Opracowanie zawiera informacje, bez których nie sposób rozpocząć studiów prawniczych. Jego celem jest zaznajomienie studentów z podstawową aparaturą pojęciową nauk prawnych, metodami stosowanymi w tych naukach oraz elementarnymi instytucjami i zasadami prawa. Część teoretyczna jest uzupełnieniem wykładu, natomiast pytania testowe pozwolą sprawdzić, czy dana partia materiału została dostatecznie opanowana.

Pojęcie prawa. Prawo a inne systemy normatywne. Funkcje prawa

Pojęcie prawa

Prawo kojarzy się nam zazwyczaj z porządkiem, ładem. W miarę pogłębiania wiedzy na temat prawa odkrywamy, że termin ten ma wiele różnych znaczeń nie tylko w języku potocznym czy językach nauk formalnych i przyrodniczych (prawo silniejszego, prawo ciążenia), ale również w ramach samych nauk prawnych. Terminem prawo określamy poszczególne gałęzie (dziedziny) regulujące określone stosunki społeczne, np.: prawo administracyjne, podatkowe, karne, rodzinne. O prawie mówimy również w znaczeniu przysługujących nam uprawnień (prawo do czegoś, prawo podmiotowe). Prawo w szerszym znaczeniu to także uniwersalny porządek normatywny, podstawa ładu społecznego, zespół wzorców, norm i ideałów, których istotą jest wytyczanie sposobów zachowania się człowieka, wskazywanie powinności, które wiążą niezależnie od norm przyjmowanych przez poszczególne grupy społeczne lub państwa, np. prawo natury, prawo moralne, reguły sprawiedliwości itp. Wreszcie prawo to ograniczony terytorialnie system norm, system nakazów, zakazów i dozwoleń wprowadzonych i chronionych (sankcjonowanych) w terytorialnie zorganizowanym społeczeństwie przez podmioty pełniące władzę publiczną (państwo). Niezależnie jednak od tych usankcjonowanych i znanych nawet laikom podziałów, na które raczej wszyscy się zgadzają, definiowaniu prawa towarzyszą refleksje filozoficzne. Udzielają one różnych i w różny sposób uzasadnionych odpowiedzi na pytania: czym jest prawo, jak je poznajemy.

Definicja terminu „prawo” przyjmowana na potrzeby wykładu z prawoznawstwa nawiązuje do ostatniego z przedstawionych sposobów rozumienia prawa: jest to więc przymusowy porządek norm postępowania, ustanowiony/uznany i chroniony przez państwo.

Definicja ta oddaje spojrzenie na prawo typowe dla nurtu tzw. pozytywizmu prawnego. Według pozytywistów prawo jest dziełem człowieka i (radykalna postać pozytywizmu) nie powinno wykazywać związków z innymi systemami normatywnymi, przede wszystkim z moralnością czy religią. Obowiązuje z mocy ustanawiającego je autorytetu (władzy publicznej, suwerena niezależnie od tego, czy jego reguły uznamy za sprawiedliwe czy słuszne. Ma ono w stosunku do swoich adresatów charakter heteronomiczny, zewnętrzny, a swoje uzasadnienie czerpie z mocy autorytetu, który je ustanowił i narzucił adresatom (uzasadnienie tetyczne). Koncepcja prawa zaproponowana przez pozytywistów wywiera największy wpływ na praktykę tworzenia i, przede wszystkim, stosowania prawa.

Inne podejście reprezentuje tzw. szkoła prawa naturalnego, która w skrajnej wersji moc obowiązywania prawa tworzonego przez człowieka opiera na jego zgodności z jakimś prawem wyższym (pochodzącym od Boga w wersjach religijnych, w wersjach „laickich” - wywodzącym się z godności człowieka, rozumu ludzkiego, natury jednostki czy społeczeństwa).

Zwróćmy uwagę, że dzisiaj, szczególnie w kręgu kultury zachodniej i przede wszystkim na skutek XX-wiecznych doświadczeń historycznych, pozytywistyczne podejście do prawa uzupełniane jest zespołem praw ludzkich i obywatelskich oraz rozmaitego rodzaju odwołaniami do regulacji o „naturalnym” charakterze.

Warto w tym kontekście wspomnieć o koncepcji wewnętrznej mo­ralności prawa L.L Fullera. Zdaniem Fullera rządy prawa są urzeczywistnione, jeżeli: a) prawo jest dostatecznie ogólne, b) jest należycie ogłoszone, c) nie działa z mocą wsteczną, d) jest jasne, e) nie zawiera norm sprzecznych, f) nie wymaga od adresatów rzeczy niemożliwych, g) jest względnie trwałe w czasie, h) spełniony jest warunek zgodności działań urzędowych z prawem.

Trzeci sposób patrzenia na prawo reprezentowany jest przez nurt realizmu prawniczego. Odnajdujemy tutaj psychologiczne i socjologiczne podejście do prawa, analizujące „prawo w działaniu”. W ramach analiz tego typu pytamy, jak ów porządek funkcjonuje w społeczeństwie, z jakich pobudek jest ono przestrzegane (nieprzestrzegane), jakie są skutki działania norm prawnych czy też jakie są perspektywy na to, by regulacje prawne były efektywne. Badania tego typu wykazują szczególną użyteczność w procesie tzw. racjonalnego tworzenia prawa, mającym dopomóc władzy w osiągnięciu zamierzonych celów poprzez odpowiedni dobór środków (tu: norm prawnych), i są próbą przewidzenia skuteczności planowanych norm prawnych.

W zależności od przyjmowanego stanowiska filozoficznego, od pytań, które stawia sobie badający prawo, można wyróżnić rozmaite metody badawcze. Najczęściej spotykane korzystają z narzędzi badawczych typowych dla logiki i lingwistyki (metoda tzw. językowo-logiczna) i nauk empirycznych (socjologia, psychologia). Współcześnie teoria prawa nawiązuje także do argumentacji i hermeneutyki. W polskiej literaturze bardzo popularne jest stanowisko postulujące tzw. wielopłaszczyznowe badanie prawa, które zakłada, że jednostronne ­metodologicznie badanie prawa podaje jego zredukowany obraz. Najlepiej jest więc, wedle zwolenników tego podejścia, badać poszczególne problemy z różnych perspektyw.

Prawo jako zjawisko normatywne

Normatywność prawa to jego podstawowa cecha. System prawa zbudowany jest z norm postępowania (reguł, zasad) przybierających na gruncie języka formę tzw. wypowiedzi dyrektywalnych (normatywnych). Normy prawne rekonstruowane są w procesie wykładni z przepisów prawnych, te zaś stanowią podstawową formę redakcyjną aktów normatywnych (ustaw, rozporządzeń, zarządzeń itp.). Normy prawne tworzą system i w jego ramach są hierarchicznie uporządkowane: wyróżnia się normy wyższego i niższego rzędu, zaczynając od konstytucji przez ustawy, umowy międzynarodowe po akty wykonawcze. Prawo jest tworzone przede wszystkim jako prawo stanowione, jest wyrazem aktu woli prawodawcy, stąd najczęściej przyjmuje postać ustawy.

