podmiotu

3. Rodzaje aktów normatywnych

1. Akty normatywne pochodzące od organów władzy ustawodawczej (Sejm, Senat, ZN)

• Konstytucja - uchwala ją Zgromadzenie Narodowe. Jest ona ustawą zasadniczą, co oznacza że posiada najwyższą moc prawną. Zgodnie z nią muszą być wszystkie inne akty normatywne. Zawiera postanowienia dotyczące charakteru państwa, jego organów, podstaw ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego, określa prawa i obowiązki obywateli. Spośród innych aktów normatywnych różni się: przedmiotem regulacji, trybem uchwalenia, podmiotem, który ją uchwala (pozostałe ustawy uchwalane są przez Sejm)

• Ustawa konstytucyjna - ustawa, która dokonuje zmian w obowiązującej konstytucji, uchwala ją Sejm i Senat.

• Umowy międzynarodowe i ustawy ratyfikacyjne

• Ustawa zwykła

• Uchwały Sejmu i Senatu

• Akty normatywne pochodzące od organów władzy wykonawczej (Prezydent, Rada Ministrów, Premier, ministrowie)

• Prezydent RP - rozporządzenia z mocą ustawy (w czasie stanu wojennego), rozporządzenia, zarządzenia, postanowienia, akty urzędowe

• Rada Ministrów - rozporządzenia, uchwały

• Premier i Ministrowie - rozporządzenia i zarządzenia

3. Akty normatywne pochodzące od organów administracji rządowej

• Wojewoda - akty prawa miejscowego

4. Akty normatywne pochodzące od organów Samorządu terytorialnego

• Rada gminy - uchwały

• Wójt (prezydent, burmistrz) - zarządzenia

• Rada powiatu - uchwały

• Zarząd powiatu (na czele ze starostą) - zarządzenia

• Sejmik wojewódzki - uchwały

• Zarząd województwa (na czele z marszałkiem) - zarządzenia

9. Źródła Prawa

1. Źródłem prawa ( w znaczeniu prawa przedmiotowego) jest prawotwórcza działalność państwa, w wyniku której powstają akty normatywne, których treść uwarunkowana jest kulturą, ekonomią oraz bezpośrednimi interesami społeczeństwa zorganizowanego w państwo. Ta normotwórcza działalność państwa jest tworzeniem prawa obowiązującego. W jej wyniku powstają normy ogólne i abstrakcyjne, co odróżnia od tworzenia prawa proces jego stosowania, gdzie mamy do czynienia z normami indywidualnymi i konkretnymi. Możemy mówić o źródłach prawa w znaczeniu teoretycznym (droga prowadząca do powstania prawa), historycznym (wszystko to z czego dowiadujemy się o treści norm prawnych - źródła powstania prawa), materialnym (zespół obiektywnych i subiektywnych czynników wpływających na kształtowanie się prawa: obiektywne treści prawa podyktowane względami ekonomicznymi, społecznymi sytuacją międzynarodową itp.; subiektywne - kultura, system wartości i preferencje społeczne), formalne (różne formy prawotwórczej działalności organów państwowych. Będą nam mówić o różnych procedurach stanowienia prawa, akceptowaniu reguł zachowania wytworzonego spontanicznie, uznanie jednostkowych decyzji za reguły prawne. Proces kształtowania się prawa - obejmuje swoim zasięgiem proces prawotwórczy, czyli prawotwórczą działalność państwa jak również działalność podmiotów niepaństwowych struktur, które również uczestniczą w procesie powstawania prawa (partie polityczne, organizacje społeczne itp.

2. Typologie źródeł prawa

1. źródła poznania prawa - możemy je dzielić na oficjalne i nieoficjalne. Są to wszelki źródła, z których możemy czerpać wiedzę o prawie: oficjalne - dzienniki urzędowe; nieoficjalne - środki masowego przekazu, gazety, książki

2. źródła powstawania prawa - formalne: precedens, umowa, formy aktywności prawotwórczej państwa oraz rezultaty ich działalności czyli różnego rodzaju źródła materialne: sytuacja ekonomiczna, działalność obywateli itp.

1. Fakty prawotwórcze

1. stanowienie prawa - polega na tym, że odpowiedni organ państwowy formułuje w sposób wyraźny normy dotyczące przyszłych sytuacji. Normy te mają charakter norm ogólnych i abstrakcyjnych. Powstające w wyniku stanowienia prawa normy prawne obejmują przyszłe sytuacje, a nie jak w przypadku praktyki organów państwowych jednostkowe decyzje w obliczu konkretnych przypadków. Istotą stanowienia jest posiadanie przez organ państwowy prawnych kompetencji do wydania konkretnego aktu normatywnego.

2. precedens prawotwórczy - (łac. praecedens - poprzedzający) - decyzja organu państwa, przede wszystkim orzeczenie sądu, której rozstrzygnięcie staje się wiążącym na przyszłość wzorem przy rozstrzyganiu spraw podobnych. W zależności od charakteru tego oddziaływania rozróżnia się precedensy de iure (precedensy formalnie wiążące) i precedensy de facto (precedensy formalnie niewiążące). Z precedensem de iure mamy do czynienia w tzw. Systemach prawa precedensowego (system common law), występujących w państwach anglosaskich. W państwach tych istotna rola w procesie tworzenia prawa przypada sądom. Sąd wydając orzeczenie w danej sprawie związany jest orzeczeniami wydanymi poprzednio w sprawach tej samej kategorii lub w sprawach podobnych. Z orzeczeń tych wyprowadza ogólną regułę postępowania na której opiera aktualnie wydawane orzeczenie.

3. umowa - w prawie wewnętrznym danego państwa umowa jako sposób tworzenia reguł prawnych jest przypadkiem rzadko występującym. W międzynarodowym prawie publicznym stanowi jedno z podstawowych źródeł prawa. Do umowy publiczno-prawnej stosuje się te same zasady jakie tradycyjnie odnosi się do umów cywilno-prawnych z zasadą pacta sunt servanta na czele. Różni je natomiast to, że umowa cywilistyczna opiera się na istniejącym prawie, natomiast strony umowy publiczno-prawnej same to prawo tworzą. Umowę jako formę prawotwórstwa państwowego charakteryzują następujące elementy: wielość podmiotów (co najmniej dwa), równorzędność podmiotów, zasada wzajemności jako pewien szczególny stosunek jaki musi zaistnieć pomiędzy poszczególnymi normami składającymi się na umowę. W prawie wewnętrznym państwowym spotkać można obecnie także przykłady umów będące źródłem prawa. Układy zbiorowe o pracę zawierane przez ministrów ze związkami zawodowymi, czy zakładowa umowa zbiorowa

4. uznanie zwyczaju - prawo zwyczajowe występuje wówczas, gdy oprócz faktycznego przestrzegania pewnych reguł postępowania przez dłuższy okres czasu, panuje powszechne przekonanie, że reguły te są prawem. Odgrywa ono dużą rolę w prawie międzynarodowym, może wspierać umowy handlowe, można więc mówić o międzynarodowym prawie zwyczajowym. W prawie wewnętrznym państwa niektóre gałęzie prawa w swych szczegółowych postanowieniach odsyłają do zwyczajów, wiążąc z nimi możliwość wywołania skutków prawnych (prawo morskie, kodeks cywilny). Nie mogą jednak być przyjęte do systemu prawa żadne reguły zwyczajowe, które byłyby sprzeczne z regułami obowiązującego prawa

5. stanowisko jurysprudencji - Iuris prudentia jest źródłem prawa w sensie formy jego powstawania. Wywiera jednak doniosły wpływ na tworzenie i treść prawa. W czasach współczesnych w Europie opinie uczonych mogą oddziaływać na ustawodawcę oraz stosujących prawo siłą swego autorytetu intelektualnego. Nie mają jednak bezpośrednio żadnej mocy prawnej. Służyć mogą w procesie uzasadniania rozstrzygnięć dokonywanych przez Trybunał Konstytucyjny i sądy pow..

10. System źródeł prawa w RP

1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego

1. Konstytucja - uchwala ją Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i Senatu). Jest ona ustawą zasadniczą, co oznacza, że posiada najwyższą moc prawną. Zgodne z nią muszą być wszystkie inne akty normatywne. Jest aktem prawnym, który zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych. Zawiera postanowienia dotyczące charakteru państwa, jego organów, podstaw ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego, określa prawa i obowiązki obywateli. Na podstawie rozwiązań dotyczących zmian dokonywanych w konstytucji możemy mówić o konstytucjach sztywnych (do jej zmiany niezbędna jest kwalifikowana liczba głosów) oraz o konstytucjach elastycznych kiedy do zmiany jej postanowień wystarcza zwykła większość głosów. Przepisy rozdziału XII traktującego o zmianie konstytucji zawarte w art. 235 ustawy zasadniczej potwierdzają jej usztywnienie. Inicjatywę konstytucyjną posiadają posłowie w liczbie 1/5 ustawowej liczby posłów, inicjatywy konstytucyjnej nie ma Rada Ministrów. Pierwsze czytanie takiej ustawy nie może się odbyć wcześniej niż trzydziestego dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy. Do uchwalenia ustawy potrzebna jest kwalifikowana większość (2/3 głosów). Ustawa ta musi być uchwalona w jednakowym brzmieniu przez Sejm i Senat. Jeszcze bardziej skomplikowany tryb przewidziany jest do zmiany przepisów rozdziału I (Rzeczpospolita), II (Wolność, prawa i obowiązki człowieka i obywatela), XII (Zmiana konstytucji).

2. ustawa konstytucyjna - Podmiotem uchwalający ten akt prawny jest Sejm RP. Ustawą konstytucyjną jest taka ustawa, która dokonuje zmian w obowiązującej Konstytucji, czyli ustawie zasadniczej. Obowiązuje szczególny tryb jej uchwalenia, o czym w szegółach stanowią przepisy rozdziału XII Konstytucji RP zatytułowane „Zmiana Konstytucji”. Dwie nowelizacje konstytucji z 1997 r. . W 2006 nowelizacja dotycząca Europejskiego Nakazu Aresztowania, z maja 2009 dotycząca zakazu sprawowania mandatu posła i senatora skazanym prawomocnym wyrokiem sądu

3. ustawa zwykła - Inicjatywa ustawodawcza: Prezydent, Senat, Rada Ministrów, co najmniej 15 posłów oraz co najmniej 100 tys. Obywateli mające prawo wyborcze do Sejmu. Projekt ustawy jest przedmiotem czytań w Sejmie (3 czytania). Czytania to plenarna dyskusja nad projektem. Po każdym czytaniu projekt wraca do komisji sejmowej, gdzie może być zmieniany i uzupełniany. Po czytaniach projekt poddawany jest pod głosowanie. Do uchwalenia wystarcza zwykła większość głosów przy obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Uchwalona przez Sejm ustawa jest kierowana do Senatu. Senat w ciągu 1 miesiąca powinien wypowiedzieć się w sprawie ustawy. Może ją w całości zatwierdzić, może ją odrzucić, może zaproponować poprawki. Jeśli Senat nie zatwierdza ustawy, w każdej innej sytuacji wraca ona do Sejmu. Sejm może oddalić zastrzeżenia Senatu w głosowaniu bezwzględną większością głosów w obecności ½ ogólnej liczby posłów. Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa kierowana jest do podpisu przez Prezydenta RP. Prezydent może podpisać ustawę bez zastrzeżeń, korzystając z weta prezydenckiego może ją oddać Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Sejm może odrzucić weto prezydenta większością kwalifikowaną 3/5 przy udziale kworum ½. W tym ostatnim przypadku Prezydent podpisu odmówić nie może. Może również skierować ustawę do TK w celu sprawdzenia jej zapisów z ustawą zasadniczą, jeśli TK uzna że jest zgodna wtedy Prezydent musi ją podpisać.

4. ratyfikowana umowa międzynarodowego - Konstytucja wprowadza obowiązek ratyfikowania umów międzynarodowych lub ich wypowiedzenia, jeżeli umowy te dotyczą: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych; 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji; 3) członkostwa RP w organizacji międzynarodowej; 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym; 5) spraw uregulowanych w ustawie, lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Zgoda na ratyfikację ma być wyrażona przez Sejm w ustawie. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa zwykła. Natomiast art. 90 ustawy zasadniczej przewiduje konieczność uchwalenia w szczególnym trybie ustawy ratyfikacyjnej. Dotyczy ona takiej sytuacji, w której w drodze umowy międzynarodowej RP przekaże organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej musi być uchwalona przez Sejm większością 2/3 przy kworum ½ oraz przez Senat większością 2/3 głosów przy kworum ½.

5. rozporządzenie z mocą ustawy - może wydać Prezydent tylko w jednym przypadku. Mówi o nim art. 234 Konstytucji: „Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy, w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu

6. rozporządzenie - Zgodnie z wymogami art. 92 Konstytucji rozporządzenia wydawane są na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie takie określa zawsze organ właściwy do jego wydania, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Rozporządzenia publikuje się w Dzienniku Ustaw. Prawo do wydawania rozporządzeń mają: Prezydent; Rada Ministrów; Premier i ministrowie

7. akty prawa miejscowego - o aktach tych mówi art. 94 Konstytucji. Organy Samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określi ustawa. Publikowane są w dziennikach urzędowych

1. Źródła prawa wewnętrznego (tzw. Interna

1. Uchwały Sejmu i Senatu - art. 112 Konstytucji. Źródło prawa wewnętrznego, regulujący wewnętrzny porządek prac Sejmu i Senatu (Regulamin Sejmu i Senatu) oraz sposobów wykonywania przez inne organy państwowe obowiązków wobec Sejmu i Senatu

2. Zarządzenia, postanowienia i akty urzędowe Prezydenta RP, zarządzenia i uchwały Rady Ministrów, zarządzenia premiera i konkretnych ministrów - Zarządzenia Prezydenta, tak jak i uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.

11. Tworzenie prawa

1. Tworzenie prawa - jest to proces powstania norm prawnych, przez odpowiednie i upoważnione do tego podmioty

2. Etapy stanowienia prawa

1. Podejmowanie decyzji politycznej - wyznaczanie celów i kierunków przyszłej regulacji prawnej. W tym etapie uczestniczą następujące podmioty: aparat państwowy, partie polityczne, grupy nacisku. Prawodawcy faktyczni - posiadający wpływ na treść tworzonego prawa

2. Opracowanie projektu - formułowanie w postaci artykułowanej projektu aktu normatywnego na podstawie podjętych decyzji politycznych (prace redakcyjne). W tym etapie uczestniczą następujące podmioty: osoba lub grupa osób zinstytucjonalizowana bądź niezinstytucjonalizowana. Prawodawcy faktyczni

3. Procedura legislacyjna - ustanawianie i publikacja aktu normatywnego zgodnie z przyjętym zespołem procedur. Podmioty w tym etapie to: organy państwowe posiadające kompetencje prawotwórcze. Prawodawca Formalny - firmujący akt normatywny

1. Założenia racjonalnego prawotwórczy - charakteryzuje się wysuwaniem wymogów, jakie prawodawca powinien spełnić, aby jego działania mogły zostać zakwalifikowane jako racjonalne. Pojęcie racjonalności prawodawstwa występuje w naukach prawnych w dwojakim sensie. Racjonalność prawodawcy może być założeniem jakie przypisuje się prawodawcy, a właściwie systemowi prawnemu przez niego stworzonemu, z punktu widzenia potrzeb procesu stosowania prawa po to, aby podmioty w nim uczestniczące mogły wydać decyzję i uzasadnić jej treść także wówczas, gdy tekst aktu normatywnego nie pozwala na to wyraźnie. Pozwala to poprzez odpowiednią interpretację czy wnioskowanie prawnicze, usuwać np. luki w prawie czy sprzeczności pojawiające się w systemie przepisów prawnych, czyli uzupełnić i zracjonalizować wynik działań prawotwórczych. Racjonalność prawotwórstwa w drugim znaczeniu wiąże się bezpośrednio z procesem poznawczym. Polega ono na formułowaniu warunków, jakie prawodawca powinien w swym działaniu spełnić, aby można było je zakwalifikować jako racjonalne. Wymogi te formułowane są przede wszystkim przez naukę prawa. Można wyróżnić model statyczny i model dynamiczny racjonalności prawotwórstwa. W modelu statycznym wysunięte są podstawy aksjologiczne i intelektualne, na których podmioty uczestniczące w procesie prawodawczym powinny się opierać. Model dynamiczny racjonaliści prawodawstwa stara się wyodrębnić różne etapy działań prawodawczych z punktu widzenia ciągu zmierzającego finalnie do osiągniętego celu prawodawczego.

2. Polityka prawa - działalność polegająca na używaniu prawa do osiągania założonych celów politycznych, gospodarczych, społecznych itd. Polityka prawa rozpada się na trzy działy. Pierwszym jest polityka tworzenia prawa: chodzi w niej o tworzenie norm prawnych, które mają służyć do realizacji założonych przez prawodawcę celów. Drugim jest polityka stosowania prawa, czyli polityka wydawania aktów stosowania prawa, tak aby realizowały one założone cele. Trzecim działem polityki prawa jest polityka korzystania z przyznanych uprawnień i kompetencji prawnych. Termin polityka prawa może też być rozumiany jako nazwa teoretycznej względnie praktycznej refleksji nad polityką prawa rozumianej jako pewien rodzaj działania.

12. Stosowanie prawa

1. Stosowanie prawa - pojęciem stosowania prawa określamy działanie kompetentnych organów władzy publicznej, które na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określają skutki prawne danego faktu, wydając indywidualną i konkretną decyzję. Stosowaniem prawa jest więc działalność powołanych do tego organów państwa, polegająca na zastosowaniu normy prawnej do pewnego konkretnego stanu faktycznego zaistniałego w realiach społecznych, który zgodnie z kompetencją tego organu stał się przedmiotem tego rozstrzygnięcia. Proces stosowania prawa w tym rozumieniu poprzedzany jest pewnymi działaniami przygotowawczymi. Organ państwowy, który stosuje prawo musi przede wszystkim ustalić stan faktyczny, czyli zebrać materiał dowodowy o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne. Udowodnienie faktów jest wymogiem nałożonym przez prawo.

