Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy
Właściwie Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego - zbiór gawęd szlacheckich wydanych w latach 1839-1841 w Paryżu, a pięć kolejnych - w 1844-1845 w Wilnie
Za życia Rzewuskiego Pamiątki ukazywały się kilkakrotni. Najważniejsze edycje to:
paryska z 1839 r.
wileńska z 1844 r.
lwowska z 1850 r.
Wszystkie one różnią się od siebie zarówno tekstem, układem poszczególnych opowiadań, jak i ilością (wileńskie wydanie ma nawet inny tytuł).
Układ opowiadań:
Układ opowiadań i ich ilość w każdym wydaniu są inne. Wydanie paryskie zawiera 20 opowiadań. W edycji wileńskiej mamy 24 opowiadania umieszczone w innym porządku niż miało to miejsce w edycji paryskiej. Edycja lwowska natomiast łączy opowiadania z obu wyżej wymienionych wydań, tak, że jest ich 25, plus umieszczony Dodatek z rękopisu.
Świat szlachecki w „Pamiątkach”:
Doskonała znajomość epoki pozwala Rzewuskiemu na wprowadzenie do utworu całego tłumu sylwetek szlachty. Poznajemy zarówno jednostkę, jak i jej stosunek do ogółu i na odwrót; jesteśmy świadkami życia prywatnego, towarzyskiego, społecznego i narodowego ówczesnej szlachty, poznajemy jej obyczaje, poglądy, wiarę i etykę..
Atmosfera społeczeństwa stale obecna jest w utworze i nadaje mu zasadniczy ton charakterystyczny. Jednostka nie działa, jako oderwane indywiduum, lecz czynami swymi albo popiera poglądy środowiska, albo się od nich odchyla, zaznaczając zawsze podłoże, z którego wynika.
Szlachta na swe obyczaje nie patrzy jak na konwenanse tylko: każdy uznany powszechnie rys obyczajowy jest dla niej najlepszym społecznie i najzupełniej normalnym; toteż wszelka zmiana musi być odrzucona jako szkodliwa i zła. Konserwatyzm jest więc cechą podstawową szlachty i tkwi głęboko w duszach większości: jednostka postępuje tak jak wszyscy, w zupełnym poczuciu słuszności woli ogółu.
Szlachcic Rzewuskiego jest typem wybitnie społecznym, i dzięki tym społecznym instynktom ma kult prawa i obyczaju, których nigdy nie poddaje krytyce. Konstrukcja wewnętrzna społeczeństwa jest wprost wzorowa.
Bohater główny:
Seweryn Soplica - pan cześnik zawsze myśli, czuje i postępuje tak, jak większość szlachty, nigdy nie wpada w najmniejszy konflikt ze społeczeństwem; wyrósł całkowicie z jego atmosfery i wszystko mu zawdzięcza: wychowanie, stanowisko, majątek, żonę, oraz swój całkowity pogląd na świat.
Zgoda ze społeczeństwem rodzi pewne zadowolenie duchowe, optymizm i spokój wewnętrzny. Soplica, jeśli „zasługuje się” komu, wie, że nie ominie go nagroda; nigdy też myśl własnego zysku nie opuszcza pana Cześnika. Swe postępowanie normuje zawsze wyczuciem taktu społecznego, umiejętnością współżycia z ludźmi oraz własnym interesem; gdy potrzeba, umie być odważny a nawet brawurowy; nigdy nie daje się unieść swojemu temperamentowi
Soplica to człowiek ograniczony umysłowo i uczuciowo: posiadając zdrowy sąd o rzeczach konkretnych, leżących w sferze jego bezpośredniego zainteresowania, cały szereg przekonań ogólnej natury przyjmuje na wiarę z tradycji i postępowania środowiska.
Inne postacie szlachty:
Oprócz Soplicy Rzewuski stworzył cały szereg sylwetek szlacheckich: jedne z nich różnią się tym od pana cześnika, że tylko w pełniejszy lub szlachetniejszy sposób spełniają ideały ówczesnego środowiska (Rejtan, Wojniłowicz, Korsak); inne, w przeciwieństwie do bohatera głównego, będą się od ogółu w specjalny sposób wyróżniać, lub wpadać w konflikt z otoczeniem. A więc Dzierżanowski - żołnierz-rzemieślik, człowiek o małej wartości moralnej, okrutny i odważny; Rys - gwałtowna, ambitna i śmiała natura zdobywcza, Borowski - człowiek niesłychanie wesoły i towarzyski, choć gwałtowny i uparty, Wołodkowicz - brawurowy i pewny siebie awanturnik, pieniacz Kurdwanowski itp.
Charakterystyczne cechy tych postacie opierają się na silnie rozwiniętym w pewnym kierunku temperamencie, którego był pozbawiony Soplica: zamiast przewagi refleksji i opanowania, widzimy u nich impulsywne i śmiałe oddanie się ponoszącemu temperamentowi.
Magnaci:
W konstrukcji społecznej Pamiątek rola magnatów jest bardzo ważna. Szlachta dzięki magnatom, uzyskiwała dobrobyt materialny, ale natomiast wyzbywała się samodzielności politycznej, a nawet swobody przekonań. Magnaci dzięki swej pozycji społecznej stawali się „głową szlachty”, kierując jej poczynaniami i organizując stronę politycznego życia.