Prawo jako zjawisko społeczne (ubi societas ibi ius)

Każda organizacja społeczna dla swego rozwoju powinna ukształtować wzory zachowań gwarantujące pewne minimum współdziałania w dążeniu do osiągania dóbr mających zaspokoić potrzeby społeczne. Prawo ogranicza się do regulowania zewnętrznych relacji międzyludzkich. Jednym z celów prawa jest zapewnienie i zagwarantowanie realizacji praw jednostki i społeczeństwa (praw człowieka). W demokracji społeczny charakter prawa uwidacznia się w procesach decyzyjnych. Realne (por. wyżej) funkcjonowanie norm prawnych zależne jest od społecznego przyzwolenia i gotowości do ich przestrzegania.

Prawo jako zjawisko polityczne

Polityczny charakter prawa wynika z faktu, że jest ono podstawowym instrumentem sprawowania władzy. Z jednej strony jest ramą, w której porusza się władza publiczna (praworządność, ściśle przez prawo wyznaczone kompetencje, struktura instytucji władzy), z drugiej strony poprzez prawo państwo ustala dla podmiotów podległych władzy wzory zachowań pożądanych i czuwa nad ich przestrzeganiem (sankcje, dysponowanie legalnym przymusem). Prawo wyraża również podstawowe dla państwa wartości (aksjologia państwa, przepisy konstytucji o charakterze zasad). Zgodnie z art. 2 Konstytucji z 2.4.1997 r., Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Na charakterystykę takiego państwa składają się dwie grupy elementów - o charakterze formalnym i materialnym. Podstawowe cechy państwa prawnego: a) prawo­rządność (zgodność z prawem - art. 7 Konstytucji RP) działań państwa, b) niezależność sądów i niezawisłość sędziów od władzy wykonawczej (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP), c) zasada podziału władzy (art. 10 Konstytucji RP), d) gwarantowanie przez państwo praw i wolności obywatelskich (rozdz. II Konstytucji RP), e) zapewnienie instytucjonalnych i proceduralnych gwarancji ww. praw i wolności (TK, NSA, RPO), f) zasada prymatu prawa stanowionego przed innymi systemami normatywnymi (moralnością, religią, obyczajami), g) zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa, hierarchia źródeł prawa (art. 87 i n. Konstytucji RP).

Prawo jako dyskurs

Jest to proceduralna wizja prawa, nawiązująca do prac J. Habermasa i R. Alexy'ego, koncentrujących się na dyskursywno-argumentacyjnym ujęciu prawa. Wedle tych koncepcji prawo jest instytucją podlegającą regułom racjonalności komunikacyjnej (Habermas), a dyskurs prawniczy jest odmianą dyskursu praktycznego (Alexy). Przedmiotem dyskursu są albo sporne twierdzenia (dyskurs teoretyczny), albo problematyczne normy (dyskurs praktyczny). Celem dyskursu jest doprowadzenie do porozumienia podmiotów biorących udział w dyskursie. Aby osiągnięty w dyskursie konsens mógł być uznany za konsens rzeczywisty, a nie tylko pozorny, dyskurs musi spełniać określone warunki etyczne. Zakładając, że dyskurs stanowi fundament, na którym zbudowana jest komunikacyjna koncepcja prawa, Habermas przyjmuje tym samym koncepcję prawa jako rozmowy, w której dyskurs wyznacza idealną formę tworzenia i stosowania prawa, a zarazem idealny model organizacji instytucji i stosunków społecznych.

Prawo i inne systemy normatywne

W żadnym społeczeństwie prawo nie jest jedynym wzorcem postępowania. Wzajemne zachowania ludzi wobec siebie regulują równocześnie inne normy społeczne, takie jak: normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacji politycznych i społecznych itp. Normami moralnymi są te normy, które wyznaczają (nakazują lub zakazują) określone zachowania ze względu na przyjęte w danej grupie ideały dobra, miłości, sprawiedliwości, słuszności itp. Normy obyczajowe odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „wypada/nie wypada” lub „jest/nie jest przyjęte”. Natomiast normy religijne wyróżniamy ze względu na ich odwoływanie się do pewnego autorytetu religijnego, choć ich treść może się pokrywać z treścią norm moralnych (np. nie zabijaj, kochaj bliźniego swego itp.). Normy organizacyjne (partii politycznych, stowarzyszeń) mają w swym formalizmie charakter najbardziej zbliżony do norm prawnych. Normy wymienionych systemów normatywnych różnią się od prawa stopniem sformalizowania, przedmiotem normowania, typem sankcji, niektóre z nich mają, w przeciwieństwie do heteronomicznego prawa, charakter autonomiczny, są przez jednostkę internalizowane.

Prawo jako najbardziej uniwersalny system ze względu na swój przymusowy charakter (sankcje) z konieczności wchodzi w różne typy relacji (treściowe, funkcjonalne) z innymi systemami normatywnymi. Z korzyścią dla norm prawnych (w ich socjologicznym aspekcie) jest ich zbieżność z wartościami wyznawanymi społecznie, związanymi z dominującymi przekonaniami moralnymi czy religijnymi, choć taka sytuacja nie zawsze ma miejsce.

Funkcje prawa

Funkcje prawa to rzeczywiste, obiektywne skutki czy rezultaty istnienia jakiejś instytucji, normy.

Podstawowe funkcje:

• kontrolna (poddanie ludzkich zachowań społecznej kontroli za pomocą formułowanych w normach prawnych zakazów, nakazów i dozwoleń),

• dystrybutywna (rozdział - najczęściej deficytowych - dóbr i ciężarów),

• regulacji konfliktów (o charakterze indywidualnym i społecznym),

• inne funkcje: stabilizująca, dynamizująca, ochronna, organizacyjna, represyjna i wychowawcza. .

Norma prawna jako zjawisko językowe. Norma prawna i przepis prawny

Norma prawna jako zjawisko językowe

Analiza prawa z punktu widzenia językowego prowadzi do rozróżnienia języka prawnego - języka aktów prawnych - oraz języka prawniczego - języka, którym posługują się praktyka i nauka prawa. Przykład wypowiedzi w języku prawnym stanowią publikacje zawarte w dziennikach urzędowych, takich jak Dziennik Ustaw czy Monitor Polski. Językiem prawniczym zawierającym wypowiedzi o obowiązującym prawie posługują się natomiast autorzy podręczników prawniczych lub np. sędziowie w orzeczeniach. Języki prawny i prawniczy są co do zasady tylko szczególnymi postaciami języka naturalnego (etnicznego), ale ich specyficznym zadaniem jest pełnienie funkcji środka przekazu informacji o prawie. Z tej przyczyny język prawa różni się zarówno semantycznie (np. zawiera definicje legalne), jak i - w pewnym stopniu - syntaktycznie od języka potocznego.