2. Etapy stosowania prawa:

1. Decyzja ustalająca stan faktyczny

2. Decyzja walidacyjna (ustalająca podstawę normatywną decyzji stosowania prawa). Należy odpowiedzieć na pytanie czy i jakie przepisy prawne i ewentualnie zawarte w nich normy odnoszą się do ustalonego stanu faktycznego, czy obowiązują one w danym miejscu i czasie, czy intencje prawodawcy zostały jasno określone w przepisach prawnych

3. Decyzja interpretacyjna (ustalająca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy prawnej - wykładnia prawa). W wyniku tego etapu ustala się sens, znaczenie pojedynczej normy prawnej, rozumianej jako reguła konkretna i szczegółowa mająca odnosić się di ustalonego stanu faktycznego

4. Decyzja subsumcyjna lub kwalifikująca (ustalająca „pociągnięcie” ustalonego stanu faktycznego pod zinterpretowaną podstawę normatywną decyzji). Inaczej mówiąc stosujący prawo musi zdecydować, czy udowodnione (ustalone) przez niego fakty i okoliczności odpowiadają warunkom, które wyznacza ustalona hipoteza normy prawnej.

5. Decyzja ustalająca konsekwencje prawne wystąpienia danego stanu faktycznego (zastosowanie normy sankcjonującej)

6. Uzasadnienie decyzji stosowania prawa

1. Cechy decyzji stosowania prawa

1. Najważniejszą decyzji stosowania prawa to swoboda decyzyjna. Prawo nie jest w stanie objąć wszystkich dziedzin życia, dlatego, prawodawca poszerza luz decyzyjny na podmioty stosujące prawo. Tworzy świadomie konstrukcje prawne, które upoważniają te podmioty do odwoływania się do kryteriów pozaprawnych zarówno przy ustalaniu podstawy decyzji oraz przy interpretowaniu norm prawnych odkodowanych. Przyczynami takiego stanu jest istnienie w prawie wielu nazw nieostrych jak również istnienie klauzul generalnych, czyli odwołań do pozaprawnych systemów wartości. Dwie koncepcje: koncepcja związanej decyzji stosowania prawa; swobodnej decyzji stosowania prawa.

1. Domniemania prawne i faktyczne

1. domniemanie prawne (domniemanie materialne) - rodzaj przepisu prawnego formułującego nakaz uznania, bez potrzeby przeprowadzania dowodu, pewnego faktu za istniejący, istotnego w procesie stosowania prawa. Domniemanie prawne zawiera w sobie nakaz przyjęcia, iż pewien fakt F1 miał miejsce, jeżeli wystąpił inny fakt F2. Istnienie F2 ustala się w sposób empiryczny na podstawie dopuszczonych prawem procesowym środków dowodowych (dokumentów, świadków, zeznań stron), natomiast F1 uznaje się za udowodniony w konsekwencji a) stwierdzenia prawdziwości F2, oraz b) na mocy przepisu prawnego. Domniemanie ojcostwa dla stosunków pozamałżeńskich określone w art. 81 § 1 k. r. i o. zastępuje stresujące postępowanie dowodowe i koszty ekspertyz. Podobnie jak domniemanie faktyczne, także domniemania prawne dają tylko wiedzę prawdopodobną lub uznawaną warunkowo. Można się od niej uchylić przedstawiając tylko dowód pełny.

2. domniemanie faktyczne - wykorzystywany w postępowaniu dowodowym sposób rozumowania, pozwalający w sposób pośredni ustalić pewien fakt istotny z punktu widzenia określonego rozstrzygnięcia prawnego. Domniemanie faktyczne pozwala w sytuacji niepewności, tj. w przypadku, gdy nie ma bezpośredniego dowodu potwierdzającego lub uchylającego istnienie prawnie doniosłego faktu, na przyjęcie przez organ stanowiący prawo iż pewie poszukiwany fakt F1 miał jednak miejsce. Rozumowanie, na którym opiera się domniemanie faktyczne, ma charakter wnioskowania zbliżonego do indukcyjnego a zatem dostarcza tylko wiedzy prawdopodobnej, stąd może doprowadzić do błędnych sądów

1. Fikcja prawna - rodzaj przepisu prawnego lub przyjmowany przez doktrynę prawniczą typ argumentacji wykorzystywany w sporach prawniczych. Fikcja prawna polega na uznaniu że określone doniosłe prawnie zdarzenia występują i powodują określone skutki prawne, mimo że okoliczności takie w rzeczywistości nie muszą występować. U podstaw fikcji prawnych leży zatem stwierdzenie (założenie, hipoteza) jawnie kontrfaktyczne, nie znajdujące empirycznego potwierdzenia. Przykład: art. 1020 k.c.: „Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku”.. Innym przykładem fikcji prawnej w ujęciu doktrynalnym będzie tzw. Fikcja powszechnej znajomości prawa. (ignorantia Iris nocet). Fikcja powszechnej znajomości prawa ma charakter jawnie kontrfaktycznego założenia a mianowicie jest zbudowana na hipotezie iż wszyscy adresaci obowiązków prawnych znać powinni ich treść (powinni być traktowani tak, jakby rzeczywiście znali ich treść. Tymczasem znajomość prawa w społeczeństwie jest zróżnicowana.

2. Pojęcie i rodzaje dowodów

1. POJĘCIE DOWODU i rodzaje dowodów - Jako dowód należy dopuścić wszystko co może się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, a co nie jest sprzeczne z prawem. Rodzaje dowodów:- dokumenty- zeznania świadków- opinia biegłego- oględziny. Dokument jako dowód - dokument stanowi najważniejszy i powszechny środek dowodowy w postępowaniu administracyjnym. Dokument urzędowy korzysta z tzw. domniemania prawdy. Jeśli sporządzony jest przez uprawniony podmiot w przewidzianej formie to treść dokumentu uważa się za prawdziwą. Każdy inny dokument uważa się za dokument prywatny- osoba która go podpisała złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Świadek jako dowód - świadkiem jest osoba posiadająca informacje interesujące organ. Świadek ma zeznawać obiektywną prawdę na podstawie własnych spostrzeżeń. Bezwzględny zakaz przesłuchiwania świadka:(Nie można przesłuchiwać osób):- niezdolnych do dokonywania spostrzeżeń i komunikowania się np. osoby chore psychicznie, pod wpływem narkotyków, alkoholu i dzieci- zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej lub służbowej, jeśli z takiej tajemnicy nie zostały zwolnione- duchownych- adwokata udzielającego porady prawnej- radcy prawnego- doradcy podatkowego. Nikt nie może odmówić zeznań w charakterze świadka z wyjątkiem :- małżonka strony- krewnych i powinowatych do I stopnia- osób pozostających ze stroną w stosunku opieki , przysposobienia lub kurateli. Prawo odmowy zeznań trwa również po ustaniu małżeństwa, opieki itd.. Prawo świadka :Świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie gdy :- odpowiedź mogłaby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub szkodę majątkową- odpowiedź może spowodować naruszenie tajemnicy zawodowej. Organ powinien poinformować świadka o prawie odmowy zeznań, odpowiedzi na pytania i odpowiedzialności za fałszywe zeznania

13. Stosunek prawny:

1. Istnieją dwa ujęcia stosunku prawnego

1. abstrakcyjny (J. Lande) - Stosunkiem prawnym jest pewnego rodzaju model zachowań powinnych, który pomiędzy podmiotami prawa wyznacza dyspozycja normy prawnej. „Stosunek prawny polega na tym, że ktoś jeden powinien, a ktoś drugi może zachować się w pewien sposób. Nie jest więc stosunkiem realnym zachodzącym w rzeczywistości, lecz stosunkiem powinnościowym, takim który powinien zachodzić między podmiotem w myśl normy. Stosunki prawne abstrakcyjne odnoszą się generalnie do wszystkich

2. Realne/ empiryczne - zachodzi w realiach społecznych, jest nim zależność pomiędzy podmiotami, wyznaczana przez normy prawne. Szczególność stosunku prawnego, jako wyodrębnionego z innych stosunków społecznych, polega na tym, że zachowania podmiotów w stosunku prawnym uczestniczących są wyznaczone przez normy prawa obowiązującego. Stosunek prawny jest sposobem realizacji norm prawnych, jest czasowy, gdyż można wskazać moment jego powstania, czas trwania oraz moment wygaśnięcia. Stosunki prawne konkretne odnoszą się do konkretnych adresatów, konkretnej rzeczy.

• Ze względu na metodę regulacji możemy wyróżnić stosunki prawne: cywilnoprawne (formalna równorzędność stron stosunku, samo zawiązanie takiego stosunku zależy od woli stron, strony mają także wpływ na treść tego stosunku, przeważają przepisy względnie obowiązujące, organy władzy publicznej nie wkraczają w ten stosunek z urzędu, są one domeną prawa prywatnego), administracyjno-prawne (formalna nierównorzędność stron stosunku, co najmniej jedna ze stron jest organem publicznym, przepisy zarządzają zawiązaniu stosunku (a nie wola stron), przewaga przepisów względnie obowiązujących) karnoprawne (przepisy względnie obowiązujące dotyczą własności publicznej (stosunki z prawa finansowego zbliżają się do administracyjno-prawnych; natomiast z prawa pracy do cywilnych)

• Ze względu na liczbę uczestniczących w nich podmiotów możemy mówić o stosunkach prawnych dwustronnych i wielostronnych

• Ze względu na gałęzie prawa wyodrębnione w ramach systemu prawa wyróżniamy: tyle ile jest gałęzi, czyli karne, cywilne, administracyjne itp..

3. Dualistyczny (K. Opałek) W dyspozycji normy prawnej reguła zachowania wyznaczona jest w sposób ogólny pojęciowy. Prawodawca nie zwraca się do konkretnego adresata, a do wszystkich, którzy mogą nim być (stosunek prawny abstrakcyjny) Stosunek prawny realny (konkretny) polega na zastosowaniu uprawnień i obowiązków do określonych osób w określonych sytuacjach. Tak więc dyspozycja formułująca stosunek prawny konkretyzuje się wówczas, gdy w rzeczywistości zachodzi sytuacja podpadająca pod pojęciowe określenie dyspozycji

2. Zdarzenia prawne - wyszczególnione w hipotezie normy prawnej zdarzenie (fakty). Są to zdarzenia faktyczne, z którymi norma prawna łączy powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego.

1. Podział zdarzeń prawnych

• Fakty - wszystkie zdarzenia prawne, które są niezależne od woli podmiotu: śmierć, upływ czasu, klęski żywiołowe itp. Ta grupa zdarzeń prawnych nie podlega dalszym podziałom

• Działania - zdarzenia prawne zależne od woli człowieka, mające różną postać

• Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych; możemy wyróżnić trzy zjawiskowe postacie zdarzeń prawnych: czynności prawne, orzeczenia sądowe i akty administracyjne

• Czynności prawne - działanie, którego istotnym elementem jest oświadczenie woli danej osoby, zmierzające do wywołania skutku w postaci powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego

• Czynności jednostronne - jedno oświadczenie woli (testament)

• Czynności dwustronne - dwa oświadczenia woli (kupno, sprzedaż, pożyczka)

• Czynności wielostronne - więcej niż dwa oświadczenia woli (umowa spółki - co najmniej 3 podmioty

• Orzeczenia sądowe - działania sądów (akty stosowania prawa) są indywidualno-konkretne

• Orzeczenie deklaratoryjne - są to działania organu sądowego stwierdzające na podstawie przepisów prawnych istnienie określonego stanu prawnego (stwierdzenie niezaspokojonej wierzytelności z tytułu pożyczki i związanych z tym uprawnień i obowiązków stron)

• Orzeczenie konstytutywne - tworzenie w oparciu o przepisy prawa nowego nieistniejącego przed wydaniem orzeczenia stanu prawnego (rozwód - ustanie małżeństwa nowe obowiązki i prawa byłych małżonków)

• Akty administracyjne - są wynikiem działania organu administracji państwowej (rządowej lub samorządowej), podjętego w ramach posiadanych przez nie kompetencji zmierzającego do wywołania przewidzianych prawem konsekwencji (np. wydanie decyzji na budowę domu)

• Inne czyny - grupa zdarzeń prawnych, gdzie nie jest istotne czy wola osoby działającej skierowana była na wywołanie skutku w postaci powstania zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, czy też nie:

• Czyny dozwolone

• czyny niedozwolone - przestępstwa, wykroczenia

3. Elementy stosunku prawnego. Częściami składowymi tej struktury są: podmioty, przedmioty, uprawnienie i obowiązek

1. Podmioty stosunku prawnego - nazywamy osobę, która jest lub może być uczestnikiem stosunku prawnego. Zgodnie z dwustronnym charakterem stosunku prawnego podmiotów musi być co najmniej dwa - ten który jest zobowiązany i ten który jest uprawniony (np. dłużnik i wierzyciel; dzierżawca właściciel). Podmiotami stosunku prawnego mogą być tylko podmioty prawa. Podmiotem prawa nazywamy tego, kto może posiadać uprawnienia i obowiązki. Wśród podmiotów stosunku prawnego możemy wyszczególnić: osoby fizyczne, osoby prawne, organy państwowe

• Osoba fizyczna - jest nim człowiek od urodzenia aż do śmierci. W celu pełnego uczestnictwa w stosunku prawnym osoba fizyczna winna posiadać określone (przewidziane przez prawo) kwalifikacje. Należą do nich zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

• Podział czynności prawnych

• Formalne pisemne oświadczenie woli

• Nieformalne ustne oświadczenie woli

• Między żyjącymi (Inter vives)

• Na wypadek śmierci (mortis causa) wywołuje skutki prawne dopiero gdy podmiot umiera (testament, zapis, polecenie)

• Darmowe - np. darowizny

• Odpłatne np. pożyczka

• Zobowiązujące zwiększa się pasywa (obowiązek)

• Rozporządzające zmniejsza się aktywa

• Konsensualne - jest ważne w chwili podpisania

• Realne - jest ważne dopiero w wypadku wydania rzeczy

• Konsalne - przyczynowe

• Oderwane - abstrakcyjne

• Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych, ma ją każdy człowiek od urodzenia aż do śmierci. W KC ustawodawca urodzenie przyjmuje jako moment odłączenia się od ciała matki. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe. Zdolności prawnej nie można podmiotowi odebrać, przez całe życie zachowuje on możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Z chwilą śmierci wygasają jego prawa i obowiązki niemajątkowe, zaś prawa i obowiązki majątkowe przechodzą na spadkobierców. Śmierć przyjmuje się po jej stwierdzeniu i wypisaniu aktu zgonu. Wyjątki: Sądowe uznanie za zmarłego - następuje po 10 latach od zaginięcia danej osoby; Sądowe stwierdzenie zgonu - niewątpliwa śmierć, ale nie znaleziono ciała

• Zdolność do czynności prawnych jest to możliwość nabywania przez podmiot praw i zaciągania zobowiązań, przez własne podmiotu działanie, poprzez czynności prawne. Zdolność do czynności prawnych stanowi kwalifikację, która pozwala wywołać skutki prawne. Możność składania oświadczenia woli w celu powstawania wygaszania lub zmiany stosunków prawnych. W art. 11 i art. 12 KC prawodawca wymienia podstawowe czynniki decydujące o tym, czy dany podmiot posiada zdolność do czynności prawnych, czy też nie, bądź komu tę zdolność ogranicza. Czynnikami tymi są wiek osoby fizycznej i ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolnienie orzeka sąd powszechny (orzeczenie konstytutywne) wobec osób, które nie są w stanie kierować własnym postępowaniem na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Przesłankami tymi może być również pijaństwo lub narkomania.

• Pełna zdolność do czynności prawnych mają je osoby pełnoletnie, a więc po ukończeniu lat osiemnastu (chyba że prawo stanowi, iż do dokonania określonej czynności prawnej wymagana jest wyższa granica wieku - np. zawarcie związku małżeńskiego przez mężczyznę) i osoby te nie są ubezwłasnowolnione. Mają ją także osoby, które nie uzyskały pełnoletniości, ale zawarły związek małżeński (kobiety od lat 16 art. 10 §2 kc).

• Ograniczona zdolność do czynności prawnych posiadają ją ci, którzy ukończyli 13 lat (ale nie uzyskali pełnoletniości, ani też nie są w związku małżeńskim) i nie są ubezwłasnowolnieni lub są częściowo ubezwłasnowolnieni (art. 15 kc) lub toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, a na okres trwającego postępowania sąd ustanawia dla nich opiekuna tymczasowego. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Pewnych czynności osoba o ograniczonej zdolności nie może dokonać (testament). Pewne czynności może dokonać samodzielnie bez zgody doradcy tymczasowego (rozporządzenie zarobionymi pieniędzmi, umowy w drobnych sprawach, możność rozporządzania rzeczami, jakie dostaliśmy od przedstawicieli ustawowych do swobodnego użytku, czynności które po jej stronie nie są ani zobowiązaniem ani rozporządzeniem - np. umowa darowizny, gdy sama jest obdarowywana; pozostałe czynności może dokonać ale za zgodą przedstawiciela ustawowego

• Brak zdolności do czynności prawnych - osoby które nie ukończyły 13 roku życia, lub osoby pełnoletnie ubezwłasnowolnione całkowicie. Czynność prawna dokonana przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnej jest nieważna (art. 14§1 kc).

Istnieją dwa rodzaje zdolności do czynności prawnych

• Ogólna - nabywa się ją z chwilą uzyskania pełnoletniości

• Specjalna - prawo ustanawia na łagodniejsze warunki wieku, lecz obejmuje ona mniejszy zakres działania, np. zobowiązanie do świadczenia usług za wynagrodzeniem bez zgody przedstawiciela ustawowego. Tego typu oświadczenia woli może składać osoba, która ukończyła lat 13 lub osoba ubezwłasnowolniona częściowo. Zdolność specjalną posiadają niepełnoletni do zawarcia umowy o pracę, jeżeli ukończyli 16 lat, do zawarcia umowy o pracę z przyuczeniem do zawodu, jeżeli ukończyli 14 lat.