Ich poziom umysłowy podobnie jak u szlachty stoi bardzo nisko. Radziwiłł, bożyszcze tłumów szlacheckich, to pierwotna, rubaszna i nieopanowana natura, jednostka ograniczona umysłowo; jego wiara - to zabobon i praktyki, jego poglądy - to ciasnota zaścianku, jego polem popisu - polowanie na niedźwiedzie, pijatyka, hulanki i zajazdy.
Technika „Pamiątek”:
Pamiątki Soplicy należą do typu historycznych szkiców obyczajowych, których cechą charakterystyczną jest szereg scen z życia pewnego środowiska. W artyzmie Rzewuskiego widać jedno: jak nikt przed nim, a mało kto po nim, dba on o zachowanie typu narratora: obdarza go cechami typowymi dla środowiska, tak, że Soplica jest jego najlepszym wyrazem, następnie wprowadza specjalną psychikę opowiadacza i wreszcie charakter opowiadań, ich poziom całkowicie dostosowuje do poziomu umysłowego Soplicy.
Kompozycja opowiadań:
Polega na bezpretensjonalnym, zgodnie z charakterem opowiadań, rejestrowaniu ciekawych stron z życia szlachty. Treścią każdego urywka jest przeważnie charakterystyka jakiejś postaci.
Jako formę opowiadania obiera Rzewuski przy charakterystyce postaci krótki życiorys, w którym nagromadza stopniowo szereg znamiennych cech danego osobnika, lub omawia jego główny rys psychiczny za pomocą odpowiednich wypadków z życia, służących jako przykłady. Charakteryzując środowisko, używa podobnej metody: szereguje kolejno następujące po sobie sceny; są to jak gdyby drobne kroniki.
Narrator kreśli szereg scen opisowych według kolejnego ich następstwa w czasie i miejscu. Życiorys opiera się również na opisie charakteru, lecz poszczególne wypadki zawierają w sobie zwykle jakieś zawikłanie, jakiś konflikt dramatyczny: zewnętrzne wypadki wywołują silną reakcję psychiczną jednostki. W niektórych opowiadaniach konflikt rozwija się na przestrzeni całego fragmentu: życiorys jako główna cech znika i dany charakter ukazuje się na tle akcji; opowiadanie traci swa luźną budowę, która dotychczas składała się z oddzielnych całostek i samo staje się jedną całością.
Trzy więc rodzaje: życiorys, kronika i dramatyczna anegdota, stanowią podstawę techniki kompozycyjnej Pamiątek Soplicy.
Styl „Pamiątek”:
Soplica opisuje zdarzenia przeszłe, które w chwili, gdy kreśli Pamiątki, nie owładają nim tak bezpośrednio jak niegdyś; zachowuje więc w całości tok zrównoważonego opowiadania. O wszystkim, co jest przedmiotem jego relacji, ma ustalony sąd, wszystko zna dokładnie, widział niejednokrotnie. Stan Soplicy odbija się w budowie zdań, które są zazwyczaj pełne, rozwinięte, choć nie specjalnie skomplikowane.
Spokojny, równy, gawędziarski tok opowiadania jest od czasu do czasu przerywany dla podkreślenia ważności momentu, oraz silnych wzruszeń narratora. Wówczas zamiast zdań rozwiniętych zjawiają się zdania krótki, proste, ściągnięte, wykrzyknikowe itp.
W jednym tylko wypadku Soplica stale odstępuje od swojej metody: w obfitości używa określeń i dopowiedzeń, gdy oznacza ród, stanowisko, lub majątek swych postaci; nigdy nie pominie uczczenia każdej osoby pełnym, należnym jej tytułem. Nie zmienia to jednak zasadniczo charakteru języka.
Humor „Pamiątek”:
Rzewuski ma świetne poczucie wartości estetycznej świata, który opisuje. Przedstawia życie szlachty polskiej dla niego samego, dla jego swoistej odrębności, posiadającej specjalny urok i piękno, odczuwa radość kreśląc charakterystyczne rysy przeszłości. Teraźniejszość nie obchodzi go zbytnio.
Humor Pamiątek jest zupełnie swoistego rodzaju; stoi między zdecydowaną ironią i zdecydowanym serdecznym wzruszeniem. Ponieważ nie przechyla się wyraźnie na żadną ze stron, zachowując wszakże obie, nabiera ogromnej subtelności wyrazu. Pozornie humorystyki nie ma zupełnie: ton opowiadania jest jak najpoważniejszy, dopiero przy dokładnym wniknięciu w treść zaczynamy ją odczuwać.
Humorystyczny ton utworu ujawnia się najlepiej w zabarwieniu charakterystyki głównego bohatera. Jest to widoczne przede wszystkim w języku. Poza tym Rzewuski podkreśla w całym utworze naiwność człowieka, jednostronnie patrzącego na świat i otaczające go objawy życia.
„Pamiątki” jako gawęda szlachecka:
Pamiątki Soplicy należą do rodzaju szkiców obyczajowych. Jest on ujęty w formę wybitnie narodową i oryginalną, w formę gawędy szlacheckiej. Zasadnicze cechy tego rodzaju literackiego to:
- środowisko szlacheckie
- postać narratora, który jest zarazem typowym przedstawicielem ogółu
- specjalna technika prymitywnego opowiadania, uwzględniająca przede wszystkim psychikę narratora
- obiektywizm autora, który ukrywa się całkowicie za główną postacią
Gawęda zawiera w sobie dwa zasadnicze walory estetyczne:
prostotę, ujawniającą się w wyborze tematu, niewielkich rozmiarach i niezawikłanej kompozycji,
duży kunszt artystyczny. Ukrycie się autora za postacią wymaga subtelnego taktu i opanowania.
1