Wypowiedź danego języka to wyraz lub wyrażenie, które pełni funkcję komunikacyjną. Wypowiedzi pełnią różne funkcje znaczeniowe (np. opisową, ekspresywną, sugestywną, performatywną). Na podstawie wymienionych funkcji wyróżniamy w języku, również w języku prawa, wypowiedzi opisowe („Budynek sądu mieści się przy ul. Wiśniowej”), wypowiedzi oceniające („Dziś jest ładna pogoda”), wypowiedzi optatywne („Dobrze byłoby dla przyrody, gdyby spadł deszcz”), wypowiedzi performatywne („Mianuję pana na stanowisko...”) oraz - najważniejsze z punktu widzenia prawa - wypowiedzi dyrektywalne. Głównym przykładem takiej wypowiedzi jest norma postępowania nakazująca określonym podmiotom będącym jej adresatami określone postępowanie w określonych okolicznościach lub zakazująca go. Norma postępowania może przybierać różną postać słowną: rozkazującą, hipotetyczną lub kategoryczną.

Charakter normy prawnej

Prawo to zespół reguł zachowania (norm postępowania), a więc wiążących wzorów, zgodnie z którymi należy postępować. Są one sformułowane jako reguły generalne, tzn. skierowane do adresatów określonych rodzajowo, a nie indywidualnie (np. młodociany, podatnik, funkcjonariusz publiczny), w generalnie określonych okolicznościach, i nakładają na nich abstrakcyjnie obowiązki (płaci podatek, ponosi koszty itp.).

Mówimy w związku z tym, że normy prawne mają charakter generalny i abstrakcyjny. Dzięki temu każdy obywatel jest traktowany przez prawo na równi z pozostałymi, nie jest narażony na ryzyko arbitralności władzy.

Koncepcje budowy normy prawnej

Koncepcja trójczłonowa wyodrębnia zwykle trzy elementy składowe normy: hipotezę, dyspozycję i sankcję. Przy tym:

a) hipoteza - określa adresata normy oraz okoliczności, w jakich zobowiązany jest on do pewnego zachowania (np. „Podatnik, który w roku podatkowym osiągnął dochód wyższy niż...”). Zarówno określenie adresata, jak i okoliczności, niezależnie od siebie, mogą być sformułowane generalnie (akty tworzenia prawa), jak i indywidualnie (akty stosowania prawa: wyroki sądowe, decyzje administracyjne);

b) dyspozycja - zawiera wzór powinnego zachowania, czyli określa sposób, w jaki adresat normy powinien się zachować w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w hipotezie (np. „[podatnik]... zobowiązany jest do zapłacenia podatku obliczanego według stopy...”). Ta część normy ma właśnie charakter abstrakcyjnie sformułowanego obowiązku bądź uprawnienia (w aktach stosowania prawa jest on konkretny). Przedmiotem dyspozycji mogą być dwa rodzaje zachowań, wyodrębnione ze względu na sposób ich uregulowania przez prawo:

• czyny, tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo są uregulowane przez prawo, np. zabranie mienia, zabójstwo, prowadzenie gospodarstwa rolnego, pomoc tonącemu itp.,

• czynności konwencjonalne, czyli zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków. Dokonanie czynności konwencjonalnej wymaga respektowania uregulowanych przez prawo reguł ich dokonania (reguł sensu czynności konwencjonalnej). Przykładami czynności konwencjonalnych prawnie istotnych i dokonywanych przez organy państwa na podstawie norm prawa publicznego są akty władcze organów państwa, np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd, podjęcie decyzji administracyjnej przez wojewodę itp. Z kolei zachowania obywateli mające charakter prawnie istotnych czynności konwencjonalnych nazywa się zwykle czynnościami prawnymi. Są to czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Przykładem czynności prawnej ze sfery prawa prywatnego może być zarówno sporządzenie testamentu (czynność jednostronna), jak i zawarcie umowy (czynność dwustronna lub wielostronna);

c) sankcja - określa konsekwencje (ujemne skutki prawne), jakie mogą nastąpić w przypadku zachowania niezgodnego z treścią dyspozycji. W naukach prawnych najczęściej wyodrębnia się trzy rodzaje sankcji prawnych:

• karną - jej celem jest wyrządzenie pewnej dolegliwości sprawcy czynu zabronionego, aby w przyszłości powstrzymywał się od naruszenia prawa (tzw. prewencja szczególna), działanie odstraszające innych członków społeczeństwa (tzw. prewencja ogólna) oraz odwet, odpłata za wyrządzone zło społeczne motywowana względami sprawiedliwości i słuszności,

• egzekucyjną - ma na celu przymuszenie adresata normy sankcjonowanej do zachowania zgodnego z prawem, jeśli takiego zachowania adresat nie chce dobrowolnie zrealizować (np. przymusowe ściągnięcie alimentów lub należności podatkowych z wynagrodzenia dłużnika lub zwrot właściwej osobie rzeczy lub korzyści bezpodstawnie zabranych - tzw. sankcja restytucyjna), albo też unicestwienie stanu faktycznego powstałego w wyniku naruszenia prawa (np. rozbiórkę budowli zbudowanej z naruszeniem prawa),

• nieważność lub bezskuteczność czynności prawnych - powodują one, że pewne zachowanie (np. złożenie oświadczenia woli), jeżeli zostało dokonane w sposób niezgodny z regułami prawa (tzw. regułami sensu czynności prawnej), nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, czyli uznawane jest za niebyłe, takie, które nie zaistniało. W tym sensie sankcja nieważności jest prawem doskonałym (lex perfecta). Bezskuteczność może następować wobec wszystkich osób (tzw. nieważność bezwzględna) albo tylko wobec konkretnych osób, np. stron umowy, i w węższym zakresie (bezskuteczność).

W poszczególnych dziedzinach prawa każdy rodzaj sankcji przyjmuje różne szczegółowe postacie, np. katalog kar wymieniony w art. 32 KK. Są też takie rozwiązania, które ze względu na swoiste cechy nie kwalifikują się do trzech powyższych generalnych typów sankcji (np. niektóre postacie obowiązków odszkodowawczych).

Niektórzy teoretycy przyjmują, że wszystkie trzy elementy są koniecznymi częściami składowymi prawidłowo zbudowanej normy prawnej (tzw. trójelementowa koncepcja normy prawnej). Większość autorów uważa jednak, że sankcja jest w normie elementem o charakterze posiłkowym, tzn. znajduje zastosowanie tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z naruszeniem normy. Istnieją też normy prawne, dla których w obrębie prawa nie ma sankcji (leges imperfectae), zawarte w nich reguły zachowań są natomiast sankcjonowane jako normy moralne, obyczajowe lub polityczne.

W świetle koncepcji norm sprzężonych wyróżniamy:

a) normy sankcjonowane - wyznaczają określonym podmiotom (adresatom pierwotnym) określone zachowanie w określonych okolicznościach, obejmują tylko hipotezę i dyspozycję w wyżej określonym znaczeniu, nie zawierają elementu przymusu, jakim jest sankcja. Ze względu na tę „ułomność” muszą być związane z inną normą (sankcjonującą), która nakazuje wymierzać sankcję za niezastosowanie normy sankcjonującej;

b) normy sankcjonujące - stanowią sankcję, choć składają się także z hipotezy i dyspozycji; hipoteza tej normy przewiduje naruszenie normy sankcjonowanej, dyspozycja wskazuje sposób reakcji państwa na ten fakt, czyli sposób sankcjonowania. Normy te adresowane są raczej do organów państwa zajmujących się sankcjonowaniem norm prawnych (organów wymiaru sprawiedliwości, organów administracji państwowej w zakresie ich kompetencji do stosowania sankcji), czyli tzw. adresatów wtórnych.