• Zdolność do działań prawnych - możliwość nabywania przez podmiot praw i zaciągania zobowiązań przez własne podmiotu działanie w drodze czynności prawnych, a także przez czyny dozwolone i niedozwolone. Nie ma ona zastosowania pod rządami obecnego polskiego systemu prawnego

• Osoba prawna - jest pewien rodzaj organizacji bądź instytucji, które zostały wyposażone w przymiot osobowości i w ten sposób mają możność występowania jako samodzielne podmioty praw i obowiązków. Są one tzw. Podmiotami zbiorowymi. Ma zdolność prawną od powstania do likwidacji. Zawsze mają pełną zdolność do czynności prawnych.

• Teorie dotyczące osób prawnych

• Teorie negujące realne istnienie

• Teoria fikcji (F. C. Savigny). Realnym podmiotem prawa może być tylko człowiek, wobec czego osoby prawne są fikcjami - tworem ustaw, które powołują je do celów techniki prawnej. Do tej koncepcji, iż osoby prawne zawdzięczają swe istnienie wyłącznie prawu obowiązującemu, nawiązuje wiele teorii współczesnych

• Teoria majątku celowego (A. Brinz) Osobą prawną jest bezprzedmiotowy majątek służący pewnemu celowi społecznemu lub gospodarczemu. Majątek jest jedynie personifikowany przez konstrukcję osoby prawnej dla wygody obrotu prawnego

• Teoria interesu (R. Ihering) Uprawnienia mogą odnosić się jedynie do człowieka, są to bowiem prawnie zabezpieczone interesy jednostki. W konsekwencji podmiotami uprawnień mogą być tylko ludzie, a więc osoby fizyczne, dlatego podmiotami prawa w przypadku korporacji nie jest osoba prawna, ale członkowie korporacji, np. stowarzyszenia, spółki, gminy itp. Natomiast w przypadku osoby prawnej typu zakładowego podmiotami prawa są jedynie dystynariusze, tzn. ci, którzy zgodnie z przeznaczeniem zakładu mają odnosić korzyść z jego działania

• Teoria kolektywnej własności (M. Planiol) Osoba prawna to szczególna postać własności kolektywnej, podmiotem której jest większy lub mniejszy kolektyw ludzi, a gdy chodzi o własność państwa - całe społeczeństwo

• Teorie uznające realny byt

• Teoria organiczna (O. Gierke) Osoba prawna jest ukształtowanym na wzór organizmu biologicznego organizmem z własną wolą, własnymi organami, a w konsekwencji z pełną zdolnością do działań prawnych. Istota tych poglądów sprowadza się do antropomorfizacji, czyli uznania osoby prawnej za psychofizyczny organizm

• Typologia osób prawnych

• Korporacja jest to osoba prawna, która powstaje w wyniku zrzeszania się pewnej liczby osób fizycznych w stowarzyszenie czy spółkę. Decydującą rolę w tej grupie osób prawnych odgrywa członkostwo

• Zakład osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj, sposób działania określa założyciel w statucie. Zakład winien posiadać zarówno jedność organizacyjną jak i odrębność majątkową. O zakładzie decyduje element majątkowy. Zakłady mają realizować zarówno cel gospodarczy (przedsiębiorstwa), jak i inne cele (szpitale, muzea).

• Rodzaje osób prawnych - spółki kapitałowe (akcyjne, z.o.o.); spółdzielnie; partie polityczne; uczelnie wyższe; jednostki samorządu terytorialnego

• Przepisy o osobach prawnych

• Tryb powstawania

• Tryb erekcyjny - osobę prawną powołuje się do życia aktem erekcyjnym (akt normatywny). Decyzją jakiegoś organu państwowego powstaje taka osoba prawna (ustawa, akt prawny podstawowy, akt administracyjny

• Tryb koncesyjny - wolę utworzenia osoby prawnej przejawiają jej założyciele. Mogą nimi być osoby fizyczne, jak i istniejące osoby prawne. Osoba taka powstaje z inicjatywy oddolnej. Rola państwa ogranicza się do wydania zezwolenia (koncesji). Organ państwowy może odmówić wydania koncesji, może cofnąć koncesję osobie prawnej, której w działaniu narusza prawo obowiązujące. Koncesja jest warunkiem powstania i działania osoby prawnej

• Tryb rejestracyjny - polega na wpisaniu osoby prawnej do odpowiedniego rejestru (np. rejestr handlowy dla spółek prowadzony przez sądy powszechne). Z chwilą wpisania do rejestru podmiot nabywa osobowość prawną.

• Zakres praw i obowiązków osoby prawnej określają każdorazowo obowiązujące przepisy prawne oraz normy statutowe, które ustanawiają organy osoby prawnej na podstawie treści obowiązującego prawa

• Tryb likwidacji osoby prawnej. Tryb likwidacja osoby prawnej następuje wówczas, gdy kompetentne, statutowe organy ogłoszą jej upadłość lub drogą aktu organ państwowy rozwiąże osobę prawną, którą powołał. Czynnikiem obiektywnym może być wpływ czasu, na który osoba prawna była powołana. Głównym powodem są problemy finansowe.

• Organy państwowe - Państwo jako całość jest osobą prawną (osoba prawa publicznego i w tym charakterze występuje w dwojakiej roli. Na wewnątrz jako Skarb Państwa (tzw. Fiskus), na zewnątrz tj. w stosunkach międzynarodowych, jest podmiotem międzynarodowego prawa publicznego

• Ułomne podmioty prawa (ułomne osoby prawne) - rodzaj osób prawnych, jednostki organizacyjne, które mają zdolność prawną a nie posiadają osobowości prawnej. Są to: spółki jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo-akcyjne)

• Przedmiot stosunku prawnego

• Według części poglądów prawnych przedmiotem stosunku prawnego są przede wszystkim rzeczy i tzw. Dobra niematerialne. Można więc powiedzieć że za przedmiot stosunku prawnego uważa się przedmioty istniejące w świecie realnym, a więc pewne dobra materialne oraz dobra niematerialne.

• Według innych koncepcji wychodzących z założenia, że stosunek prawny jest zawsze stosunkiem pomiędzy podmiotami, uważa, że przedmiotem stosunku prawnego może być zachowanie się podmiotów (działanie bądź zaniechanie) i to takie zachowanie, do którego w myśl dyspozycji normy prawnej poszczególne podmioty są uprawnione bądź zobowiązane. Wśród tych różnych koncepcji przeważa pogląd, że za przedmiot stosunku prawnego należy uznać wyłącznie zachowanie się podmiotów uczestniczących w stosunku prawnym. Pogląd ten podyktowany jest wieloma względami teoretycznymi. Zachowania się podmiotów mogą przybierać różną postać: czynienia lub nieczynienia. Zatem jeśli przyjmujemy, że przedmiotem stosunku prawnego są zachowania podmiotów w stosunku prawnym uczestniczących, do których zgodnie z dyspozycją normy prawnej podmioty są zobowiązane lub uprawnione, to tzw. Vinculum Iris (elementarny stosunek prawny) sprowadza się do tego że:

• Przedmiotem uprawnienia i przedmiotem obowiązku jest czynienie

• Przedmiotem uprawnienia jest czynienie, przedmiotem obowiązku jest nieczynienie

• Przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie, zaś przedmiotem obowiązku jest czynienie

• Przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie i przedmiotem obowiązku jest nieczynienie (facere, non facere)

• Według innych poglądów przedmiotem stosunku prawnego może jest zarówno rzeczy z dobrami niematerialnymi, jak i zachowania się podmiotów

• Uprawnienie - przez uprawnienie rozumianym jako element stosunku prawnego rozumiemy sytuację, w której przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na dany podmiot obowiązku zachowania się w określony sposób, lecz pozostawiają podmiotom wybór określonego zachowania (obejmuje to zachowanie nienakazane; niezakazane przez prawo). Zachowanie się podmiotu uprawnionego rodzi obowiązek określonego zachowania się drugiego podmiotu.

• Obowiązek - jest to konieczność zachowania się w danej sytuacji, sformułowanego w dyspozycji normy prawnej określającej jeden tylko rodzaj zachowania się (z zachowaniem odmiennym każdorazowo łączy się uruchomienie sankcji prawnej. Między uprawnieniami obowiązkami traktowanymi jako elementy stosunków prawnych występuje ścisła więź (korelacja). Polega ona na tym, że każdemu uprawnieniu jednego podmiotu odpowiada obowiązek drugiego i odwrotnie.

14. System prawny:

1. System prawny - mówiąc o systemie prawnym danego państwa mamy na myśli całokształt obowiązujących w nim norm prawnych obowiązujących w określonym czasie i uporządkowany w oparciu o przyjęte kryteria. Jest uporządkowaną całością, której wszystkie części są ze sobą wzajemnie powiązane, tworząc pewnego rodzaju jedność. Cechy systemu prawnego:

1. Jednolitość systemu - cecha ta wynika z faktu że ten zbiór norm prawnych jest dziełem jednego państwa, choć reprezentowanym przez różne organy. Jest więc tworem jednorodnym pod względem zamierzeń prawodawczych, celów, które za pomocą prawa chce osiągnąć prawodawca

2. Różnorodność systemu - cecha ta jest następstwem tworzenia norm obowiązujących w różnych obszarach stosunków społecznych. Prawodawca reguluje zachowania się podmiotów w szeroko rozumianym wymiarze cywilnoprawnym, karnoprawnym, itp.

3. Zupełność systemu - polega na tym, iż system prawny danego państwa winien być tak skonstruowany aby zbiór uregulowań, którym on jest, mógł zawierać unormowania stanowiące podstawę kwalifikacji prawnej dla każdego stanu faktycznego, który wolny jest od luk w prawie

4. Określony stopień niesprzeczności postanowień zawartych w systemie prawnym. Właściwość ta, jak wynika z jej określenia, dopuszcza możliwość wystąpienia w systemie prawnym pewnego rodzaju sprzeczności. Niektóre z nich są nie do uniknięcia. Możemy wyróżnić sprzeczności wewnętrzne i zewnętrzne. Sprzeczności wewnętrzne wynikają z kolizji norm w ramach jednego działu prawa, bądź między działami prawa. Sprzeczności zewnętrzne wynikają ze zderzenia się dwu różnych jakości z jednej strony statyczne ze swej natury prawo, z drugiej dynamiczne, ciągle zmieniające się życie społeczne które reglamentowane jest przez to statyczne prawo.

1. Instytucja prawna - nazywamy zespół przepisów normujących pewien typowy stosunek społeczny (instytucja własności, małżeństwa, kredytu, podatku od dochodów osobistych)

2. Gałąź prawa - przez gałąź prawa należy rozumieć ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych, regulujących określoną kategorię stosunków społecznych. Rdzeń każdej gałęzi prawa stanowi większy lub mniejszy zespół charakterystycznych dla tej gałęzi instytucji prawnych

3. Zupełność systemu prawnego

1. luka prawna - ma miejsce wówczas jeśli w obowiązującym prawodawstwie brak jest normy, która mogłaby być zastosowana w jakimś konkretnym przypadku. Wyróżniamy trzy rodzaje luk prawnych w ustawodawstwie:

- luka logiczna spowodowana jest antynomią dwu sprzecznych norm istniejących w systemie prawa, które to sprzecznie, w sposób nie dający się ze sobą pogodzić, regulują ten sam stan faktyczny

- luka konstrukcyjna (strukturalna, techniczna) - jest wynikiem wad występujących w systemie prawa. Polega ona na tym, iż normy prawne o wyższej mocy prawnej są unieruchamiane przez brak norm o niższej mocy prawnej, które to warunkują ich realizację

- luka aksjologiczna (de lege ferenda, pozorna, ocenna) zachodzi wówczas, jeżeli w systemie prawnym brak jest normy prawnej, która mogłaby przy przyjęciu określonego wartościowania, kwalifikować prawnie stan faktyczny, który w rzeczywistości zaistniał lub może zaistnieć

2. Sposoby usuwania luk prawnych w przypadku stwierdzenia zjawiska luki w obowiązującym prawie rozstrzygnięcia przede wszystkim następują na podstawie tzw. Analogii, o ile nie usunie ich ustawodawca. Rozróżnia się dwa rodzaje analogii:

- analogia z ustawy (analogia legis) - polega ona na takim działaniu podmiotu stosującego prawo, w wyniku którego stan faktyczny przez prawo nieuregulowany zostaje podciągnięty pod normę prawną regulującą stan faktyczny podobny. Rozumowanie to jest oparte na rzymskiej zasadzie: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio (gdziekolwiek występuje ten sam cel, tam musi być również ta sama dyspozycja ustawy)

- analogia z prawa (analogia iuris) polega na tym, że sytuację nie przewidzianą przez ustawę rozstrzyga się na podstawie ogólnych ocen wyprowadzonych z większej liczby obowiązujących norm. Podmiot stosujący prawo tworzy jak gdyby normę prawną na użytek jednorazowego rozstrzygnięcia.

1. Spójność systemu prawnego

1. sprzeczność logiczna (analityczna) norm - nazywana także abstrakcyjną lub formalną. Rodzaj niedogodności norm polegający na tym, że jedna z dwóch (lub więcej niż dwóch) norm w pewnej klasie okoliczności nakazuje komuś czynić to czego druga norma w tych samych okolicznościach mu zakazuje.

2. przeciwieństwo norm - rodzaj niezgodności logicznej norm polegający na tym, że dwie lub więcej norm ma częściowo wspólne zakresy zastosowania oraz odrębne zakresy normowania, a wskutek tego może zaistnieć sytuacja, która należy do zakresów zastosowania obu tych norm, dla której przez każdą z norm przewidziane będą odmienne obowiązki

3. niezgodność prakseologiczna norm - sytuacja w której dwie lub więcej norm może być łącznie spełnionych. Spełnienie jednej z nich uniemożliwia lub znacząco utrudnia spełnienie drugiej normy. Sytuacja taka ujawnia nieskuteczność prawa niejednorodność celów, które stara się ono realizować.

4. reguły kolizyjne - reguły służące rozstrzyganiu o obowiązywaniu zakresowo zbieżnych, a treściowo niezgodnych ze sobą norm prawnych a nawet całych aktów normatywnych. Reguły kolizyjne mogą być wykorzystywane tylko w odniesieniu do takich niezgodności, które nie mają charakteru sprzeczności realnych.

- reguła chronologiczna - lex posteriori derogat legi priori. Reguła służąca usuwaniu sprzeczności pomiędzy poszczególnymi normami należącymi do systemu prawa. W myśl tej reguły norma prawna lub akt prawotwórczy ustanowione później uchylać powinny stosowanie niezgodną z nią normę wydaną wcześniej

- reguła merytoryczna - „lex specialis” oznacza, że pierwszeństwo w usuwaniu sprzeczności ma najbardziej szczegółowy akt normatywny.

- reguła hierarchiczna - lex interior non derogat legi superiori w przypadku usuwalnej sprzeczności między normą hierarchicznie wyższą i normą hierarchicznie niższą należy przyjąć zasadę prymatu normy hierarchicznie wyższej

- meta-reguły kolizyjne (reguły II stopnia) - reguła kolizyjna wyższego stopnia określająca preferencje w przypadku, gdy stosowanie reguł kolizyjnych pierwszego stopnia będzie prowadzić do konfliktowych rozstrzygnięć Metareguła kolizyjna pozwala wewnętrznie usystematyzować reguły pierwszego stopnia według kryterium ich mocy obowiązującej

1. Prawo prywatne i publiczne - w nauce prawa ważne znaczenie odgrywał podział prawa na prawo publiczne i prawo prywatne. Zawsze w oparciu o 3 kryteria dokonywano podziału prawa na publiczne i prywatne:

1. kryterium interesu - został sformowany przez Domitiusa Ulepiana. Podział prawa na publiczne i prywatne opiera się więc na rozróżnieniu interesu indywidualnego od interesu publicznego według kryterium różnego prawnie chronionego interesu

2. kryterium równorzędności i nierównorzędności podmiotów - kryterium to w podziale prawa na publiczne i prywatne sformułowali w nauce prawa w XIX w. N. Berling, oraz F. Somlo. Wyszli oni z założenia, że podstawą podziału prawa na publiczne i prywatne jest typ stosunków prawnych regulowanych przez daną grupę norm. Wyróżnili trzy typy stosunków prawnych: 1) stosunki prawne pomiędzy organami państwowymi; 2) stosunki prawne pomiędzy organami państwowymi a obywatelami, 3) stosunki prawne pomiędzy obywatelami

3. kryterium ochrony prawa czyli różnego sposobu dochodzenia prawa - kryterium to w nauce upowszechnił Thon. Podział prawa na publiczne i prywatne uzależnił on od tego, czy prawa jednostek są pod bezpośrednią kontrolą państwa, czy też wymagane jest działanie jednostki samej, uruchamiającej organ państwowy. Na prawo publiczne składają się tylko te normy, których naruszenie niejako samoczynnie, automatycznie powoduję ingerencję, ściganie ze strony państwa. Na prawo prywatne natomiast składają się te normy, których naruszenie ścigane jest przez państwo z inicjatywy zainteresowanych obywateli, na ich wniosek. Dla Thona więc kryterium podziału prawa na publiczne i prywatne stał się tryb dochodzenia naruszonych uprawnień oraz kto dokonuje kontroli przestrzegania prawa.

1. Prawo materialne i formalne

1. prawo materialne do prawa materialnego zalicza się takie gałęzie prawa jak: prawo konstytucyjne (obejmujące normy ustrojowe); prawo administracyjne (obejmuje normy, regulujące organizację i działalność adm. rządowej i samorządowej oraz jej stosunki z obywatelami); prawo finansowe (składa się z norm regulujących gospodarkę pieniężną państwa); prawo cywilne (składa się z norm regulujących stosunki pomiędzy organami państwowymi, niepaństwowymi podmiotami zbiorowymi, osobami fizycznymi); prawo handlowe (zawiera przepisy regulujące stosunki wynikające z czynności handlowych), prawo wekslowe i czekowe (reguluje szczególnie stosunki cywilnoprawne w zakresie obrotu wekslowego i czekowego; prawo rodzinne (reguluje stosunki prawne małżeńskie, rodzinne i wynikające z opieki); prawo pracy (reguluje stosunki prawne wynikające z umowy o pracę; prawo karne (składa się z norm, które ustalają, jakie czyny są zabronione przez państwo); prawo rolne (składa się z norm regulujących stosunki własności i użytkowania ziemi, wykorzystanie jej na cele rolnicze)

2. prawo formalne - są to tzw. Prawa procesowe, czyli procedury postępowania w dziedzinach prawa materialnego. Należą do nich : procedura karna, procedura cywilna, prawo postępowania administracyjnego. Regulują one tryb postępowania przed odpowiednimi organami w sprawach karnych, cywilnych czy administracyjnych.

