HENRYK RZEWUSKI
Powieści Rzewuskiego cechuje sztuka pięknego opowiadania. Rzewuski był urodzonym gawędziarzem, doskonale znającym świat szlachecki. W Pamiątkach Soplicy stworzył barwny obraz typów szlacheckich skupionych wokół postaci Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”, znanego ze swoich dziwactw i wybryków. Ten świat sarmatów, zabijaków, pieniaczy klientów zdziwaczałego magnata Rzewuski odmalował z uczuciem sympatii. A chociaż tu i ówdzie dochodzi do głosu ironia i pojawia się czasem uśmiech satyryka, to jednak całość daje wrażenie pogodnego nastroju; czytelnika bawią facecje oraz różnorodne typy opojów i warchołów. Na tym polega wymowa sarmatyzmu Rzewuskiego.
To utwór składający się z 25 gawęd (gawęda szlachecka - to początkowo opowieść ustna, do literatury pisanej weszła w I poł. XIX w. - za sprawą Rzewuskiego, ale też Ignacego Chodźki, Władysława Syrokomli, Wincentego Pola. Zachowała cechy opowiadania ustnego: swobodę w prowadzeniu wątków, brak rygorów kompozycyjnych, powtórzenia, zwroty do słuchaczy. Pokazuje środowisko szlacheckie, a narratorem jest typowy przedstawiciel tego środowiska, ważna jest również sympatia autora wobec przedstawianej rzeczywistości):
I Kazanie konfederackie
II Pan Dzierżanowski
III Pan Bielecki
IV Pan Azulewicz
V Pan Rówieński
VI Książe Radziwiłł Panie Kochanku
VII Pan Ogiński
VIII Trybunał lubelski
IX Sicz Zaporoska
X Pan Wołodkowicz
XI Pan Borowski
XII Sawa
XIII Pan Leszczyc
XIV Pan Czapski
XV Palestra staropolska
XVI Ożenienie się moje
XVII Tadeusz Rejten
XVIII Klasztor człuchowski
XIX Ksiądz Marek
XX Stanisław Rzewuski
XXI Błogosławiona Anna z Śmiecińskich
XXII Pawlik
XXIII Pan Ryś
XXIV Król Stanisław
XXV Zamek Kaniowski
Narratorem tych opowieści jest Seweryn Soplica, cześnik parnawski, tyleż szlachcic Sarmata. Jego gawędy pozwalają dokładnie poznać umysłowość podobnych mu szlachciców, a także ważne wydarzenia: konfederację barską, protest Tadeusza Rejtana (którego Rzewuski był ciotecznym wnukiem). Centralną postacią utworu jest książe Radziwiłł Panie Kochanku, z którego dworem związał się pan Soplica. To „najbardziej sarmacki z magnatów” poza tym także cioteczny dziadek autora (tym razem po mieczu - po ojcu). Jaka jest szlachta tamtych czasów? Równość przedstawicieli tego stanu jest pozorna - w Pamiątkach Soplicy stale ktoś komuś do nóg upada i po butach całuje. Poza tym widzimy szczególne upodobanie do alkoholu i wystawnych uczt, pojedynki z lada powodu (honor rzecz najważniejsza!) oraz istny labirynt komplanacji ( to akt prawny zawierający umowę zgodną między stronami sprawę prowadzącymi, który na piśmie z podpisem imion swoich i użytych do tej zgody przyjaciół do ksiąg publicznych podają, z obowiązkiem na siebie onejże dotrzymania) i rodzinnych zależności prawnych. Trybunał jest dla szlacheckiego czasu ważnym miejscem, choć nie zawsze wiąże się ze sprawiedliwością. Dowodzi tego historia imć pana Kurdwanowskiego ( generał Kajetan Kurdwanowski, poseł czernichowski na Sejm Czteroletni, odznaczył się w akcji przeciw stronnictwu patriotycznemu na Sejmie i konstytucji 3 maja.), który sfałszował dokumenty, by przejąć majątek pewnej wdowy. Biedną kobietę uratował na szczęście zły sen, w którym owy szlachcic zobaczył sąd nad sobą i swoimi pomocnikami…
Obyczajowość w powieści jest autentyczna, zgodna z rzeczywistością, fakty i postacie potraktowane są o wiele swobodniej. Pamiątki upowszechniły w literaturze romantycznej charakterystyczną postać barskiego rycerza; postawiły księdza Marka obok księdza Piotra z Dziadów;
1