Normy sankcjonowane i sankcjonujące wzajemnie się uzupełniają, są to tzw. normy sprzężone.

H.L.A. Hart, angielski filozof i teoretyk prawa, zaproponował jeszcze inny model budowy systemu prawnego. W świetle proponowanych przez niego koncepcji na system prawa składają się dwa typy reguł: reguły pierwotne, które zawierają skierowane do ludzi nakazy i zakazy określonego postępowania, oraz reguły wtórne, dzięki którym można orzec o obowiązywaniu reguł pierwotnych, wprowadzać nowe reguły pierwotne, modyfikować już istniejące oraz orzekać o ich ewentualnym naruszeniu (odpowiednio reguły uznania, zmiany i orzekania).

Konstrukcję normy prawnej możemy analizować w jeszcze inny sposób, wyróżniając w normie dwa zakresy. Zakresem zastosowania normy będziemy nazywać klasę takich możliwych przyszłych sytuacji, w których norma znajduje zastosowanie. Zakresem normowania danej normy nazwiemy klasę przyszłych zachowań adresata normy, które wyznacza mu ona do spełnienia.

Przepis prawny a norma prawna

Przepis prawny to zdanie (w sensie gramatycznym) będące cząstką redakcyjną aktu władzy państwowej określającego ogólne i abstrakcyjne wzory postępowania. Przepis prawny jest wyodrębniony w takim akcie normatywnym w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu itp. Tak rozumiany przepis prawny jest tylko zewnętrzną formą ogłoszenia normy prawnej. Norma prawna - formułując wzór postępowania wskazujący adresata, okoliczności i obowiązek (uprawnienie) do zrealizowania - jest treścią, sensem przepisu prawnego. Nie jest ona bezpośrednio wyrażona w przepisie: konieczne jest odkodowanie poszczególnych jej elementów za pomocą tzw. reguł wykładni (o czym niżej). Każdy przepis prawny może obejmować całą normę prawną, jej część lub kilka norm prawnych. W zależności od tego mówimy o kondensacji lub rozczłonkowaniu normy prawnej.

Zachowania regulowane przez prawo

Norma prawna może różnie kwalifikować zachowania określone w dyspozycji. Podstawowy podział zachowań regulowanych przez prawo polega na przyjęciu, że zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone.

Sformułowanie zakazu lub nakazu budzi na ogół mniej wątpliwości interpretacyjnych. Natomiast z dozwoleniem łączy się spór w nauce prawa. Niezbędne jest uwzględnienie kilku istotnych okoliczności. Po pierwsze, jest przyjętą zasadą, że w państwie praworządnym obywatelom i innym podmiotom prawa niebędącym organami władzy publicznej dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Zachowania takie nazywa się niekiedy prawnie indyferentnymi. Prawo milczy, jest obojętne wobec sposobów zachowania mieszczących się w tej sferze. Swoboda działania polega w tym przypadku na braku zakazów odnoszących się do pewnej dziedziny spraw. Jest to tzw. dozwolenie słabe - działania lub zaniechania podjęte w jego granicach nie powodują bowiem żadnych skutków prawnych.

Zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone, nie odnosi się jednak do organów władzy publicznej (państwowej, samorządowej). Organy te mogą działać wyłącznie na podstawie prawa i w granicach prawem określonych kompetencji, tzn. mogą czynić tylko to, co jest im przez przepisy prawne nakazane lub wyraźnie dozwolone. Na normę kompetencyjną składają się przy tym dwa odrębne zakresy normy:

• zakres zastosowania normy kompetencyjnej, która udziela upoważnienia określonemu organowi do podjęcia określonej czynności władczej, wskazując jednocześnie sposób działania (procedurę) oraz przedmiot (materię) upoważnienia, sposób sformułowania upoważnienia i użycie odpowiednich funktorów normotwórczych, będzie decydował o jego obligatoryjnym („Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia...”) lub fakultatywnym („Rada Ministrów może określić w drodze rozporządzenia...”) charakterze,

• zakres normowania, który na adresata dokonanej przez organ czynności (np. wydanej decyzji administracyjnej) nakłada obowiązek podporządkowania się tej czynności.

Dozwolone może być również zachowanie, które jest uregulowane, chociaż nie jest wprost ani nakazane, ani zakazane danemu adresatowi. Jego dopuszczalność jest wyraźnie wyrażona w prawie. Ten przypadek zasługuje na baczniejszą uwagę. Prawo zawiera długi katalog zachowań, które mają charakter tzw. dozwoleń mocnych. Zachowania takie są uregulowane przez normy i rodzą skutki prawne, mimo że nie są danym adresatom ani nakazane, ani zakazane. Adresat może, ale nie musi, z dozwoleń tych skorzystać.

Rozróżnienie dwóch typów dozwoleń prowadzi do wyodrębnienia w teorii prawa różnych postaci wolności prawnie chronionych, upoważnień lub uprawnień (wolność sumienia, prawo do spisania testamentu, prawo wniesienia pozwu itp.). Ze względu na ich przyznanie określonym podmiotom prawa zwykle nazywamy je prawami podmiotowymi. Odróżniamy je od prawa przedmiotowego oznaczającego ogół regulacji normatywnych składających się na system prawa.

Rodzaje norm i przepisów prawnych

Dla potrzeb praktyki wyodrębnia się rozmaite szczegółowe rodzaje norm oraz przepisów prawnych. Największe znaczenie mają następujące typologie:

- normy bezwzględnie wiążące (ius cogens) oraz normy względnie wiążące (ius dispositivum). Pierwsze wskazują w dyspozycji wzór zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego, nie można ich w żaden sposób kształtować wolą stron; zachowanie odmienne będzie stanowiło naruszenie normy. Drugie wskazują wzór zachowania, ale zapewniają możliwość zachowania odmiennego, jeżeli będzie to przewidywała np. umowa między stronami. Takie odmienne uregulowanie jest również zgodne z prawem. Wyróżnić także można szczególną podgrupę przepisów semiimperatywnych (iuris semi-dispositivi), które dają możliwość umownego ukształtowania stosunku prawnego tylko w określony sposób, np. na korzyść strony słabszej (np. odpowiedzialność z tytułu rękojmii za wady można rozszerzyć, ale nie można jej drogą umowną ograniczać),

- normy ogólne (lex generalis) oraz normy szczególne (lex specialis) - wyodrębnione ze względu na treść norm. Pierwsze stanowią regułę zachowania, drugie przewidują wyjątek od reguły. Podział ten ma szczególne znaczenie ze względu na zasadę (regułę kolizyjną), że norma szczególna uchyla normę ogólną, tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z wyjątkiem, nie stosujemy reguły ogólnej. Porównywanie norm szczególnych i ogólnych powinno być dokonywane jedynie wówczas, gdy mamy normy hierarchicznie równe,

- przepisy odsyłające są wyodrębniane ze względu na szczególną funkcję, jaką pełnią w aktach normatywnych. Wyodrębnia się przepisy odsyłające:

• wewnątrzsystemowo - nie wskazują bezpośrednio wzoru zachowania, lecz odsyłają do innych przepisów, gdzie taki wzór zachowania można odnaleźć,

• pozasystemowo (klauzule generalne) - odsyłają do reguł moralnych, zasad współżycia społecznego, zasad sprawiedliwości itp. (dobro dziecka, ważny interes, rażąca niewdzięczność).