1. Kodyfikacja i kompilacja prawa

1. kodyfikacja prawa - termin prawniczy, oznaczający proces jednorazowego połączenia dużego zespołu przepisów prawnych w jednolity, usystematyzowany zbiór, z którego można interpretować podstawowe normy danej gałęzi prawa. Zadaniem kodyfikacji jest uporządkowanie wszystkich norm tworzących daną gałąź prawa.

2. kompilacja prawa - jest to termin, oznaczający proces połączenia dużego zespołu przepisów prawnych w celu uporządkowania wszystkich gałęzi prawa

1. System prawa stanowionego (civil law, kontynentalny) i system common law (anglosaski, precedensowy, case law, Judg-made law)

1. civil law - system norm prawnych wyodrębniony ze względu na specyfikę źródeł prawa. Ma on następujące cechy: a) pojęciowe wyodrębnienie aktów prawotwórczych spośród stosowania prawa, b) zaliczanie do systemu prawa wyłącznie norm generalnych i norm abstrakcyjnych, c) uznanie, iż najwyższe akty prawne podhodzić powinny od parlamentu. System prawa kontynentalnego jest przykładem systemu prawnego typu.

2. common law - w znaczeniu szerszym anglosaski model zachodniej kultury prawnej, obejmujący swym zasięgiem Zjednoczone Królestwo i większość jego byłych kolonii, charakteryzujący się szerokim uwzględniającym orzecznictwo sądowe systemem źródeł prawa. W znaczeniu wąskim: część systemu prawa w modelu anglosaskim obowiązująca wraz z prawem stanowionym oraz formułowanym an podstawie zasady słuszności. System ten to reguły powszechnie obowiązujące, powstające w następstwie praktyki orzeczniczej organów stosujących prawo.

15. Wykładnia prawa

1. Wykładnia prawa - to operacja myślowa, której celem jest ustalenie, jakie normy prawne (bądź norma prawna) są zawarte w obowiązujących przepisach prawnych i co one znaczą. Celem wykładni jest ustalenie właściwego znaczenia normy prawnej, to jest takiego, aby można ją uznać za wypowiedź prawodawcy nie budzącą żadnych wątpliwości. Możemy więc przyjąć że przedmiotem wykładni są przepisy prawne, których analiza w efekcie końcowym ma prowadzić do ustalenia znaczenia normy prawnej. Zarówno prawo jasne ius certus jak i prawo nie jasne ius incertus podlega interpretacji mimo iż istnieje zasada clara non sunt interpretanda.

2. Koncepcje

1. Koncepcja derywacyjna i klaryfikacyjna

- koncepcja derywacyjna - występuje w dwóch wersjach: ogólnej i szczegółowej. Wersja ogólna traktuje rozumienie przepisu prawnego, tzn. przypisanie znaczenia wyrażeniom użytym w tekście prawnym jako wykładnię prawa. Wersja ta odrzuca koncepcję bezpośredniego rozumienia terminów języka prawnego. Wersja szczegółowa mówi, iż wykładnia prawa jest to przypisanie przepisom prawnym znaczenia w postaci normy jako reguły postępowania, która jednoznacznie określa sposób zachowania określonych podmiotów w określonych warunkach. Celem wykładni jest odtworzenie norm prawnych spośród zwrotów wysłowionych w przepisach prawnych

- koncepcja klaryfikacyjna - koncepcja, w której zakłada się, że wykładnia to ustalenie językowego znaczenia (sensu) przepisu prawnego w sytuacji, gdy przepis ten budzi wątpliwości semantyczne, tzn. gdy zarówno treść, jak i zakres nazw użytych w tekście prawnym są wątpliwe.

2. Koncepcja deskryptywna (opisowa) i normatywna

- koncepcja deskryptywna (opisowa) - najogólniej mówiąc opisowe teorie wykładni prawa ustalając jak prawo jest interpretowane, jakie czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do jakichkolwiek ustaleń, uogólniają praktykę wykładni prawa

- koncepcja normatywna - teorie normatywne formułują postulaty na temat przebiegu wykładni prawa. Wśród teorii normatywnych wyrażających owe postulaty na temat przebiegu tego procesu można wyróżnić dwie różne grupy: statyczne i dynamiczne teorie normatywne

3. Koncepcja statyczna i dynamiczna

- koncepcja statyczna - określana mianem subiektywnej. Według tej teorii znaczenie prawa jest stałe, niezmienne od momentu jego powstania aż do momentu jego uchylenia. Znaczenie normy jest więc takie jakie chciał jej nadać prawodawca w momencie tworzenia. Teorie te preferują językowe i systemowe dyrektywy interpretacyjne, pozwalające należycie ustalić wolę historycznego prawodawcy

- koncepcja dynamiczna - nazywana obiektywną teorią wykładni. Według niej znaczenie normy prawnej jest zmienne. Norma prawna po jej ustaleniu odrywa się od jej ustawodawcy i żyje własnym życiem. Norma ta zależna jest od potrzeb społecznych a znaczenie jej w znacznym stopniu może zależeć od interpretacji stosującego prawo. Norma obiektywizuje się dostosowując się do własnych potrzeb

1. Typologie wykładni prawa

1. typologia ze względu na podmiot przeprowadzający wykładnię

- wykładnia autentyczna - mamy z nią do czynienia wówczas, gdy interpretatorem jest ten organ państwowy, który ustanowił dany akt normatywny. Jego interpretacja ma moc powszechnie obowiązującą. Czynności podjęte przez ten organ w procesie interpretacji są władczymi. Ten rodzaj wykładni wynika z zasady: cuius est condere eius est interpretari (komu przysługuje stanowienie prawa, temu przysługuje i jego wykładnia). Wykładnia może być dokonana w tym samym akcie normatywnym, w którym znajduje się interpretowana norma. Znajduje ona wyraz w tzw. Definicjach legalnych (ustawowych). Wykładnia autentyczna może mieć miejsce wówczas gdy prawodawca decyduje się wydać później niż interpretowany tekst, akt normatywny mający tą samą moc prawną co interpretowane przepisy i w tym nowym akcie dokonać wykładni prawa wcześniej wydanego.

- wykładnia legalna - ma ona miejsce wówczas, gdy interpretacji dokonuje organ, który ma generalną kompetencję do dokonywania wykładni prawa wszystkich aktów prawnych lub aktów prawnych danego rodzaju (np. ustaw) niezależnie od tego od kogo akt normatywny pochodzi. W Polsce wykładni tej dokonywał Trybunał Konstytucyjny.

• ogólna - jest to wykładnia legalna, w której przepisy konstytucyjne przyznają podmiotowi (organowi) generalną kompetencję (upoważnienie) do dokonywania powszechnie wiążącej wykładni wszelkich ustaw. Wykładnia legalna ogólna realizowana przez TK została wyłączona z polskiej Konstytucji

• delegowana - rodzaj wykładni wiążącej inne podmioty niż te, które interpretowany tekst wykładni ustanowiły dokonywany jednak tylko w oparciu o szczegółowe upoważnienie ustawy, które może uzyskać dany podmiot (organ), ale tylko w ściśle określonym zakresie (np. Komisja powołana przez Sejm)

- wykładnia operatywna (sądowa, praktyczna) - dokonywana jest przez organy państwowe stosujące prawo, a zwłaszcza przez sądy. Moc wiążąca tej wykładni w znacznym stopniu zależy od tego kto ją stosuje i w jakim trybie jest dokonywana. Po pierwsze można mówić o wykładni praktycznej dokonywanej na użytek jakiegoś konkretnego rozstrzygnięcia. W przypadku uprawomocnienia się wydanego orzeczenia, interpretacja przepisów staje się wiążąca dla stron uczestniczących w tym postępowaniu. Tą wykładnią przepisów organ stosujący prawo nie jest związany na przyszłość. Po drugie inny charakter wykładni praktycznej ma moc wiążąca interpretacji, której dokonuje organ odwoławczy od organu rozstrzygającego. Po trzecie w działalności orzeczniczej sądów powszechnych, w trakcie rozpoznawania konkretnej sprawy mogą wyłonić się kwestie prawne budzące poważne wątpliwości interpretacyjne. W tych sytuacjach sąd rozpatrujący sprawę może odroczyć wydanie orzeczenia i sprawę przekazać Sądowi Najwyższemu. Uchwała SN jest wiążąca dla sądów rozstrzygających daną sprawę. W ramach działalności SN uchwala także zsady prawne. Mają one jednak podmiotowo znacznie ograniczoną. Wiążą one tylko wszystkie składy orzekające SN.

- doktrynalna (naukowa) - wobec praktyki stosowania prawa ma ona charakter wykładni pomocniczej. Jak to zostało wyżej powiedziane jest ona wykładnią nieoficjalną a nade wszystko nie ma wiążącego charakteru. Wykładnia ta jest stosowana w nauce prawa. Przedmiotem wykładni doktrynalnej może też być interpretacja przepisów prawnych dokonywana przez praktykę stosowania prawa czy nawet pewne tendencje interpretacyjne. Wykładnia doktrynalna nie mając władczego charakteru jest instrumentem oddziaływania na świadomość prawną stosujących prawo.

2. typologia ze względu na wykorzystywane dyrektywy interpretacyjne

- wykładnia językowa - pozwala interpretatorowi na ustalenie znaczenia normy prawnej za pomocą dyrektyw językowych. Ustalenie znaczenia i zakresu wyrażeń oraz zwrotów użytych przez prawodawcę ze względu na język prawny jest często trudne

• dyrektywa języka prawnego - interpretowanym zwrotom, których znaczenie określone jest przez język prawny, nie można bez dostatecznych powodów przypisywać znaczenia specjalnego należącego do terminologii części systemu prawa, ale gdy się je ustali należy posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku prawnym.

• dyrektywa języka prawniczego - interpretowanym zwrotom, których znaczenie określone jest przez język prawniczy, nie można bez dostatecznych powodów przypisywać znaczenia specjalnego należącego do terminologii części systemu prawa, ale gdy się je ustali należy posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku prawniczym.

• dyrektywa języka specjalistycznego - Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć znaczenie, jakie termin ten ma w tej właściwej dziedzinie.

• dyrektywa języka potocznego - interpretowanym zwrotom nie można bez dostatecznych powodów przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się nim posługiwać bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku potocznym. Dostateczny powód - definicja legalna. Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać terminom tekstu prawnego różne znaczenia należy wybrać to, które jest najbardziej oczywiste „Należy przyjąć to znaczenie, które w nie budzący wątpliwości sposób przyjęte jest powszechnie w języku prawniczym.”

• dyrektywa zakazu wykładni synonimicznej - różnym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie należy nadawać tego samego znaczenia. Zakłada że nie ma w języku prawnym synonimów

• dyrektywa zakazu wykładni homonimicznej - tym samym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie należy nadawać różnych znaczeń

• dyrektywa zakazu wykładni per non est - Nie wolno tak interpretować tekstów prawnych, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne.

- wykładnia systemowa - polega na ustaleniu znaczenia pojedynczej normy prawnej poprzez jej zestawienie z innymi normami prawa danego aktu normatywnego czy działu prawa (gałęzi). Każda z norm prawnych jest częścią jakiejś większej całości i poprawnie może być rozumiana tylko w zestawieniu z innymi. Pogląd ten opiera się na założeniu, że miejsce przepisu prawnego nie jest przypadkowe, lecz wynika z racjonalności działania prawotwórcy

- wykładnia funkcjonalna (celowościowa) - ustalenie znaczenia przepisów prawnych poprzez odwołanie się do przesłanek, które tworzą kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego (pozajęzykowy kontekst normy postępowania). Kontekst ten tworzą fakty o charakterze ustrojowym (podstawowe zasady o charakterze ustroju społecznego politycznego i ekonomicznego) oraz fakty o charakterze aksjologicznym (pozaprawne oceny oraz reguły społeczne, głównie o charakterze moralnym, społeczne akceptowane zasady słuszności i sprawiedliwości)

- wykładnia historyczna - opiera się na badaniu okoliczności towarzyszących powstaniu normy prawnej np. badaniu projektów aktów prawnych, protokołów z obrad nad tymi aktami. Z tego wynika, że przy zastosowaniu tej metody wykładni ustalanie znaczenia norm wynika, z samej treści aktu normatywnego, ale pomocniczo ustalane jest w oparciu o zdarzenia i dokumenty, które w przeszłości towarzyszyły jego powstaniu

- wykładnia komparatystyczna - interpretacja prawa krajowego z wykorzystaniem informacji o prawie obowiązującym w innych państwach.

3. typologia ze względu na moc wiążącą wykładni

- wykładnia wiążąca

• wykładnia powszechnie wiążąca - wykładnia zastosowana przez naczelne organy władzy publicznej w aktach normatywnych, mających moc powszechnie obowiązującą wobec generalnych adresatów.

• wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej - wykładnia zastosowana do konkretno-indywidualnego adresata. Np. interpretacja zawarta w wyroku sądu, a dokładniej w jego uzasadnieniu będzie miała moc ograniczoną tylko do konkretnego przypadku

- wykładnia nie wiążąca - interpretacja przepisów dokonana przez podmiot nie mający kompetencji do stanowienia aktów normatywnych dyrektywa naukowa. Np. dyrektywy interpretacyjne opracowane przez doktrynę prawniczą zamieszczone w komentarzu do ustawy

4. typologia ze względu na okoliczności dokonywania wykładni

- wykładnia abstrakcyjna - dotyczy interpretowania przepisów prawnych w czasie tworzenia wszystkich aktów normatywnych, które odnoszą się do niezliczonej rzeszy adresatów (w czasie procesu legislacyjnego)

- wykładnia konkretna - dotyczy interpretowania przepisów prawnych w czasie sądzenia konkretnego adresata (w sądzie)

1. Dyrektywy interpretacyjne drugiego stopnia

1. dyrektywy procedury - wskazują w jakiej kolejności powinny być używane dyrektywy pierwszego stopnia. (b)

2. dyrektywy preferencji - wskazują jak rozstrzygać sytuację kolizji interpretacyjnych. Są dwa warianty takiej sytuacji: gdy zastosowanie dyrektyw jednego typu prowadzi do rozbieżnych ustaleń oraz gdy rozbieżne rezultaty wykładni są efektem zastosowania dyrektyw różnego typu

- wykładnia stwierdzająca (literalna) - wykładnia, która ma miejsce w sytuacji, gdy porównanie wyników wykładni językowej z wynikami wykładni systemowej i funkcjonalnej prowadzi do wniosku, że są one zbieżne lub identyczne. Obowiązuje generalna dyrektywa, iż: Wszystkie przepisy prawne powinny być interpretowane literalnie chyba, że istnieją ważne racje pozalingwistyczne (systemowe lub funkcjonalne) aby nadać im interpretację rozszerzającą lub zwężającą

- wykładnia rozszerzająca - każda wykładnia systemowa lub funkcjonalna, która daje wynik szerszy od wykładni językowej; wykładnia, w której interpretator przyjmuje znaczenie przepisu szersze od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał. Wykładnia, w której interpretator wybiera rozumienie tekstu prawnego określone w wyniku zastosowania dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego

- wykładnia zwężająca - przeciwieństwo wykładni rozszerzającej. Ma miejsce wtedy gdy wynik wykładni systemowej lub wykładni funkcjonalnej jest węższy od wyniku wykładni językowej. Interpretator przyjmuje znaczenie przepisu węższe od znaczenia językowego zakładając, iż normodawca powiedział więcej niż zamierzął. Interpretator wybiera rozumienie tekstu prawnego określone na podstawie dyrektyw pozajęzykowych i jest ono węższe od rozumienia językowego.

- wykładnia uchylająca - stan faktyczny unormowują dwie ustawy

4. Wnioskowania prawnicze (prawnicza inferencja)

1. Wnioskowanie prawnicze - są sposoby uznawania za obowiązujące normy prawne również takich norm postępowania, które nie zostały wyraźnie sformułowane w żadnych przepisach prawnych, ze względu na to, że stanowią one konsekwencje norm wyraźnie w przepisach sformułowanych.

2. rodzaje:

- wynikanie logiczne - zachodzi wówczas , gdy zakres zastosowania lub zakres normowania pierwszej normy zawiera się w zakresie zastosowania lub zakres normowania drugiej normy (np. z normy nakładającej obowiązek zapłaty cła przez sprowadzających do kraju wszelkie samochody wynika logicznie norma nakładająca taki obowiązek na sprowadzających samochody dostawcze).

- wynikanie instrumentalne - wnioskowanie z celu o środkach ma miejsce wówczas, jeżeli zrealizowanie jakiejś normy sformułowanej w przepisach prawnych wiąże się przyczynowo ze zrealizowaniem jakichś norm wyraźnie w przepisach niesformowanych

• reguła instrumentalnego nakazu i zakazu - Reguła instrumentalnego nakazu mówi, iż jeśli uznaje się za obowiązującą normę N1 nakazującą jej adresatom spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za obowiązującą również normę N2, która nakazuje adresatowi normy N1 uczynić wszystko co jest przyczynowo konieczne do zrealizowania owego stanu rzeczy R. Reguła instrumentalnego zakazu mówi, iż jeśli uznaje się za obowiązującą normę N1, która nakazuje spowodować stan rzeczy R, to należy również uznać za obowiązującą normę N3, która temu adresatowi zakazuje czynić cokolwiek, co byłoby warunkiem przyczynowo wystarczającym dla spowodowania, że stan rzeczy R nie powstanie.

- wynikanie aksjologiczne

• wnioskowanie w celu na środki (argumentum a fortiori) - z celu na środki, gdzie stosujący prawo wnioskuje, że jeżeli prawodawca zezwolił na pewne czynności to musiał również zezwolić na wszystko to bez czego dozwolona czynność nie mogła być podjęta

• wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) więcej drodze ustalenia przeciwieństw, jeżeli ustawa zakazuje jakiegoś działania bezpośredniego to pośrednie jest dozwolone

• wnioskowanie z podobieństwa (argumentum a simili)

• analogia legis - typ argumentacji należący do wnioskowań odwołujących się do założenia o konsekwencji ocen prawodawcy. Opiera się najczęściej na stwierdzeniu podobieństwa między faktem unormowanym i nie unormowanym. Na tej podstawie następuje wiązanie takich samych skutków prawnych z faktem nienormowanym jakie są wiązane przez prawo z faktem unormowanym

• analogia iuris - argumentacja odwołująca się do założenia o konsekwencji ocen prawodawcy. Stosowanie analogii iuris polega na zastosowaniu do sytuacji niepodpadającej pod wyraźny przepis prawa jakiejś zasady prawa

• Obowiązywanie prawa

1. Obowiązywanie prawa - z praktycznego punktu widzenia (czysto formalnego) następstwem obowiązywania normy prawnej jest wymóg stosowania się do tej normy w określonym czasie, w którym ona obowiązuje, na wskazanym przez tę normę terytorium (przestrzeń) i przez adresatów, do których została zaadresowana

1. uzasadnienie tetyczne - polega na uznaniu, że dany akt normatywny obowiązuje wówczas, gdy został on właściwie ustanowiony (przez kompetentny do jego wydania organ, we właściwej procedurze postępowania zakreślanej przez inne normy). Został właściwie ogłoszony w stosowanych aktach promulgacyjnych. Nie zawiera norm sprzecznych z normami sformułowanymi w innych aktach normatywnych oraz został uchylony przez postanowienia innych aktów normatywnych lub przez domniemanie działania lex posteriori derogat legi priori.

2. uzasadnienie behawioralne (faktyczne) - często nazywane także socjologicznym, realistycznym czy społecznym uzasadnieniem obowiązywania prawa. Zwolennicy tej koncepcji uzasadniającej obowiązywanie prawa stoją na stanowisku, że w masowej skali wywołują zgodność zachowań adresatów norm z treścią ich dyspozycji. Inaczej mówiąc norma prawna jest stosowana nie dlatego że obowiązuje lecz dlatego że jest przestrzegana

3. uzasadnienie aksjologiczne oznacza, że do oceny norm prawnych stosujemy jakieś wartości, że oceniamy je w kategoriach dobra bądź zła, słuszności lub niesłuszności. Jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które oceniamy dodatnio. Aksjologiczne obowiązywanie prawa często nazywane jest psychologicznym uzasadnieniem, bowiem oceniający odwołuje się do indywidualnego imperatywu, konieczności posłuchu wobec prawa. Według tej koncepcji prawo obowiązuje, jeżeli jego treść jest zgodna z powszechnie uznanymi wartościami funkcjonującymi w społeczeństwie

1. Wymiar temporalny - obowiązywanie prawa w czasie

1. początek obowiązywania

- vacatio legis - okres czasu wyraźnie zaznaczony w tekście aktu prawnego pomiędzy opublikowaniem prawa (w aktach nie wymagających publikacji ich uchwalenia) do jego czasu wejścia w życie. Vacatio legis ustawy w polskim prawie wynosi 14 dni. Czasami jednak ten okres się wydłuża podyktowany jest względami praktyki stosowania prawa (przygotowanie organów stosujących prawo)

- ogłaszanie aktów normatywnych - akta prawne ogłasza się w dziennikach urzędowych: dziennik ustaw, Monitor Polski. Promulgacja stanowi rodzaj fikcji prawnej

- dzienniki urzędowe - promulguje się w nich akty normatywne. Do podstawowych dzienników urzędowych należą: dziennik ustaw i Monitor Polski

- tekst jednolity aktu normatywnego - tekst aktu prawnego uwzględniający wszelkie zmiany jakie w nim zaszły od chwili ogłoszenia. Sporządzenie tekstu jednolitego ma na celu ułatwienie posługiwania się tekstem aktu prawnego w sytuacji, kiedy akt prawny był często nowelizowany lub dokonano w nim wielu zmian.

2. koniec obowiązywania

- przepisy derogacyjne - zamieszczane są w postanowieniach końcowych aktu normatywnego. Są to postanowienia uchylające dotychczas obowiązujący stan unormowań w jakimś obszarze stosunków społecznych. Uchylenia te mogą w całości uchylić dotychczas obowiązujący stan normatywny, w części zastępować dawne unormowanie nowymi, część postanowień dawnych zachowywać w mocy lub też dokonywać tzw. Uchylenia czystego, które oznacza zniesienie uregulowań obowiązujących lub zastąpienie ich innymi. Abrogatio - cały uchyla i nie zastępuje; obrogatio - cały uchyla, cały zastępuje; derogatio - część uchyla, część zastępuje

- desuetudo (z łac. odwyknienie, odzwyczajenie) - termin prawniczy oznaczający jedną z reguł derogacyjnych, według której długotrwałe niestosowanie lub nieprzestrzeganie w praktyce określonej normy prawnej, skutkuje utratą przez nią mocy obowiązującej.

- termin końcowy - górna granica obowiązywania tekstu aktu normatywnego

- warunek rozwiązujący zaistnienie zdarzenia prawnego niepewnego kończy skuteczność prawną czynności prawnej; warunek niemożliwy oraz warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego uważa się za nieistniejący

- orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego - postanowienie, które mówi, iż dana ustawa naruszyła bądź nie naruszyła normy prawne zawarte w konstytucji. Orzeczenie TK dotyczące braku zgodności aktu normatywnego z konstytucją automatycznie anuluje postanowienia normy prawne, jeżeli akt normatywny wcześniej wszedł w życie.

1. Wymiar terytorialny - zasięg obowiązywania prawa. Zasada terytorialna to zasada, w której prawo obowiązuje na terytorium państwa (ląd, wody wewnętrzne i przybrzeżne, statki powietrzne i pływające pod banderą danego państwa) a organy państwowe stosują obowiązujące normy (wyjątek stanowią przywileje dyplomatyczne). Na terenie państwa obowiązuje prawo wewnętrzne. Ono też określa w jakich przypadkach należy stosować prawo obce.

2. Wymiar personalny

1. Immunitety - (łac. immunitas 'uwolnienie od obciążeń') - instytucja prawna, mocą której osoba z niej korzystająca (np. sędzia, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, sędzia Trybunału Konstytucyjnego lub sędzia Trybunału Stanu) nie podlega określonym przepisom, do przestrzegania których inne osoby są zobowiązane. Immunitet może też oznaczać ograniczenie odpowiedzialności prawnej danej osoby z tytułu pełnienia przez nią określonej funkcji. Istotą immunitetu jest więc wyłączenie spod obowiązku i tym się właśnie różni od przywileju, czyli nadania szczególnego uprawnienia, którego inni będący w tej samej sytuacji prawnej czy faktycznej nie posiadają; mówienie, iż "immunitet, to przywilej" obarczone jest więc błędem logicznym. "Wyłączenie spod obowiązku" samo w sobie jest przywilejem W doktrynie prawa konstytucyjnego wyróżnia się dwa rodzaje immunitetu: materialny (parlamentarzysty) i formalny (osobisty).

17. Odpowiedzialność prawna

1. Odpowiedzialność prawna - abstrakcyjna konstrukcja odpowiedzialności prawnej jest oparta na założeniu, że każdy podmiot prawa, naruszający swoim zachowaniem obowiązującą normę prawną, powinien ponieść pewne negatywne konsekwencje określone przez prawo obowiązujące

2. Rodzaje

1. cywilnoprawna - konstrukcje odpowiedzialności cywilnej tworzą współcześnie zróżnicowaną mozaikę rozwiązań. Podmiotami odpowiedzialności cywilnej są osoby fizyczne, osoby prawne, Skarb Państwa oraz inne podmioty prawa cywilnego. Dopuszczone do obrotu prawnego ta mocy przepisów szczegółowych. Podmioty te mogą odpowiadać w odróżnieniu od jednostek jako podmiotów odpowiedzialności karnej - nie tylko za skutki własnych zawinionych zachowań. Zasadami z tytułu odpowiedzialności cywilnej jest zasada wina lub ryzyka. Podziałem odpowiedzialności cywilnej jest:

- ex contractu - odpowiedzialność z tytułu niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania

- ex delicjo - odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego

2. karnoprawna - Orzekanie o odpowiedzialności karnej należy do sądów. Niezbędną przesłanką pociągnięcia jednostki do odpowiedzialności karnej jest wydanie i uprawomocnienie się skazującego orzeczenia sądowego w sprawie o popełnienie przestępstwa. Wszczęcie postępowania przed sądem karnym następuje poprzez wniesienie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego (w tzw. Sprawach karnych publicznoskargowych) bądź skargi przez oskarżyciela prywatnego (w sprawach prywatnoskargowych). Wniesienie aktu oskarżenia bądź skargi stanowi dokonanie istotnej czynności konwencjonalnej wywołującej ciąg skutków prawnych, w tym zwłaszcza obowiązek rozpoznania sprawy przez sąd karny. Podmiotami odpowiedzialności karnej są zasadniczo jednostki. We współczesnych systemach prawa karnego do podstawowych zasad należy związanie odpowiedzialności karnej nie tylko z udowodnieniem winy (umyślnej bądź nieumyślnej, w postaci lekkomyślności bądź niedbalstwa). Zarówno popełnienie czynu zabronionego jak też wina sprawcy powinny zostać udowodnione przed sądem karnym.

1. Zasady

1. winy - jest to wadliwość procesu decyzyjnego, polegająca na wolnym wyborze z katalogu możliwych zachowań zachowania sprzecznego z obowiązującą w danym społeczeństwie normą postępowania. Jest to naczelna zasada z tytułu odpowiedzialności karnej i odpowiedzialności cywilnej

2. ryzyka - polega ona na tym, że w pewnych sytuacjach ustawodawca nakłada na określony podmiot obowiązek naprawienia szkody bez względu na to, czy podmiot ten jest rzeczywistym sprawcą szkody i czy szkoda została przez ten podmiot zawiniona. Obowiązek naprawienia szkody powstaje wskutek zaistnienia zdarzenia wskazanego przez ustawodawcę w obowiązującej normie

3. słuszności - polega ona na tym, iż na zmniejszeniu przez sąd obowiązku naprawienia bądź zrekompensowania szkody w stosunku do sprawcy, którego wina za wyrządzenie szkody nie budzi wątpliwości, jeżeli przemawiają za tym istotne względy społeczne.

18. Postawy wobec prawa

1. Legalizm w postępowaniu obywateli, przejawia się w bezwzględnym przestrzeganiu przez nich obowiązującego prawa.

2. Oportunizm - osoba postępująca adekwatnie do zaistniałej sytuacji, warunków (często politycznych lub społecznych), mająca na celu odniesienie pewnych korzyści; osoba bez zasad, naginająca się do panujących okoliczności dla własnego zysku. Również w stosunku do prawa

3. Konformizm - w psychologii społecznej to zmiana zachowania na skutek rzeczywistego, bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi. Podporządkowanie się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. W tym rozumieniu jest to zmiana związana z faktem, że członek grupy miał początkowo inne zdanie czy inaczej się zachowywał niż grupa, a następnie je zmienił w kierunku zgodnym z oczekiwaniami grupy.

4. Nonkonformizm - postawa krytyczna wobec zasad, zachowań i norm społecznych, grupowych, przeciwstawiająca im własny system wartości, przeciwieństwo konformizmu. Potocznie rozumiany nonkonformizm cechuje te jednostki, które nie poddając się społecznej presji żyją w zgodzie z własnymi przekonaniami. Skrajną, demonstracyjną formą nonkonformizmu jest antykonformizm.

5. Cywilne nieposłuszeństwo - celowe działanie łamiące konkretne przepisy prawne w imię przekonania, że owe przepisy rażąco naruszają wartości istotne dla stosującego nieposłuszeństwo obywatelskie - połączone ze świadomością możliwości poniesienia negatywnych konsekwencji prawnych i godzeniem się z możliwością ich poniesienia.

19. Prawo międzynarodowe publiczne

1. Prawo międzynarodowe (dla odróżnienia od prawa prywatnego międzynarodowego zwane też prawem międzynarodowym publicznym) - jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Jedna z najstarszych dziedzin prawa, znana i rozwijana już w okresie starożytności. Za "konstytucję" współczesnej społeczności międzynarodowej i najważniejszy dokument prawa międzynarodowego uważa się Kartę Narodów Zjednoczonych powołującą do życia ONZ i proklamującą szereg zasad na których opierają się prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zobowiązania wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych (np. zakaz agresji, zakaz grożenia użyciem siły, zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne innych państw, nakaz pokojowego rozwiązywania sporów) mają pierwszeństwo przed innymi zobowiązaniami państw członkowskich ONZ

20. Prawo ponad narodowe (wspólnotowe Unii Europejskiej)

1. Prawo składające się na system prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z np. orzeczeniami ETS, nosi nazwę acquis communautaire. Także prawo innych wspólnot międzynarodowych, jak na przykład Organizacji dla Harmonizacji Prawa Afrykańskiego (OHADA). Podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne - stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego, oraz prawo wtórne - stanowione przez organy wspólnotowe. W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu.

21. Państwo

1. Pojęcie państwa

1. Geneza terminu państwo

• U Greków państwo nosiło nazwę „polis” i oznaczało miasto-państwo. Stąd też grecka nauka starożytna nigdy nie traktowała terminu państwo jako organizacji opartego na wydzielonym terytorium

• Rzymianie początkowo stosowali określenia: civitas (gmina pełnoprawnych obywateli), res publica (jako wspólnota członków gminy, pełne prawo obywatelskie miał tylko ten, który został przyjęty do pocztu członków gminy miejskiej; civis romanus otrzymując obywatelstwo miasta Rzymu. Gdy Rzym stał się terytorialną potęgą to na określenie państwa Rzymianie używali terminu imperium. Obok tych nazw na określenie państwa używano terminu lud (populus, gens)

• Średniowiecze wprowadziło określenie państwa jako „kraju” (łac. Terra). Podkreślając aspekt terytorialny, charakterystyczny dla tej epoki, gdyż w czasach średniowiecza władanie ziemią był najważniejszym aspektem sprawowania władzy politycznej. W czasach średniowiecza państwo określano terminami Reich (niem. Rzesza łac. Regnum - królestwo). W czasach średniowieczna również nie było jednego określenia państwa

• Termin „państwo” w ujęciu współczesnym i ogólnym wprowadził włoski pisarz i dyplomata epoki odrodzenia Niccolo Machialvelli. Włoski wyraz stato, wywodzący się z łacińskiego status (po francusku l'etat, po niemiecku der Staat, po angielsku state) znalazł w następnych wiekach uniwersalne i trwałe zastosowanie. Wyraz stato dał zastosować się do każdego państwa małego i dużego, monarchii czy republiki, państwa miasta czy państwa terytorialnego. Republika monarchia itp., poprzez wprowadzenie tego terminu stały się formą państwa.

2. Państwo - organizacja społeczeństwa globalnego, zamieszkałego na wyodrębnionym terytorium, podlegającego jednej władzy zwierzchniej. Mając na uwagę ewolucję historyczną tego okresu terminem państwo możemy posługiwać się w co najmniej kilku różnych znaczeniach: o państwie możemy mówić jako o odpowiednio zorganizowanej grupie społecznej, jako o wyodrębnionej organizacyjnie grupie organów państwa, podmiocie prawa biorącego udział w stosunkach z innymi podmiotami, jako o pewnej jednostce geopolitycznej, czy wreszcie o państwie mówimy gdy chcemy scharakteryzować pewny rodzaj władzy, czyli określony typ

• Państwo jako odpowiednio zorganizowana grupa społeczna - Organizacja jest zawsze systemem celowym. System celowy jest wtedy gdy, osoby wchodzące w jego skład potrafią stawiać mu takie cele i tak organizować elementy systemu by realizował cele całości. Państwo nie jest do końca systemem celowym. Więzi w grupie społecznej określane mianem państwa są rozmaite. Oparte na elementach racjonalnych, formalnych, naturalnych, emocjonalnych, żywiołowych. Posiada jednak element organizacyjny na tyle wykształcony, iż można mówić o organizacji społecznej. Państwo posiada własne normy postępowania. Każda grupa społeczna czy to wyznaniowa może mieć inne normy postępowania. W państwie reguły postępowania zwane są prawem. Państwo jako organizacja społeczeństwa globalnego wykształciła szereg instytucji, które dysponują legalnym przymusem, stojących na straży tych norm. Państwo posiada najbardziej ze wszystkich grup społecznych złożoną strukturę. Obejmuje ono zarówno ludzi, jak też różnorodne jednostki organizacyjne, zarówno, te które tworzą aparat państwa, jak i te, które pozostają wobec siebie w różnym stosunku oraz różnym stosunku do aparatu państwowego. Państwo jest najbardziej uniwersalną organizacją społeczną. Obejmuje bowiem swym zasięgiem ludzi o rozmaitej przynależności grupowej , klasowej, narodowościowej, rasowej czy religijnej. Mówiąc o państwie jako odpowiednio zorganizowanej grupie społecznej, winniśmy mieć na myśli organizację powszechną, uniwersalną, w której społeczeństwo i aparat państwa nie są sobie przeciwstawne

• Państwo rozumiane jako aparat państwowy - pojęciem państwo można operować w znaczeniu ogółu organów państwowych, które w swoim działaniu uosabiają i wyrażają działalność państwa jako całości. Ogół organów państwowych usytuowane w państwie nazywamy aparatem państwowym. Organy te mają różną strukturę organizacyjną. Prawo obowiązujące przyznaje im różne kompetencje, wypełniają one w imieniu państwa rozmaite funkcje, wyrażają swoim działaniem państwo jako całość, ale także działają na najniższych szczeblach administracyjno-terytorialnego podziału państwa

• Państwo jako podmiot prawa - termin państwo możemy się posługiwać także w znaczeniu podmiotu prawa. Państwo może być podmiotem prawa międzynarodowego, jak również prawa wewnętrznego. Normy prawa międzynarodowego definiują pojęcie państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych. Państwem w tym sensie jest suwerenna jednostka geopolityczna (choć nie każda). Wyrażenie jednostka geopolityczna wskazuje na terytorialną podstawę państwa oraz jego charakter polityczny. Cechą wyróżniającą i nieodłączną każdego państwa jest suwerenność. Potwierdzają to postanowienia karty ONZ. Będąc podmiotem prawa międzynarodowego państwo utrzymuje stosunki międzynarodowe z innymi podmiotami tegoż prawa (inne państwa), może zawierać różnego rodzaju umowy, traktaty, porozumienia, może stawać się członkiem różnych organizacji międzynarodowych (o charakterze politycznym gospodarczym militarnym. Terminem państwo możemy się posługiwać również charakteryzując stosunki, w jakie ono wchodzi na podstawie prawa obowiązującego wewnątrz państwa. Państwo występuje wówczas jako podmiot prawa i zinstytucjonalizowana władza. Władza państwowa to odmiana najsilniejszej władzy, władza w najszerszym znaczeniu. W najszerszym znaczeniu, bowiem państwo jest to władza polityczna i publiczna. Państwo występując w charakterze władzy publicznej jest jednym z podmiotów tegoż stosunku. Drugim jego podmiotem są obywatele i różne podmioty niepaństwowe bez względu na to czy mają formalną strukturę czy też nie.