- przepisy blankietowe - zapowiadają wydanie określonego przepisu, jednocześnie upoważniając określony organ do ustanowienia takich przepisów. Przepisy blankietowe zwykle zawierają normy kompetencyjne,

- przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) - za­wierają regułę postępowania na ściśle określony, zwykle krótki, czas albo usuwają kolizję powstałą w wyniku ustanowienia nowych norm. Drogą ustanowienia tych przepisów prawodawca decyduje o tym, które normy znajdują zastosowanie w sytuacji zmian w prawie: zawarte w dawnym akcie normatywnym czy też w akcie nowym. W przepisach przejściowych rozstrzyga się sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku; rozstrzyga się, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa; decyduje się o tym, czy i przez jaki czas utrzymuje się instytucje znoszone przez nowe prawo; rozstrzyga się o utrzymaniu w mocy dotychczasowych przepisów wykonawczych,

- przepisy końcowe:

• derogacyjne (uchylające) - uchylają wcześniejsze akty prawne lub konkretne przepisy prawne,

• wprowadzające (o wejściu w życie aktu normatywnego) - określają termin wejścia w życie aktu normatywnego, często przewidują okres spoczynku aktu prawnego (vacatio legis), czyli okres między ustanowieniem określonych przepisów a ich późniejszym wejściem w życie. Wprowadzenie vacatio legis służy przede wszystkim zapewnieniu organom państwa stosownego czasu na wydanie aktów wykonawczych (rozporządzeń, zarządzeń itp.), a także adresatom norm prawnych, dając im czas na zapoznanie się z treścią norm prawnych,

• o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego.

W przypadku bardzo obszernych i kompleksowych aktów normatywnych (np. kodeksów) przepisy przejściowe i końcowe można uregulować odrębną ustawą, tzw. ustawą wprowadzającą.

Ze względu na sposób wyznaczania zachowania dzielimy przepisy prawne na:

a) nakazujące (do ich formułowania używamy często tzw. funktorów normotwórczych musi, powinien, ma obowiązek lub trybu oznajmującego),

b) zakazujące (nie może, jest zakazane, jest zabronione),

c) zezwalające na dokonanie prostych czynności psychofizycznych lub upoważniające do dokonywania czynności konwencjonalnych (może, ma prawo, może żądać).

Zasady prawa

Zasady prawa to szczególny rodzaj norm, przez które rozumiemy wypowiedzi normatywne bardziej ogólne i doniosłe w stosunku do innych norm prawnych. Zasady prawne skierowane są przede wszystkim do organów władzy publicznej, choć nie formułują obowiązków w sposób bezpośredni. Są natomiast, podobnie jak normy-reguły, wyrażone w przepisach prawnych. Zasady dzielimy na dyrektywalne i opisowe. Możemy też mówić o zasadach ustrojowych (zasada suwerenności narodu, demokracji, praworządności, podziału władz, niezawisłości sędziowskiej), typowych dla całego systemu prawa (lex retro non agit, domniemanie niewinności) czy dla jednej gałęzi prawa (zasada dobrej wiary, swobody umów). Najważniejsze funkcje zasad prawnych w systemie prawa to: wyznaczanie kierunków tworzenia prawa, wyznaczanie kierunków interpretacji prawa, wskazywanie, w jaki sposób organ stosujący prawo powinien wykorzystać zakres swobody w interpretowaniu prawa (jakie wartości powinien chronić).

Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie (poch. od obowiązku) to w prawoznawstwie jeden z najważniejszych terminów. W wąskiej wersji pozytywizmu (w dogmatykach) obowiązywanie to definicyjna cecha prawa: prawo to wyłącznie prawo obowiązujące. Norma prawna to norma tetyczna, czyli taka, której obowiązywanie jest uzasadnione faktem ustanowienia (nadania) przez kompetentny i legitymowany do tego autorytet (władzę prawodawczą). Zagadnienie obowiązywania prawa jest z perspektywy prawnika najważniejsze. Stosować można wyłącznie prawo obowiązujące, nieuchylone. Prawo obowiązuje w określonym czasie i miejscu.

Obowiązywanie prawa w czasie

Każda norma prawna (akt normatywny, przepis prawny) trwa w czasie: ma swój początek i swój koniec. Elementem systemu prawa jest tylko norma obowiązująca, która została do systemu wprowadzona zgodnie z przyjętymi regułami i nie została z niego wyeliminowana.

Jeżeli norma jest rezultatem aktu stanowienia, wchodzi do systemu prawa (zaczyna obowiązywać) z dniem ogłoszenia, czyli podania do wiadomości w oficjalnym organie promulgacyjnym (Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim). Od obowiązywania normy w systemie prawa należy odróżnić jej wejście w życie. Konstytucja w art. 88 stanowi, że warunkiem wejścia w życie aktów normatywnych jest ich ogłoszenie. Moment wejścia w życie jest tym momentem, od którego przepisy prawa mają być przestrzegane lub stosowane. Bardzo rzadko dzień ogłoszenia aktu normatywnego jest jednocześnie dniem wejścia w życie. Najczęściej między dniem ogłoszenia a dniem wejścia w życie danego aktu (przepisu) prawodawca przewiduje tzw. vacatio legis, którego minimalny czas trwania przewidziany jest na dwa tygodnie. W zależności od wagi aktu - czy też w uzasadnionych przypadkach - okres ten może być odpowiednio dłuższy (np. konstytucja, kodeksy) lub krótszy.

Z normą i czasem wiąże się szczególny problem zakazu retroaktywności (niedziałania prawa wstecz). Zasada lex retro non agit oznacza, że nie można oddziaływać poprzez normy prawne na sytuacje przeszłe, które nie powstały pod rządami tej normy. Norma działa wstecz, jeżeli wyznacza swojemu adresatowi obowiązek określonego zachowania się na przyszłość, ale zachowanie to jest związane ze zdarzeniami, stanami rzeczy lub zachowaniami, które zaistniały, zanim ta norma weszła w życie. Odstępstwa od tej zasady są bardzo rzadkie i wiążą się na ogół z polepszeniem sytuacji adresata (lex mitior retro agit).

Norma prawna obowiązuje dopóty, dopóki nie zostanie wyeliminowana z systemu, co równa się utracie mocy obowiązującej. Norma traci moc obowiązującą na skutek: derogacji (por. przepisy uchylające), orzeczenia o jej niekonstytucyjności, upływu czasu, na jaki akt ją zawierający został wydany, oraz, co dyskusyjne, w wyniku tzw. desuetudo.