• Państwo jako jednostka geopolityczna - terminem państwo możemy posługiwać się w znaczeniu polityczno-geograficznym. Odnosimy go do określonego kraju. Bliska temu znaczeniu jest trójelementowa definicja państwa, jaką skonstruował G. Jellinek. Według niego o państwie możemy mówić, gdy występują jednocześnie trzy czynniki: 1) określone, wyodrębnione z innych terytoriów; 2) grupa ludzi, która to terytorium zamieszkuje oraz 3) jedna władza zwierzchnia (Państwo to trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, podległych władzy zwierzchniej

• Państwo pojmowane jako pewien typ - z tak rozumianego terminu państwo zwykliśmy określać rodzaj władzy. Są to najczęściej właściwości powtarzające się u pewnej grupy państw, ich charakterystyki wspólne: H. Kelsen określając właściwości państwo wyróżniał państwa demokratyczne i niedemokratyczne; G. Jellinek wyszczególniał państwa: orientalne, hellenistyczne, rzymskie, średniowieczne i współczesne. Materializm historyczny posługiwał się typologią opartą na pewnym zespole właściwości: państwa niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne.

2. Cechy państwa

1. Państwo jako organizacja polityczna - Mówiąc, że państwo jest organizacją polityczną, myślimy o tej działalności społecznej, która wiąże się bezpośrednio ze sprawowaniem władzy. Jedną z odmian władzy jest władza polityczna. Władza państwowa jest jedną z wielu, ale też najważniejszą postacią władzy politycznej. Różnica pomiędzy władzą w ogóle a władzą polityczną polega na tym, że władza polityczna łączy się zawsze pośrednio lub bezpośrednio z konfliktami wielkich grup społecznych na tle podziału różnego rodzaju dóbr. Ponadto władza polityczna państwa nie zamyka się w ramach względnie izolowanych grup społecznych, lecz odnosi się do społeczeństwa jako całości. Władza państwowa jest więc najrozleglejszą ze wszystkich rodzajów władzy politycznej, odgrywa zasadniczą rolę w rozdziale dóbr, który może być przedmiotem konfliktu społecznego oraz dysponuje najostrzejszymi rodzajami środków represji.

2. Państwo jako organizacja przymusowa - przymusowy charakter państwa można dostrzegać w dwu różnych elementach. Z jednej strony wskazać można na fakt przymusowej przynależności do państwa każdego członka społeczności zorganizowanej w państwo, z drugiej zaś zwrócić uwagę na fakt, że tylko państwo ma prawo ustanawiania różnego rodzaju reguł postępowania, obowiązujących w różnych obszarach życia społecznego, których stosowanie zabezpieczone jest przymusem legalnym. Ludność państwa jest elementem bez którego nie moglibyśmy mówić o fenomenie społecznym jakim jest państwo. Ludność zrzeszona spełnia w państwie podwójną rolę. Z jednej strony jest czynnikiem kreującym organizację państwową, z drugiej strony jest przedmiotem działalności państwa. J.J. Rousseau w swojej definicji dotyczącej suwerenności ludu wyróżnia: citoyen - obywatela uczestniczącego w tworzeniu woli zbiorowej oraz sujet czyli poddanego podporządkowanego tej woli. Posłuszeństwo wobec poleceń władzy państwowej jest dopełnieniem, bez którego nie mogłaby ona istnieć. Do egzekwowania owego posłuszeństwa posługuje się ona przymusem legalnym, którego narzędziem jest obowiązujące prawo.

3. Państwo jako organizacja integrująca i rozstrzygająca konflikty społeczne - Cechą charakterystyczną życia społecznego jest konfliktowość interesów, a zarazem dążenie do integralności. Związek integracji i konfliktu ma swoje podłoże w ograniczonej ilości pożądanych społecznie dóbr zaspokajających ujawnione w tej organizacji potrzeby. Konflikt interesów możemy określić jako układ skierowanych przeciw sobie zachowań co najmniej dwu podmiotów dążących do realizacji własnych interesów i napotykających przeciwdziałanie uczestników konfliktu. Władza państwowa wyrasta na gruncie dążeń jednostek i grup społecznych do uzyskania pożądanych dóbr. Ilość tych dóbr uniemożliwia zaspokojenie potrzeb całego społeczeństwa. Dysproporcje stanowią podłoże powstających w życiu społecznym konfliktów. Okoliczności te doprowadziły do wytworzenia się trzech równoległych tendencji w działalności państwa, które mają względnie trwały charakter: 1) do kształtowania mechanizmów selekcji i hierarchizacji potrzeb oraz dążeń ze względu na ograniczone możliwości ich zaspokojenia; 2) do opanowywania najistotniejszych najbardziej rozległych społecznie konfliktów w takim zakresie jaki jest niezbędny do utrzymania spójności układu społecznego; 3) do organizowania działań jednostkowych i zbiorowych w celu wytwarzania dóbr zaspokajających ujawnione w społeczeństwie potrzeby. Podstawowymi czynnikami integracji społecznej jest: władza państwowa oraz system wartości i norm społecznych (także normy prawne). Istnieją dwie teorie, które określają przyczyny podporządkowania się tym normom przez ludzi: pierwsza teoria consensusu zakłada że istnieje powszechna zgoda społeczna na podstawowe wartości i normy będące podstawą porządku społecznego w państwie. Zgoda ta dominuje nad istniejącymi rozbieżnościami dążeń oraz interesów, zapewniając spójność systemu społecznego. Druga teoria konfliktu utrzymuje, że konflikty interesów i dążeń są trwałą cechą życia społecznego. Prowadzą one do powstania relacji władzy w wyniku której rządzący uznają siebie za uprawnionych do stosowania przymusu, przewidzianego przez prawo wobec rządzonych.

4. Państwo jako organizacja suwerenna - termin suwerenność pochodzi od francuskiego słowa souverainete - zwierzchnictwo. Z punktu widzenia teorii państwa i prawa suwerenność należy traktować jako historycznie wytworzoną na pewnym szczeblu rozwoju cechę władzy państwowej. Pojęcie suwerenność jako pogląd na pewien aspekt władzy państwowej zrodziło się dość późno, bo wytworzyło się w czasach średniowiecza. W starożytności według Arystotelesa cechą wyróżniającą państwa jest autarkia (samowystarczalność) nie ma ona jednak podobnego znaczenia co współcześnie. W średniowieczu spór o tzw. Inwestyturę czyli o władzę uniwersalną nad światem między papiestwem a cesarstwem było czynnikiem zewnętrznym ograniczającą władzę monarchii. Monarchie tego czasu to monarchie rozdrobnienia feudalnego, a konkurentami do władzy byli panowie feudalni, którzy byli czynnikami wewnętrznymi w procesie historycznego rozwoju wespół z czynnikami zewnętrznymi stali się siłą sprawczą powstania pojęcia suwerenność władzy. Suwerenność w prawie międzynarodowym oznacza zakaz naruszania integralności terytorium państwa, zakaz interwencji, czyli mieszania się w sprawy wewnętrzne lub zewnętrzne państwa. Zasada nieinterwencji zapisana jest w KNZ, przyjętej w San Francisco w 1945 r.oku, stanowiącej podstawę prawną istnienia i działalności ONZ. Z niej wypływa zasada swobodnego kształtowania ustroju społecznego i struktury wewnętrznej danego państwa. Suwerenność z punktu widzenia zewnętrznego, oznacza zatem niezależność jednego państwa od drugiego oraz jakiejkolwiek organizacji międzynarodowej. Suwerennością z punktu widzenia wewnętrznej organizacji danego państwa, zajmuje się prawo konstytucyjne. Podmiotem suwerenności jest naród, dzierżycielem organizacja państwowa jako całość. Współczesna suwerennośćtraktowana jest jako niezbędny atrybut każdego państwa. Suwerenność, w płaszczyźnie międzynarodowej w świetle prawa międzynarodowego jest równoznaczna z pojęciem niepodległość. Teoretycznie pojęcie suwerenności stworzył Jean Bodin w dziele Sześć Ksiąg o Rzeczypospolitej. Suwerenność pojmował Bodin jako władzę najwyższą, niezwiązaną prawami, dysponującą monopolem tworzenia i stosowania prawa oraz przymusem państwowym. Suwerena widział Bodin w osobie monarchy i do niego odnosił zasadę princeps legibus solutus. Po Bodinie terminem suwerenność zajmowało się wielu filozofów. Rewolucyjne poglądy na ówczesne czasy dotyczące terminu suwerenność miał Jan Jakub Rousseau. Jego koncepcja polityczna zdecydowała o przeniesieniu punktu ciężkości z zainteresowań osobą monarchy i prawa pozytywnego na inny podmiot - lud. Krytykując suwerenność monarchy Rousseau traktuje władzę państwową jako wyraz woli powszechnej narodu. Suwerenność więc należy do całego narodu.

5. Państwo jako organizacja terytorialna - Państwo jako organizacja terytorialna przede wszystkim oznacza to, że jako zasadnicze kryterium przynależności do państwa przyjmuje się kryterium terytorialne. Państwo będąc organizacją terytorialną, zachowuje pełnię swej władzy na wyodrębnionym z innych państw terytorium, stąd na jednym terytorium nie mogą istnieć dwa państwa konkurujące ze sobą. Terytorium państwa stanowi czynnik konsolidujący społeczeństwo. Wytwarza bowiem pewien stosunek uczuciowo-emocjonalny u jednostek zamieszkujące dane terytorium , traktujące państwo jako swoją ziemię jako ojczynzę. Terytorium państwa, zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym obejmuje: obszar ziemi, wody śródlądowe, przyległy pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim, aż do strefy przestrzeni kosmicznej.

6. Państwo jako organizacja posiadająca odpowiednio wyodrębniony aparat - Aparat państwowy współczesnego państwa hierarchicznie i terytorialnie zorganizowany różni się od aparatu jakiejkolwiek innej organizacji. Obok cech strukturalnych i funkcjonalnych przede wszystkim różni się tym, że posługuje się przymusem legalnym, zachowując w tym zakresie pozycję wyłączną w państwie. Jest to cecha nowożytnego państwa , które swą suwerenną władzę, kształtującą stosunki społeczne wewnątrz i reprezentującą państwo na zewnątrz, kształtowało w długim procesie historycznego rozwoju. Na pojęcie aparatu państwowego składają się różne co do struktury wewnętrznej funkcji, kompetencji sposobu procedowania - organy państwowe. Państwo nowożytnie wytworzyło system zarządzania, w którym istotną rolę spełnia fachowy aparat administracyjny (tzn. Biurokracja).

3. Funkcje państwa

1. funkcja państwa - główne kierunki jego działalności realizujące zadania, jakie państwo sobie stawia, a zakres tej działalności określony jest celami, które chce osiągnąć. Państwo powinno wyrażać integracyjne tendencje. Przyjmując, że funkcjami państwa są główne kierunki jego działalności, należy zwrócić uwagę na znaczenia tak określonych funkcji. Z jednej strony możemy poddać analizie główne kierunki działalności państwowej, wyrażające istotę społeczną państwa, nie interesując się zupełnie skutkami tych działań; z drugiej strony możemy socjologicznie podejść do tych działań państwa, interesując się społecznymi następstwami takich działań. Można wyróżnić funkcje przez państwo założone i funkcje rzeczywiste, a więc te które są praktycznie realizowane. Z socjologicznego punktu widzenia możemy mówić o działalności państwa funkcjonalnej i dysfunkcjonalnej. Funkcjonalna jest działalność sprzyjająca danemu systemowi społecznemu, dysfunkcjonalna zaś ta, która nie sprzyja systemowi

2. Klasyfikacja funkcji państwa

• kryterium społeczne - jeśli struktura społeczna państwa stanowi podstawę wyróżnienia kierunków działalności, jaką państwo podejmuje. Możemy wyróżnić funkcje ogólnonarodowe oraz funkcje klasowe

• kryterium różnego czasu ich trwania - możemy wyróżnić funkcje trwałe oraz funkcje czasowe.

• Kryterium terytorialne - funkcje wewnętrzne, realizowane w obrębie terytorium państwa oraz funkcje zewnętrzne, realizowane przez państwo poza jego terytorium. Funkcje wewnętrzne są nimi działania państwa sprowadzające się do organizowania i regulowania przez państwo współżycia jednostek i grup społecznych. W ten sposób można w f. wew. wyróżnić dwa rodzaje działań: funkcję organizowania i funkcję regulowania. Istota funkcji organizowania sprowadza się do kierowania przez państwo określonymi instytucjami, natomiast istota funkcji regulowania polega na reglamentowaniu stosunków społecznych przy pomocy nakazów i zakazów. Istnieją również funkcje w ramach wewnętrznych bardziej szczegółowe: funkcja ochronna - przeciwstawienie się różnym formom anarchizacji życia społecznego, przestrzeganie ładu i porządku; funkcja gospodarcza (ekonomiczna) - skala tej funkcji zależy od stopnia liberalizacji gospodarczego państwa; funkcja socjalna (pochodna funkcji gospodarczej) sprowadzająca się do różnych form osłony socjalnej najuboższych warstw społecznych; funkcja wychowawcza (kulturowa) - wyrażająca się wpływem państwa na kształtowanie różnych obszarów świadomości obywateli (oświata nauka kultura). Wśród funkcji zewnętrznych rozumianych jako działania wobec innych państw, innych podmiotów prawa międzynarodowego wymienia się trzy funkcję: obrony, ataku istatus quo.

• Innym podziałem funkcji państwa jest podział ze względu na podmioty oraz metody i techniki, jakie wykorzystują dane państwa w swojej aktywności zewnętrznej. Ten sposób patrzenia na funkcje państwa pozwala wyróżnić funkcję: ochronną, adaptacyjną i innowacyjną. Funkcją ochronną nazywane są wszystkie działania państwa zmierzające do ochrony systemu społecznego i porządku prawnego, którego funkcjonowanie dane państwo wyraża. Funkcją adaptacyjną nazywane są te działania państwa, które prowadzą do zmian w systemie prawnym w organizacji aparatu państwowego, które dostosowują je do zmian zachodzących w technice, organizacji produkcji oraz w strukturze społecznej. Funkcja innowacyjna ma wyrażać prognozowanie kierunków rozwoju społecznego, organizować skuteczne środki, które mają pożądane kierunki rozwoju intensyfikować, a oceniane jako nie pożądane - ograniczać.

4. Teorie pochodzenia państwa

1. Doktryna teologiczna - zrodziła się w starożytności, lecz do największego znaczenia doszła w średniowieczu. Twórcami tej doktryny byli: św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu. Według pierwszego państwo jest dziełem boga na ziemi, według drugiego państwo jest ludzkim dziełem ale władza pochodzi od Boga. W celu wyjaśnienia w jakiej mierze władza pochodzi od Boga, odróżnia Tomasz z Akwinu trzy momenty według, których: w zasadzie władza jest instytucją boską, konkretne zaś jej postacie mogą nie pochodzić od Boga, zwłaszcza zaś tzw. Władza źle nabyta; ustalenie granic posłuszeństwa zależne od sposobu jej nabycia. Poza funkcją wyjaśniającą koncepcja boskiego pochodzenia władzy miała utrwalać w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy i wynikających stąd elementach legitymizacji jego uprawnień

2. Doktryna patriarchalna. Jej twórcą był R. Filmer, obrońca absolutyzmu królewskiego. Doktryna ta głosiła, że państwo powstało z rodziny, która się rozrosła. Widziała więc źródło panowania królewskiego we władzy ojca nad członkami rodziny. Filmer w opublikowanym dziele Patriarcha albo przyrodzona władza królów, opierając się na cytatach z Biblii, starał się wykazać że król posiada władzę jako patriarcha swego narodu i spadkobierca biblijnego patriarchy Adama. Teorię tą krytykował min. J. Locke, argumentując, że w świetle tej teorii powinno być tyle monarchii co ojców lub jedna monarchia

3. Doktryna patrymonialna - sformułował ją A. Haller, korzeniami tkwi w średniowieczu. Według niej u źródeł powstania władzy państwowej leży własność ziemi. Władza państwowa wywodzi się z prawa własności do ziemi (patrymonium), będąc jego kontynuacją i rozwinięciem. Teoria ta władzę państwową wywodzi z prawa własności księcia do ziemi, który panuje na terenie swych włości w imię odwiecznego prawa własności. Lud występuje w tej koncepcji w podwójnej roli: jako poddany władzy państwowej i jako dzierżawca ziemi. Prawo właściciela ziemi bierze się z wiecznych praw naturalnych

4. Teoria umowy społecznej - rodzą się na przełomie XVII i XVIII w. Za twórcę tej doktryny uważa się Jana Jakuba Rousseau, a do zwolenników tej teorii zalicza się: T. Hobbes, J. Locke, B. Spinoza, H. Grocjusz, A. N. Radiszczew, w Polsce - Hugo Kołłątaj. Teoria ta traktuje lud jako źródło wszelkich uprawnień władczych państwa, jako źródło władzy. Państwo powstało w wyniku zawartej umowy, jako wytwór działalności ludzi. Państwo więc nie jest dziełem sił nadprzyrodzonych lecz efektem racjonalnego uzasadnionego działania ludzi. Lud czy naród jest podmiotem wszelkich uprawnień władczych państwa. W teorii umowy społecznej możemy wyróżnić dwa nurty: umowa między społeczeństwem a władzą jako fakt historyczny, inni widzą w niej hipotezę uzasadniającą władzę państwową i jej odpowiednią organizację. Różnie był też oceniany stan naturalny społeczeństwa. Jedni uważali, że człowiek jest z natury zły (Hobbes, Spinoza) i stan pierwotny traktują jako okres chaosu. Inni uważali, że człowiek jest z natury dobry (locke, Rousseau) i traktują stan pierwotny ludzkości jako erę pomyślności, wolności i równości. Różnie też traktowano samą umowę społeczną. Jedni rozumieli ją jako umowę każdego z każdym o stworzenie państwa, inni wyodrębniali dwa różne etapy tej umowy, dwa rodzaje umów: pactum unionis - umowa o zrzeszenie i pactum subiectionis - umowa o podporządkowanie się władzy. Większość uważali umowę za hipotezę a nie fakt historyczny. Teoria ta posłużyła do skonstruowania postępowej tezy o suwerenności ludu, który na mocy umowy społecznej zlecał jedynie monarsze wykonywanie władzy. W każdym przypadku nadużywania uprawnień przez monarchę druga strona umowy (lud) mogła zerwać kontrakt, cofnąć pełnomocnictwa władcze lub ograniczyć panującego w wykonywaniu jedynie powierzchownych obowiązków.

5. Teorie podboju - powstała XIX w. przez E. Dühringa, L. Gumplowicza. Założenia tych koncepcji opierają się na podstawowym przesłaniu idealizmu historycznego, że tylko działalność wybitnych jednostek czy też w danym przypadku grup, plemion, ras w sposób decydujący określa rozwój historyczny. Jako wynik tego przesłania teoria podboju powstanie państwa upatruje w zastosowaniu przemocy z zewnątrz. L. Gumplowicz w pracy Der Rassenkampf (Walka ras) przedstawił pogląd, według którego decydujący dla historii znaczenie ma walka ras. Powstanie państwa Gumplowicz wyjaśnia starciem odmiennych rasowo plemion, ujarzmienia jednego plemienia przez inne. Plemię zwycięskie ustanawia władzę. Państwo jest więc narzędziem ujarzmiania pokonanego plemienia reprezentującego rasę różną niż rasa plemienia zwycięskiego

6. Teoria procesu rozwarstwienia klasowego - teoria stworzona przez F. Engelsa. Według niego decydujące znaczenie dla powstania państwa i jego rozwoju miały procesy zachodzące wewnątrz społeczeństwa. Swoje poglądy na temat przedstawił w pracy wydanej w 1885 r., którą zatytułował O pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa. Stwierdza on, iż historia społeczeństwa pierwotnego, a więc społeczeństwa nieznającego instytucji państwa, jest znacznie dłuższa niż społeczeństw żyjących pod panowaniem władzy państwowej. Państwo pojawiło się dopiero wówczas, gdy wraz ze wzrostem wydajności pracy kształtuje się własność prywatna, co powoduje, że równe społeczeństwo pod względem ekonomicznym rozpada się na klasy. Tak więc w procesie rozwarstwienia klasowego społeczeństw widzi F. Engels główną przyczynę powstania państwa. Do czasu powstania państwa ludzie żyli w ustroju wspólnoty pierwotnej, nieznającym własności prywatnej. Korzeni organizacji państwowej dopatruje się on w tym okresie rozwoju społeczeństwa przedpaństwowego, który nazywamy ustrojem rodowo-plemiennym Na skutek społecznych podziałów pracy oddzieleniu się pasterstwa od rolnictwa, powstanie rzemiosła, kupiectwa spowodowało, że organizacja rodowo plemienna staje się w obiektywny sposób niewystarczającą formą zorganizowania. Dzieje się tak dlatego, że starszyzna rodowo-plemienna zaczyna przywłaszczać sobie część dóbr wyprodukowanych przez członków wspólnoty. Fakt owego przywłaszczania prowadzi do powstania własności prywatnej. Własność ta powoduje zróżnicowanie majątkowe, stanowiąc zalążki klas społecznych. Nierówności ekonomiczne doprowadzają do różnego rodzaju sprzeczności i konfliktów. Organy rodu z narzędzi rodowego samorządu zaczynają się przekształcać w narzędzia ucisku i przemocy. W ramach rodu coraz częściej zaczynają występować przeciwstawne interesy. Organizacja rodowa staje się niewystarczająca a jej miejsce zajmuje organizacja państwowa. F. Engels wyróżnia trzy formy powstania państwa: 1) klasyczną formą powstania państwa jest droga, jaką formowało się państwo ateńskie, które powstało bezpośrednio z przeciwieństw klasowych, rozwijających się wewnątrz społeczeństwa rodowo-plemiennego; 2) Drugą drogę powstania państwa stanowi przykład Rzymu. Tam społeczeństwo rodowe staje się zamkniętą arystokracją pośród plebsu, nie mającego praw a obciążonego obowiązkami. Zwycięstwo plebsu rozsadza stary ustrój rodowy i na jego ruinach wznosi się państwo, które wchłania zarówno plebs, jak i arystokrację rodową; 3) Trzecia droga - to powstanie państwa jako bezpośredni wynik zdobycia cudzych terytoriów, dla których władania ustrój rodowy okazuje się nieprzydatny. Tak powstało państwo z plemion germańskich, które zawojowały Rzym

7. Teorie socjologiczne

- teoria solidarystyczna - autorem tej teorii był L. Duguit'a oraz Durkheim. Uważa on państwo za organizację solidaryzującą różnorodne interesy grup społecznych. Genezę państwa wywodzi z podziału pracy. W państwie podział pracy powoduje wyróżnienie na rządzących i rządzonych. Ten podział ma stanowić o istocie państwa polegającej na tym że pewna grupa ludzi uzyskuje przewagę nad pozostałymi dzięki swym zdolnościom organizacyjnym doprowadzając do harmonijnego współżycia

- teoria organiczna - twórcami jej byli A. Comte, H. Spencer, O. Gierke. Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za najwyższy rodzaj zjawisk biologicznych, wysuwając wniosek o możliwości stosowania pojęcia organizmu do państwa i społeczeństwa. Poszczególne grupy społeczne spełniają w społeczeństwie role podobne do tych, jakie u człowieka pełnią poszczególne części ciała. Podział w społeczeństwie jest naturalny, uzasadniony prawami przyrody. Walka pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi czy klasami jest zjawiskiem patologicznym, rewolucja zaś nienormalną drogą rozwoju

- teoria akceptacji - twórcą był Max Weber (1864 - 1920) władzę państwową wyprowadza on z uznania jej przez społeczeństwo. Wyróżnia trzy zasadnicze motywy akceptacji: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny i racjonalistyczny. Charyzmatyczny - poddani tłumaczą swe posłuszeństwo tym, że ich władca posiada cechy nadprzyrodzone. Tradycjonalistyczny - rządzeni tłumaczą swoje posłuszeństwo tym, że za władzą przemawia tradycja, przeszłość. Racjonalistyczny charakter ma władza, której akceptacja społeczna wynika z argumentów rozumu, kiedy panowanie jest logicznie uzasadnione

8. Teorie psychologiczne - jedną z teorii psychologicznych reprezentował Leon Petrażycki (1867 - 1931). Zjawiska prawa i państwa przenosił on w sferę psychiki, wychodząc z założenia o uniwersalnej istocie prawa i państwa, będącej - według niego - swoistego rodzaju przeżyciami. Powstanie władzy państwowej usiłował wyjaśnić specjalnymi przeżyciami, której wynikiem jest świadomość konieczności okazywania posłuszeństwa pewnym osobom w społeczeństwie.

5. Dwa sposoby ujmowania roli państwa w życiu społecznym

1. Koncepcja państwa liberalnego - liberalizm ekonomiczny (z łac. Libertas - wolność) charakteryzuje się: gospodarką wolnorynkową opartej na prawie popytu i podaży, swobody konkurencji, dominacji własności prywatnej, swobody umów, państwo miało mieć charakter nocnego stróża (zapewnić bezpieczeństwo wew. oraz zew., oraz stać na straży dobrowolnie zawartych umów, państwo również miało zapewnić sieć infrastrukturalną, działalność socjalną w sferach organizacji pozarządowych, interwencji państwa w stosunki pracy powinno uwzględniać dobro pracownika i pracodawcy). W stosunkach politycznych naród powinien posiadać władzę zwierzchnią, rządy demokratyczne, trójpodział władzy, założenie indywidualizmu jednostki, szeroki katalog przyrodzonych praw do wszelkich wolności, pluralizm aksjologiczny oraz tolerancja. Twórcami koncepcji państwa liberalnego byli Adam Smith oraz D. Ricardo. W żadnym państwie taka koncepcja w najbardziej klasycznej formie nie przyjęła się, była widoczna przez krótki okres czasu w I połowie XIX w. W Anglii i Francji.

2. Koncepcja interwencjonizmu państwowego - polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: * ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki * pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych * podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą: 1. podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne); 2. dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja; 3. protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego; 4. polityka monetarna; 5. polityka fiskalna; 6. polityka finansowa. Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.

6. Pojęcie typu i formy państwa służą w nauce o państwie jako jednostki klasyfikacyjne dla usystematyzowania istniejących historycznie państw. Możemy wyróżnić dwa rodzaje typologii: typy tworzone a priori - będą to tzw. Typy idealne i typy tworzone a posteriori typy empiryczne. Do typologii idealnych należy zaliczyć klasyfikację dokonaną przez M. Webera, który stworzył idealne typy władzy państwowej. W zależności od typu władzy, oraz od sposobu akceptacji tej władzy przez społeczeństwo wyróżniał typy państwa: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny i racjonalistyczny. H. Kelsen dzieli formy państw na autokratyczne i demokratyczne. Georg Jellinek na podstawie badań historyczno-porównawczych wyróżnił pięć historycznych typów państw: 1) antyczno-orientalny, 2) helleński, 3) rzymski, 4) średniowieczny i 5) współczesny. Materializm historyczny określa typ państwa jako całokształt charakterystycznych właściwości państwa wyrażających jego istotę klasową, znamienną dla wszystkich państw wywodzących się z bazy ekonomiczno-społecznej tej samej formacji. Zaliczeni państwa do danego typu zależy jaka klasa społeczna sprawuje władzę. Według takiego kryterium istnieją następujące typy państw: państwo niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i socjalistyczne.

7. Przez formę państwa, nawet przy przyjęciu różnych koncepcji typologicznych, zwykło się rozumieć budowę organów władzy państwowej, środki i metody sprawowania tej władzy oraz terytorialno-administracyjny ustrój państwa. Pod względem budowy organów władzy państwowej wyróżniamy takie formy jak: monarchia - zwierzchnia władza należy do księcia, króla bądź cesarza; republika gdy naczelną funkcję państwa wykonują osoby lub instytucje na pewien czas. W różnych okresach historycznych wyróżniamy następujące typy monarchii: rozdrobnienia feudalnego, stanową, absolutną, konstytucyjną, parlamentarną. Republika jest to forma organizacji państwa, w której najwyższym organem jest wieloosobowy organ powoływany na określony czas przez wszystkich obywateli bądź przez niektóre warstwy społeczeństwa (republika arystokratyczna - starożytna Grecja; republika parlamentarna demokratyczna - współcześnie). Pod względem środków, metod i form stosowanych przy wykonywaniu władzy w państwie, czyli ze względu na reżim polityczny możemy podzielić państwa na: demokratyczne oraz niedemokratyczne. Niedemokratyczne państwo może być monarchią lub republiką (monarchia absolutna, republika faszystowska we Włoszech). Demokratyczna władza państwowa może być w różny sposób wykonywana. Państwo, w którym władza ustawodawcza realizowana jest przez ogólne zebranie wszystkich obywateli, stanowi model demokracji bezpośredniej (współcześnie poprzez referendum), natomiast jeśli władza wykonywana jest przez kolegialny organ wybrany przez ogół obywateli, nazywana jest demokracją pośrednią. Ze względu na ustrój administrocyjno-terytorialny należy wyróżniać państwa jednolite (unitarne) oraz państwa złożone (federacje lub konfederacje). W państwach jednolitych jednostki administracyjno-terytorialne podporządkowane są organom centralnym. Federacja jest to trwały związek państwowy, którego części składowe dysponują odpowiednim zakresem samodzielności w sprawowaniu władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, a jednocześnie władcze zadania i kompetencje realizowane są przez organy państwowe ogólnozwiązkowe. Konfederacja jest czasowym związkiem państw, które zachowują swoją pełną suwerenność, a związek zawierają w celu zrealizowania jakiegoś celu politycznego. Po zrealizowaniu tego celu konfederacja z reguły rozwiązuje się.

8. Systemy polityczno ustrojowe

1. system parlamentarno-gabinetowy system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania). Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie we Włoszech, w Hiszpanii, Danii, Szwecji,Norwegii oraz w krajach Beneluksu. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy)lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.

2. system prezydencki system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.

3. system semiprezydencki system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Za jego twórców uznaje się Charles'a de Gaulle'a i Georges'a Pompidou. Prezydent wybierany w wyborach powszechnych jest głową państwa. Określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Powołuje i odwołuje on także premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów. W systemie semiprezydenckim rząd i poszczególni jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem.

4. system parlamentarno-komitetowy System parlamentarno-komitetowy (komitetowo-wiecowy; rządów zgromadzenia; konwentu) - system rządów występujący w konstytucji jakobińskiej z 1793, Komunie Paryskiej, oficjalnie w ustroju niektórych państw Bloku Wschodniego oraz we współczesnej Szwajcarii. Najważniejszą zasadą jest zasada jedności władzy, co oznacza, że nie występuje jej trójpodział. Całość władzy należy do parlamentu. Parlament powołuje pozostałe organy, określa również ich zadania i sprawuje nad nimi kontrolę. Rząd jako komitet wykonawczy parlamentu jest bezpośrednio wybierany przez parlament, przed którym jest odpowiedzialny. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji.

22. Aparat państwowy

1. Aparat państwowy

1. charakterystyka aparatu państwowego - Państwo działa za pomocą specyficznego aparatu, poprzez swoje organy z udziałem szczególnego mechanizmu. Organem państwowym nazywamy jednostkę lub zespół ludzi wyposażonych przez obowiązujące prawo w pewien zespół uprawnień władczych. Organ państwowy jest strukturalnie, organizacyjnie i kompetencyjnie wyodrębniona część aparatu państwowego. Przez aparat państwowy rozumie się całokształt organów państwowych za pomocą których państwo realizuje swe funkcje. Wśród organów państwowych, które tworzą aparat państwowy, wyróżnić możemy: 1) organy stanowiące normy ogólne, do których zaliczyć możemy np.: Zgromadzenie Narodowe (Sejm oraz Senat łącznie), Sejm, Radę Ministrów, ministrów, organy samorządu terytorialnego; 2) organy podejmujące decyzje jednostkowe na podstawie istniejących norm prawnych, a są nimi np. organy administracji rządowej, samorządowej, sądu; 3) organy stosujące przymus legalny, np.: policja, wojsko, straż miejska; 4) organy kontroli oceniające działalność wszystkich elementów mechanizmu państwowego ze stanowiska zgodności z obowiązującym prawem, a nawet w aspekcie celowości działania. Warunkiem sprawnej działalności aparatu państwowego są zespoły wykwalifikowanych urzędników (tzw. Biurokracja w pozytywnym tego słowa znaczeniu). Bez sprawnego funkcjonowania wykwalifikowanego sztabu urzędników żadna władza nie może być efektywna.

2. Klasyfikacja organów państwowych

• Biorąc pod uwagę budowę, czas trwania i sposób funkcjonowania oraz powoływania organów, możemy je podzielić następująco:

• Organy jednoosobowe i wieloosobowe - jednoosobowe to: Prezydent, Premier, Minister. Wieloosobowe to: Rada Ministrów, Zgromadzenie narodowe, Sejm, Senat, Rada Gminy, mówiąc krótko wszystkie organy kolegialne

• Dożywotnie i czasowe - przy tym podziale uwzględniamy czas na jaki zostały organy państwa powołane: dożywotnie: np. skład Sądu Najwyższego RP. Inne organy mają charakter czasowy, powoływane są na pewien okres czasu przewidziane przez normy prawne np. prezydent, Sejm, Senat itp.

• Stałe (permanentne) i periodyczne - przy tym podziale uwzględnia się sposób funkcjonowania organu. Działają one bowiem w sposób stały lub w systemie posiedzeń odbywających się od czasu do czasu. Organami stałymi to prezydent; periodycznymi np. Sejm, Senat

• Konstytucyjne i ustawowe - przy tym podziale uwzględnia się źródło prawa, które stanowi podstawę powołania organu do życia. Organami konstytucyjnym będzie np. Prezydent, premier itp., natomiast organy wojskowe czy policyjne ustawowe

• Pierwotne i wtórne - przy tym podziale bierzemy pod uwagę, czy do powołania danego organu niezbędne było współdziałanie innego organu państwa, który go kreuje, czy też konstytuuje się on wyłącznie na podstawie normy prawnej. Organem pierwotnym jest ten do którego powstania niezbędne jest obowiązywanie określonej normy prawnej (Sejm, Senat, rady miast i rady gmin). Organy wtórne powstają przy udziale innych organów państwa. One je kreują do życia (Rząd, Sąd Najwyższy)

• Biorąc pod uwagę kryterium kompetencji organów, dzielimy je następująco:

• Organy cywilne, wojskowe, administracyjne - podział ten odbywa się z uwagi na treściowy zakres działalności

• Zwyczajne i specjalne - dzielimy w oparciu o kryterium okoliczności ich funkcjonowania. O organach specjalnych mówimy wówczas gdy do powołania takiego organu zaistnieją nadzwyczajne okoliczności np. powołanie Naczelnego Wodza na czas wojny. Organami zwyczajnymi będziemy nazywali te organy, których kompetencje i działalność niezależne są od nadzwyczajnych okoliczności

• Wyłącznie i wymienne - przeprowadzamy z uwagi na to czy czynności mogą być wyłącznie wykonywane przez określony organ, czy też mogą być wykonywane z tym samym skutkiem przez kilka organów. Przykładem uprawnień organu wymiennego mogą być np. uprawnienia ministrów do kontrasygnaty aktów, jeśli ustawa przewiduje taki proceder

• Decydujące i doradcze - Organ decydujący jest tym, który ma kompetencje podejmowania decyzji wywołujące określone skutki. Doradczy ten, którego wypowiedzi nie wiążą organów decydujących

• Uchwalające, wykonujące bądź kontrolujące normy prawne - Organem uchwalającym są te organy, które mają kompetencje do ustanowienia normy (Sejm), zaś wykonującym ten organ, który prowadzi działalność w obrębie wydanych norm (Rada Ministrów).