Terytorialny aspekt obowiązywania prawa

Prawo obowiązuje na określonym terytorium. Oznacza to, że rozciąga się na nim jurysdykcja (zwierzchnictwo) danego państwa.

Regułą jest, że prawo wewnętrzne ustanowione przez orga­ny centralne władzy publicznej obowiązuje na całym terytorium państwa (lądowym, morskim oraz powietrznym - por. art. 5 KK), jak również na należących do niego statkach morskich i powietrznych. Wyjątek stanowią placówki przedstawicielstw państw obcych oraz tereny, na których stacjonują obce wojska.

Jako wyjątek można potraktować również obowiązywanie przepisów prawa miejscowego: naturalne jest, że obejmują one jedynie tę jednostkę samorządu terytorialnego, której organy dany przepis wydały. O możliwości i sytuacjach, w których na terenie danego państwa znajdują zastosowanie przepisy prawa obcego, decyduje prawo prywatne międzynarodowe, które jest gałęzią prawa wewnętrznego państwa.

Podmiotowy aspekt obowiązywania prawa

Zasada jest taka, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkie podmioty (osoby fizyczne i prawne) przebywające i działające na jego terytorium. Jednak status osób przebywających na terenie danego państwa nie jest jednolity (obywatele, cudzoziemcy i apatrydzi zamieszkujący w państwie lub tylko w nim przebywający, cudzoziemcy posiadający specjalny status prawny). Obywatele innych państw z reguły podlegają prawu państwa, w którym przebywają; ich sytuację w tym zakresie mogą modyfikować przepisy prawa międzynarodowego lub umów międzynarodowych. W szczególnej sytuacji znajdują się pracownicy placówek dyplomatycznych objęci immunitetem.

Co to znaczy, że prawo obowiązuje?

Według Z. Ziembińskiego „Obowiązywanie normy jest stanem polegającym na trwaniu elementów kontekstu sytuacyjnego, takich, które są uważane za istotne przy danym rozumieniu obowiązywania normy”. W literaturze wskazuje się trzy podstawowe sposoby rozumienia obowiązywania normy (choć poprawniej powinno się mówić o uzasadnieniu dla obowiązywania):

a) tetyczne (formalne) - obowiązywanie normy jest z prawniczego punktu widzenia najistotniejsze. Jego ustalenie dokonuje się przy wykorzystaniu tzw. reguł walidacyjnych. Tylko prawo formalnie obowiązujące można stosować. Formalne obowiązywanie oznacza, że prawo zostało właściwie ustanowione (przez kompetentny organ, w przewidziany prawem sposób), zostało prawidłowo ogłoszone, nie zostało uchylone, nie zostało przez Trybunał Konstytucyjny uznane za sprzeczne z konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, nie zawiera norm sprzecznych lub przewiduje reguły, które ewentualne sprzeczności pozwalają usuwać. O obowiązywaniu prawa w tym znaczeniu można rozstrzygać tylko w odniesieniu do określonego systemu norm (systemu prawnego - por. niżej),

b) aksjologiczne - prawo „obowiązuje aksjologicznie”, jeżeli ustanowione normy prawne pozostają w zgodności z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi. Pozwala to odróżniać obowiązywanie prawne i obowiązywanie moralne norm prawnych. W skrajnych przypadkach treściowej niezgodności miedzy systemem prawnym i innymi systemami (szczególnie moralnym i religijnym) znajduje zastosowanie formuła Radbrucha (por. wyżej) i normy prawne zostają uznane za niewiążące. Przykładem wykorzystania aksjologicznych uzasadnień dla nieobowiązywania „złego” prawa jest idea obywatelskiego nieposłuszeństwa (Ghandi),

c) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) - sprowadza się do badania, czy prawo jest realizowane: przestrzegane i stosowane. Obowiązywanie w tym przypadku sprowadza się do masowej zgodności zachowań adresatów z normami prawnymi. Według różnych koncepcji badaniu takiemu podlegają albo wyłącznie adresaci pierwotni, albo i pierwotni, i wtórni (organy państwa). Istotne problemy zarówno w badaniu prawa, jak i w praktyce jego stosowania wywołuje zjawisko tzw. desuetudo (odwyknienia). Norma traci moc ­obowiązującą w wyniku desuetudo, jeżeli pomimo formalnego obowiązywania przez dłuższy czas jest nieefektywna. Towarzyszy temu powszechne przekonanie, że nie jest ona już normą wiążącą. W związku z tym nie jest przestrzegana przez adresatów pierwotnych, a jednocześnie taka forma łamania prawa nie spotyka się z reakcją odpowiednich organów państwowych. Jednak ta forma „eliminowania” norm z systemu prawa nigdy nie daje jednoznacznego rozstrzygnięcia co do utraty przez normę mocy obowiązującej.

System prawa - pojęcie i charakterystyka

Pojęcie systemu prawa. Rodzaje systemów prawnych

System prawny to zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm abstrakcyjnych i generalnych (por. wyżej), wysłowionych w tekstach aktów normatywnych i nieuchylonych w przewidziany prawem sposób, obowiązujących na określonym terytorium w określonym czasie. Systemem nazywa się taki zbiór elementów, który: a) jest wyraźnie wedle pewnych kryteriów wyodrębniony (wytyczone są granice systemu), b) poszczególne elementy są ze sobą wzajemnie powiązane i nie wykluczają się ani nie przeszkadzają sobie wzajemnie (niesprzeczność systemu), c) poszczególne elementy występują dokładnie w takiej liczbie, jaka jest dla całości stanowiącej system niezbędna, ani mniejszej, ani większej (zupełność systemu, brak luk).

System norm prawnych obowiązujący na danym terytorium państwowym w określonym czasie (np. system prawa polskiego w listopadzie 2007 r., system prawa rzymskiego w epoce cesarstwa) to inaczej system konkretny. Natomiast jeżeli wyodrębniamy system poprzez zespół cech typowych i wspólnych dla kilku porządków prawnych (systemów konkretnych), to posługujemy się pojęciem systemu-typu. Systemy-typy możemy analizować w układzie diachronicznym, zgodnie z następstwem historycznym (np. prawo antyczne, feudalne, demokratyczne) lub synchronicznym (np. prawo kontynentalne, system common law, system prawa islamskiego itp.).

Elementy systemu prawa

Elementami systemu prawa są abstrakcyjne i generalne normy prawne. Nie są nimi przepisy prawne. Normy w systemie prawa powiązane są między sobą określonymi więziami. W zależności od typu więzi łączącego normy będziemy określać system jako dynamiczny lub statyczny. Dynamika systemu prawa wyraża się w istnieniu między normami więzi kompetencyjnych. Tą zbiorczą nazwą określa się więzi o charakterze hierarchicznym i formalnym. Istnienie więzi hierarchicznych (normy wyższe, normy niższe) jest ściśle skorelowane z hierarchią źródeł prawa przyjętą w danym systemie (por. niżej): podstawę obowiązywania normy niższej znajdziemy na ogół w odpowiednich przepisach normy wyższej. Więzi formalne oznaczają natomiast, że dla ustanowienia pewnych norm niezbędne są kompetencje zawarte w innych normach. Dynamika systemu prawa oznacza, że system nie jest dany w jednej, zamkniętej postaci, ale kształtuje się poprzez kolejne akty tworzenia prawa. Normy są do systemu dodawane i eliminowane z niego w zależności od potrzeb społecznych.