• Z własną kompetencją i zastępcze - jeśli prawo pozwala jednemu organowi przy wykonywaniu czynności posługiwać się innym, mówimy wtedy o organie z własną kompetencją i organie zastępczym. Organ zastępczy może być stały lub powoływany w razie potrzeby

• Centralne i lokalne - podział na te organy dokonywany jest na podstawie tzw. Zakresu terytorialnego imperium działania. Władza organów centralnych rozciąga się na całe państwo. Organy lokalne mają terytorialnie zakreślone granice. Wśród organów lokalnych należy wyróżnić terenową administrację rządową oraz organy samorządu terytorialnego.

• W zależności od wzajemnego stosunku organów od siebie podział wygląda następująco:

• Organy najwyższe - będziemy nazywali takie, które mają decydujący wpływ na całokształt życia państwowego

• Organy samodzielne - to takie , gdy wydawane przez nich akty, o ile są prawidłowe, nie mogą być ani zniesione, ani też zmienione przez jakikolwiek inny organ państwa

• Organy niesamodzielne - to takie, gdy jego akty mogą być zmienione lub uchylone przez inny organ, albo jeśli jest on związany w swej działalności szczegółowymi dyrektywami.

23. Mechanizm państwowy

Mechanizm państwowy - pojęcie to obejmuje zarówno aparat państwowy (w całości), jak i siły polityczne wprawiające go w ruch. W nowożytnych państwach od czasu gdy powstają partie polityczne na stałe umiejscawiają się w mechanizmach władzy państwa. One są jedną z najpotężniejszych sił wprawiających aparat państwa w ruch. Oprócz nich możemy jeszcze wyróżnić grupy nacisku.

24. Partia polityczna

Partie polityczne

1. W dziejach wyróżnia się trzy etapy ewolucji partii politycznych: pierwszy to partia jako koteria arystokratyczna, drugi to partie-kluby polityczne, a trzecie to powstanie partii nowoczesnych, masowych. Powstanie partii politycznych przypada na II połowę XIX w. I wiąże się z rozwojem parlamentaryzmu oraz powszechnego prawa wyborczego

2. Współczesne partie polityczne są sformalizowanymi strukturami społecznymi, których celem jest zdobycie (lub utrzymanie władzy w państwie. Wielkość działających partii politycznych w warunkach jednego państwa niezależnie od skali interesów, metod działania i stopnia walki o władzę tworzy tzw. System partii politycznych. Wyróżniamy system dwupartyjny, różne odmiany wielopartyjnego oraz monopartyjny

• system dwupartyjny charakteryzuje się tym, że w państwie istnieją dwie partie dominujące, z których każda jest na tyle silna (ma tak duże poparcie społeczne), że może wygrać wybory do parlamentu i utworzyć rząd. Pozostałe partie są jednak tak słabe, że albo w ogóle nie posiadają swej reprezentacji w parlamencie, albo jest ona tak mała, że nawet tworząc koalicje nie są w stanie zagrozić partii rządzącej (USA, Anglia). W USA partie mają luźną strukturę a dyscyplina organizacyjna jest niewielka. W konsekwencji deputowani nie tworzą zwartych i jednolicie funkcjonujących (głosujących) frakcji. Partia rządząca i opozycyjna nie zawsze przeciwstawiają się w kongresie jako dwa zwarte bloki. Obie partie mają zbliżone poglądy na podstawowe kwestie ustrojowe, nie różnią się zasadniczo ideologią ani programem. Przeciwstawienie partii rządzącej i opozycji w Wielkiej Brytanii jest znacznie ostrzejsze. Dyscyplina partyjna powoduje, że przedział między deputowanymi jest w parlamencie bardzo wyraźny

• System dwuipółpartyjny - kategoria wprowadzona przez Jeana Blondela dla oznaczenia takiego typu rywalizacji politycznej, w którym obok dwóch wielkich partii występuje trzecia, zdolna do zdobycia do 20% mandatów i posiadająca potencjał koalicyjny. System dwuipółpartyjny występował w Austrii. Przykładem mogą być też Niemcy - CDU i SPD, jako partia obrotowa przez długi czas występowała FDP.

• System jednopartyjny - System partyjny występujący głównie w państwach komunistycznych oraz w Nazistowskich Niemczech i faszystowskich Włoszech. W systemie jednopartyjnym parlament (o ile istnieje) jest obsadzony przez członków jedynej legalnej partii, a działalność opozycyjna jest zakazana. Obecnie system jednopartyjny istnieje w Chinach, na Kubie, w Wietnamie, w Laosie i Korei Północnej.

• system wielopartyjny charakteryzuje się tym, że więcej niż dwie partie mają szansę zdobycia i sprawowania władzy. Nieodłącznym elementem tych systemów są koalicje partyjne. Liczba partii odgrywających istotną rolę w życiu politycznym może być różna i waha się od trzech do kilkunastu. O typie systemu partyjnego decyduje nie ilość partii a stosunki między nimi. Rozbicie wielopartyjne - charakterystyczną cechą tego systemu jest duża liczba drobnych partii wyraźnie górującej nad pozostałymi. Istnieje zatem konieczność tworzenia koalicji w celu zdobycia większości potrzebnej do sprawowania władzy. Przy dużej liczbie małych partii koalicje są najczęściej nietrwałe. System rozbicia wielopartyjnego prowadzi zwykle do nietrwałości rządów parlamentarnych i do częstych zmian rządów.

System wielopartyjny ustabilizowany - różni się od poprzedniego stabilizacją rządów partii, która stanowi część koalicji partyjnej posiadającej większość w parlamencie. W klasycznej postaci tego systemu mamy do czynienia z dwoma przeciwstawiającymi się ugrupowaniami partii (koalicjami), między którymi toczy się walka o władzę. Warunkiem istnienia wielopartyjności ustabilizowanej jest przewaga partii masowych o dostatecznej jedności wewnętrznej nad pozostałymi partiami

System kooperacji partii - polega na tym, że konkurencyjność partii występuje tylko podczas wyborów, natomiast w trakcie sprawowania władzy następuje kooperacja partii. Obejmuje ona wszystkie bądź tylko główne partie tworzące system partyjny. Przy systemie kooperacji brak jest opozycji, system ten jest spotykany niezwykle rzadko.

System jednej partii dominującej - charakteryzuje się tym, że tylko jedna partia ma zdecydowaną przewagę wyborczą natomiast pozostałe są bądź tak skłócone bądź tak słabe, że nie stanowią żadnej przeciwwagi. W działaniu systemu jednej partii dominującej występują podobne efekty jak w przypadku jednopartyjności. Kluczowe stanowiska w państwie zostają obsadzone przez przywódców lub członków partii dominującej, a instancje partyjne odgrywają często ważniejszą rolę aniżeli organy państwowe.

Art. 11 ust. 1 Konstytucji RP z dnia 2 IV 1997 r. „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa”. Ustawa polska o partiach politycznych z 27 VI 1997 r. Stwierdza: „Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej”.

25. Grupy nacisku (grupa interesów)

- organizacja działająca poza systemem władzy nie dążąca do jej zdobycia. Są to wszelkie ugrupowania łączące ludzi o wspólnym interesie, które dążąc do jego osiągnięcia, czynią to między innymi poprzez wywieranie nacisku na aparat państwowy (przykład lobby).

26. Samorząd terytorialny

Samorząd terytorialny

1. Ustawa regulująca w Polsce powstanie i działalność samorządów terytorialnych jako instytucję na najniższym szczeblu podziału administracyjno-terytorialnego pochodzi z 8 III 1990 r. Postanowienia o samorządzie stanowią wydzielony rozdział VII Konstytucji z 2 IV 1997 r. (art. 163 - 172).

2. Samorząd terytorialny charakteryzują dwa elementy: po pierwsze, że samorząd terytorialny to wykonywanie administracji państwowej, po drugie że stanowi przejaw decentralizacji tej administracji. Podmiotem samorządu terytorialnego jest społeczność lokalna, zamieszkała na określonym obszarze, zorganizowana w terytorialny związek samorządowy. Związek ten jest tworem powołanym przez państwo w celu realizacji jego zadań. Przedmiotem samorządu terytorialnego jest administracja państwowa. Państwo nakłada na terytorialne związki samorządowe obowiązek wykonywania administracji państwowej. Wyrazem samodzielności samorządu terytorialnego jest jego samodzielność finansowa. Przejawia się ona w prawie uchwalania własnego budżetu. Do właściwości samorządu terytorialnego należą:

• wyodrębniona grupa społeczna, określona przez prawo, której członkostwo powstaje z mocy prawa

• grupa powołana do wykonywania zadań administracji państwowej w granicach przez prawo określonych, w sposób samodzielny, w ramach właściwych dla administracji państwowej

• posiadająca własną organizację, ustaloną w przepisach prawnych o charakterze przedstawicielskim, pozostająca pod kontrolą tej grupy społecznej, która ją wybrała

• organy samorządu nie będąc organami administracji państwowej, wchodzą jednakże w skład jednolitego aparatu administracyjnego jako całości

• organizacja samorządu zbudowana jest na zasadzie decentralizacji działając na podstawie prawa pozostaje pod nadzorem organów państwowych

• organizacja samorządu wyposażona jest w wystarczające środki materialne i zapewnione ma własne źródła finansowania

Zadania jakie realizuje samorząd terytorialny podzielone zostały na dwie grupy: zadania własne i zadania zlecone. Realizację zadań własnych finansuje samorząd ze środków budżetu własnego. Zadania zlecone przez administrację rządową samorządowi terytorialnemu wymagają finansowanego pokrycia środkami finansowymi zlecającego. Do zadań własnych samorządu należy: ukształtowanie przestrzeni, zarząd własnością komunalną (szczególny typ własności, własność gminy wydzielona z własności Skarbu Państwa), wymiar i egzekwowanie podatków gminnych, zabezpieczanie porządku i bezpieczeństwa publicznego, opieka zdrowotna, społeczna i oświata.

27. Wprowadzenie do tematyki prawoznawstwa

Prawo jako przedmiot badań naukowych

Iuris prudentia - nauka prawa z czasów Rzymu.

Nauka: 1. proces badawczy - poznanie otaczającej rzeczywistości; 2. uporządkowany zespół twierdzeń zweryfikowanych jako prawdziwe/prawdopodobne poprzez metody badawcze.

Nauka powstaje dzięki potrzebie człowieka, pędowi do wiedzy; pełni funkcje kulturotwórcze i kształtujące światopogląd.

Wiedza naukowa powstaje na gruncie wiedzy potocznej, jest bardziej ogólna, teoretyczna i bardziej pewna.

Prawa nauki są dynamiczne, mogą zostać obalone.

Na powstanie nauki pozwolił rozum, pojęciowe myślenie, eksperymentowanie, obserwacja.

Nauka dzisiaj to niekończąca się działalność ludzka, dąży do poszerzenia pola badawczego, do poznawania otaczającego świata, do ciągłego weryfikowania twierdzeń, które istnieją i powstają.

Podmiot nauki - wycinek rzeczywistości, nie tylko materialne - kultura

Przedmiot nauki - człowiek, myślący

Metoda badawcza - podejście do badanego zjawiska, sposób dochodzenia do twierdzeń

Specyficzne metody prawa: formalno-dydaktyczna (logiczno-językowa)

Cel nauki - poznawczy albo praktyczny

Podział nauk:

IV pne Arystoteles - nauki szczegółowe - astronomia, geometria, logika, medycyna

Do XIX ne nauki historyczne - pamiec, teoretyczne - rozum, sztuki - wyobraźnia.

Podział A. Comte (kryterium mieszane: przedmiot, podmiot, metodologia): nauki abstrakcyjne - o prawach kształtujących rzeczy (prawo), nauki konkretne - o zespołach faktów - medycyna, botanika

Engels: nauki o przyrodzie nieożywionej, o przyrodzie żywej, społeczne

Dedukcja - wnioskowanie z tw. Podstawowych - aksjomatów, przyjętych bez dowodu.

Indukcja - od obserwacji pojedynczych do ogolnych tw.

Podział nauk prawnych (prawoznawstwa):

1. Dogmatyka prawa

2. Historia państwa i prawa

3. Historia doktryn politycznych i prawnych

4. Teoria państwa i prawa

Dogmatyka prawa - szczegółowe nauki o gałęziach prawa obowiązującego.

Gałąź prawa - zbiór norm regulujących daną dziedzinę stosunków społ. (materialne - prawa i obowiązki, formalne - sposób ich dochodzenia)

Celem nauk dogmatycznych jest komentowanie i objaśniania norm prawnych, porównywanie, analiza problemów języka. Badanie tekstów aktów normatywnych ze względu na język i logikę (analiza formalna języka). Ocenianie obowiązującego prawa pod względem potrzeb społecznych, propozycje dla praw nowych, związek z praktyką prawniczą.

Historia państwa i prawa - dzieje ustroju państwa i prawa, geneza i rozwój, prawidłowości.

Historia doktryn politycznych i prawnych - poglądy badaczy z przeszłości, geneza państwa i prawa, cele doktryny, sposób wyrażenia

Teoria państwa i prawa - tworzy uogólnienia, pojęcia dla dogmatyki

Metodologia prawoznawstwa:

1. Metoda logiczno-językowa (formalno-dydaktyczna) - analiza tekstów prawnych, za jej pomocą ustala się znaczenie treści norm prawnych, czy istnieje podstawa obowiązywania, związki między normami. Prawo w tym ujęciu to zbiór norm postępowania, skierowany do danych adresatów, należycie ustanowiony i ogłoszony.

2. Podejście socjologiczne/realistyczne - badanie efektywności oddziaływania prawa

3. Metoda psychologiczna - prawo jako czynnik wpływający na ludzkie zachowanie, badanie świadomości, kultury prawnej, przeżycia międzyludzkie, uprawnienia, obowiązki, Petrażycki - emotywne podejście do prawa.

4. Podejście aksjologiczne - prawo = zespół norm zbudowany na podstawie wartości, prawotwórcza chce te wartości szerzyć i ochraniać.

5. Komparatystyka - porównywanie obowiązującego i historii, zasady i instytucje wspólne

6. Wielopłaszczyznowe podejście - właściwe.

Prawoznawstwo - iuris prudentia, wiedza o prawie i badania nad prawem, nauka społeczna, humanistyczna, specjalizacja, złożony przedmiot badań i metodologia. Centralny przedmiot badań to teksty aktów normatywnych (język prawny przepisow). Swoiste dla prawoznawstwa jest badanie prawa jako zespołu wypowiedzi językowych i jako zespołu specyficznych norm postępowania, najczęściej metoda formalno-dydaktyczna (logiczno-językowa)

Źródło prawa - decyzje organów władzy publicznej mają charakter generalny (nie związany z konkretnym podmiotem, nie indywidualny) oraz abstrakcyjny (powtarzalny charakter, zachowania mogące wystąpić, nie konkretny).

Związek z państwem, prawo tworzone przez państwo, legitymizuje państwo.

Prawo (formalno-dydaktycznie) - zespół regulacji należycie ustanowionych w odpowiedniej formie przez kompetentne organy.

Prawo stanowione (pozytywne) - samodzielny, precyzyjny, zespół norm postępowania (wypowiedzi o zachowaniu) ustanowiony i chroniony przez państwo, zabezpieczony legalnym przymusem, zgodny z przyjętymi procedurami i niezależny od innych systemów normatywnych.

Cechy prawa - dotyczy zew., zachowań, ustanowione przez uznany, kompetentny podmiot, przestrzeganie jest gwarantowane przymusem władzy publicznej. Dotyczy ono zachowań międzyludzkich.

Prawo materialne - reguluje treść stosunków, uprawnienia/obowiązki stron

Prawo formalne - sposób dochodzenia do uprawnień, egzekwowania obowiązków, sankcji

Prawo przedmiotowe - zespół norm kiedyś i obecnie

Prawo podmiotowe - uprawnienia służące podmiom w relacjach

Funkcje prawa: 1. stabilizacja - zapewnienie ładu społ., 2. dynamizacja - umożliwienie wprowadzenia zmian, 3. ochrona, 4. represja, 5. kontrola, 6. wychowanie, 7. regulacja, 8. organizacja.

Notatki na kolokwium oraz egzamin ze wstępu do prawoznawstwa

Zawierają informacje dotyczące prawie wszystkich pojęć i dziedzin objęte zakresem tematycznym na kolokwium (i chyba też na egzamin). Kolejność tematyczna sporządzona według zagadnień sporządzonych przez prowadzącego ćwiczenia P. mgr Grzegorza Maronia. Jedynie uzupełnienia wymagają rozdziały: prawo międzynarodowe publiczne oraz prawo wspólnot Unii Europejskiej. Mile widziane są uzupełnienia, oceny oraz wszelkie uwagi. Korzystającym życzę owocnej pracy. Pozdrawiam autor Michał Ciba

Źródła

-A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2007.

-G. L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państwie i prawie. Lublin 2003.

-A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do Nauk Prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2008.

-internet, ćwiczenia oraz materiały zamieszczone na skrzynce [e-mail]

---