System prawny ma z kolei charakter statyczny ze względu na występujące między normami więzi treściowe. Może oznaczać relacje pionowe lub poziome. Te pierwsze wynikają z hierarchii norm, z faktu, że normy wyższe przynajmniej częściowo wyznaczają treść norm niższego rzędu. Te drugie wiążą się ze wspólną, spójną podstawą aksjologiczną całego systemu, ujednoliconą terminologią, zgodnością powiązań logicznych (brakiem sprzeczności). Podstawowe dla systemu wartości dedukujemy z zasad prawnych (por. wyżej), w tym przede wszystkim z zasad o charakterze konstytucyjnym.

Normy należące do systemu prawa to: a) normy wyprowadzone bezpośrednio z przepisów przy wykorzystaniu reguł interpretacyjnych; b) normy wyprowadzone za pomocą reguł inferencyjnych (wnioskowań prawniczych) z innych norm (normy - konsekwencje).

Cechy systemu prawa

Niesprzeczność systemu prawa - założenie, że w systemie prawa nie powinny równocześnie obowiązywać dwie lub więcej norm, które zawierałyby sprzeczne dyspozycje (sprzeczność logiczna - jedna norma zakazuje, a druga nakazuje, albo jedna zakazuje, a druga dozwala, albo przeciwieństwo logiczne - dwie równocześnie nakazują zachowania wzajemnie niemożliwe do zrealizowania, albo niezgodność prakseologiczna - zrealizowanie jednej normy niweczy skutki drugiej). W przypadku stwierdzenia takich sprzeczności posługujemy się regułami kolizyjnymi w celu ich wyeliminowania.

Reguły kolizyjne dzielimy według: a) porządku hierarchicznego: lex superior derogat legi inferiori, b) porządku chronologicznego: lex posterior derogat legi priori, c) porządku merytorycznego (treściowego): lex specialis derogat legi generali, przy czym lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (relacja między b i c).

Zupełność systemu prawa - założenie, że w systemie prawa nie występują tzw. luki w prawie. W praktyce mamy jednak do czynienia z:

a) tzw. swoistymi lukami w prawie - gdy mimo zawartej w przepisie blankietowym zapowiedzi ustanowienia określonych przepisów, przepisy takie nie są wydane; organ państwa nie wykonuje ciążących na nim obowiązków w zakresie legislacji,

b) konstrukcyjnymi lukami w prawie, gdzie mimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można znaleźć wzoru zachowania właściwego dla określonej sytuacji, a możemy zakładać, że racjonalny ustawodawca chciał uniknąć takiego braku, więc nie możemy posłużyć się zasadą, że to, co nie jest zakazane, jest dozwolone. Luki te wiążą się najczęściej z niepełnym lub niewłaściwym uregulowaniem czynności konwencjonalnych (np. brak podmiotu kompetentnego do dokonania jakiegoś aktu czy brak procedury do jego dokonania).

Obok tych podstawowych luk, których istnienie daje się dostrzec w systemie prawa i utrudnia jego funkcjonowanie, wyróżnia się czasem w piśmiennictwie tzw. luki aksjologiczne i luki logiczne.

- Luka aksjologiczna powstaje w wyniku oceny i porównania obowiązujących norm z regulacjami postulowanymi, ­wynikającymi z przekonań moralnych lub światopoglądu oceniającego. Przykład może stanowić źle widziany przez niektórych brak regulacji dotyczących kary śmierci.

- Luka logiczna z kolei powstaje w sytuacji pojawienia się w systemie norm sprzecznych (por. wyżej). Ze względu na to jednak, że w przypadku luk aksjologicznych chodzi o zastosowanie ocen, czyli sądów o charakterze subiektywnym, zaś w przypadku luk logicznych dysponujemy regułami kolizyjnymi - oba te rodzaje zaliczamy do tzw. luk pozornych.

W przypadku stwierdzenia luki w prawie (swoistej lub konstrukcyjnej) prawnicy posługują się wnioskowaniami prawniczymi, przede wszystkim wnioskowaniem przez analogię, zgodnie z którym do sytuacji nieuregulowanej stosujemy przepisy odnoszące się do sytuacji podobnej (analogia z ustawy - analogia legis). Możliwe jest też sformułowanie normy - konsekwencji przez odwołanie się do zasad określonej gałęzi prawa, podstawowych wartości, celów prawa itp. (analogia z prawa - analogia iuris). W pewnych dziedzinach (np. prawie karnym, prawie podatkowym) stosowanie analogii uznawane jest za niedopuszczalne. Naruszałoby bowiem dawno już ustaloną zasadę, że nie może być uznany za przestępstwo czyn nieprzewidziany w ustawie (art. 1 KK zawiera zasadę nullum crimen sine lege). Podobny zakaz istnieje w prawie podatkowym (art. 217 Konstytucji RP: „Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy”).

Normatywna koncepcja źródeł prawa

Nazwą tą określamy zespół reguł nakazujący uznawać pewne fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł nakazujących wiązać z tymi faktami obowiązywanie określonych norm prawnych. Koncepcja ta pozwala rozstrzygać, które normy należą do systemu prawa, a które nie. Na normatywną koncepcję źródeł prawa składają się reguły dwojakiego rodzaju:

a) reguły walidacyjne, nakazujące uznawać określone fakty za fakty prawotwórcze danego systemu (np. precedens, umowa),

b) reguły egzegezy, do których zaliczamy reguły interpretacyjne (pozwalają wyprowadzać normy z przepisów), reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze, pozwalają na wyprowadzanie z norm ich norm - konsekwencji), reguły kolizyjne.

Struktura systemu prawa

a) pionowa - odzwierciedla przyjętą w przepisach prawnych (przede wszystkim w przepisach konstytucyjnych) hierarchię źródeł prawa (por. niżej),

b) pozioma - odzwierciedla przedmiotowe zróżnicowanie poszczególnych norm prawnych i instytucji prawnych, umożliwia podział prawa na gałęzie (np. prawo cywilne, prawo pracy, prawo karne). W ramach poziomej struktury zawiera się również podział prawa na publiczne i prywatne.

Tworzenie prawa

Powstawanie (tworzenie) prawa jest, niezależnie od formy przyjętej w danym systemie prawnym, złożonym procesem społecznym. Może mieć ono charakter spontaniczny - wówczas mówimy o kształtowaniu się prawa. Sytuacja taka ma miejsce w związku z prawem zwyczajowym. Współcześnie częściej jednak jest to proces o charakterze zorganizowanym, w którego ramach samo prawo wskazuje podmioty upoważnione (kompetentne) do tworzenia prawa oraz procedury, w jakich, w sposób ważny, czynność ta ma zostać dokonana.

Źródła prawa (łac. fontes iuris)

Pod tym pojęciem teoretycy i dogmatycy prawa rozumieją różne zjawiska i przyjmują dla nich różne klasyfikacje. Najczęściej przyjmowany podział wyodrębnia źródła prawa w znaczeniu:

a) formalnym - akty normatywne zawierające przepisy będące podstawą konstruowania norm prawnych. W tym znaczeniu mianem źródła prawa określimy rezultat tworzenia prawa w postaci ustawy, rozporządzenia, uchwały rady gminy itp.,

b) materialnym - czynniki społeczno-ekonomiczne, moralne (religijne), polityczne, ideologiczne, wpływające na treść norm prawnych,

c) źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym - instytucje (organy władzy publicznej), które prawo tworzą lub uznają (parlament, minister, sądy),

d) źródła prawa w znaczeniu faktów tworzących prawo (fakty prawotwórcze): stanowienie sensu stricto, umowa, precedens prawotwórczy, prawo zwyczajowe.

Od źródeł prawa należy odróżnić wszelkie dokumenty czy innego typu źródła przekazu, z których czerpać można wiedzę o prawie (komentarze, podręczniki, pouczenia). Są to źródła poznania prawa.

Fakty prawotwórcze

Fakty prawotwórcze to sposoby, w jakich w określonych kulturach prawnych tworzy się prawo, formy, w jakich ono powstaje.

Wyróżniamy wśród nich:

- stanowienie prawa - czyli czynność konwencjonalną kompetentnego organu państwa, poprzez którą organ ów „wymaga”, aby tworzone przezeń normy abstrakcyjne i generalne były realizowane. Stanowienie prawa występuje w dwóch postaciach:

a) stanowienie sensu stricto, polegające na jednostronnym wydawaniu aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie, uchwała rady gminy),

b) stanowienie prawa drogą umów - dwu- lub wielostronnych czynności konwencjonalnych, poprzez które strony ją zawierające ustalają wiążące je normy abstrakcyjne i generalne (układy zbiorowe pracy, umowy z art. 25 ust. 5 Konstytucji RP).

Najistotniejsze elementy procesu stanowienia prawa to: a) sformułowanie projektu przez konkretnych autorów lub organ, b) konsultacje międzyresortowe, środowiskowe itp., c) inicjatywa ustawodawcza - oficjalne zgłoszenia projektu aktu prawnego przez uprawniony podmiot, d) szczegółowe uzgadnianie treści projektu aktu normatywnego, obejmujące (w przypadku ustaw) tzw. czytania parlamentarne na forum Sejmu lub poszczególnych komisji, dyskusje plenarne, głosowanie podlegające odpowiednim wymogom co do quorum (liczba biorących udział w głosowaniu) oraz większości głosujących (ilość osób popierających projekt w stosunku do całości głosujących), e) w przypadku ustaw, ustawa uchwalona przez Sejm musi być przyjęta przez Senat, a także podpisana przez Prezydenta RP, który może zgłosić swoje weto wobec ustawy lub zaskarżyć ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, f) promulgacja aktu normatywnego, czyli opublikowanie w określonym dzienniku urzędowym (Dziennik Ustaw, Monitor Polski itp.).

Rezultatem stanowienia sensu stricto są zbiory przepisów prawnych uporządkowane w akty normatywne (por. niżej);

- precedens prawotwórczy - szczególny rodzaj praktyki prawotwórczej, typowy dla kultury common law. Ze względu na sposób tworzenia nazywamy go również prawem sędziowskim (judge-made law).

Precedens to decyzja organu państwa, przede wszystkim sądu, której rozstrzygnięcie staje się wiążącym wzorem na przyszłość przy rozstrzyganiu spraw podobnych (zasada stare decisis - związania sądu precedensem). Orzekając w określonej, konkretnej sprawie, organ ten formułuje normę generalną, którą czyni podstawą dla przyszłych orzeczeń (ratio decidendi). Ogólna i abstrakcyjna reguła postępowania zawarta jest więc w konkretnym orzeczeniu sądu, a nie w przepisie prawnym;

- prawo zwyczajowe - obejmuje normy postępowania ukształtowane w następstwie utrwalonej praktyki życia społecznego. Zwyczaje stają się źródłem prawa w wyniku uznania ich przez organy państwa za obowiązujące prawo (usankcjonowanie zwyczaju). Formułuje się różne, czasem sporne warunki, które spełnić musi norma zwyczajowa, by stać się źródłem prawa. Istotne jest, by przekonanie o wiążącym charakterze zwyczaju było powszechne, podmioty norm zwyczajowych w miarę precyzyjnie określone, a państwo, np. w aktach stosowania prawa, wykazywało wolę włączania zwyczajów do systemu prawa. Prawo zwyczajowe było podstawowym rodzajem prawa w średniowieczu. Dziś, w prawie wewnętrznym wyparte przez prawo stanowione, jest ważnym źródłem prawa międzynarodowego publicznego.

Akt normatywny

Akt normatywny jest to dokument władzy publicznej (organu upoważnionego do wydawania aktów normatywnych), wydany w określonej formie, zawierający ujęte w formie przepisów normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych. Akty normatywne wydawane w państwie tworzą strukturę hierarchiczną. Więzi łączące poszczególne akty mają charakter formalny (kompetencyjny), a czasem także treściowy (por. wyżej).

Budowa aktu normatywnego:

a) tytuł aktu normatywnego - przekazuje informacje o: rodzaju aktu (np. ustawa, rozporządzenie) i o tym, kto jest twórcą aktu, jeśli nie jest to ustawa, która zawsze jest aktem parlamentu (np. Rada Ministrów), dacie wydania aktu, treści tego aktu (jakie sprawy on reguluje - np. ustawa o rybołówstwie morskim),

b) preambuła aktu normatywnego (zawierają ją tylko niektóre akty regulujące szczególnie doniosłą materię) - zwykle niemający charakteru norm prawnych (to znaczy niewyznaczający obowiązków ani uprawnień) uroczysty wstęp do aktu normatywnego, np. ustawy, wskazujący cele i wartości, jakie ustawodawca zamierzał osiągnąć, ustanawiając dany akt prawny. Deklaracje zawarte w preambule mogą mieć jednak istotne znaczenie dla dokonywania wykładni innych przepisów ustawy, zwłaszcza wykładni funkcjonalnej. W aktach wykonawczych preambuła, z reguły zawarta w paragrafie 1, wskazuje przepis ustawowy stanowiący podstawę kompetencyjną dla wydania danego aktu wykonawczego,

c) przepisy merytoryczne - właściwa część aktu normatywnego, zawierająca materiał do budowy norm prawnych. W przepisach merytorycznych wydzielić można przepisy ogólne i przepisy szczegółowe. Przepisy ogólne określają zakres spraw regulowanych aktem normatywnym, podmiotów, których one dotyczą, oraz spraw i podmiotów wyłączonych spod jej przepisów; definicje legalne. Przepisy szczegółowe zawierają kolejno: przepisy prawa materialnego, przepisy ustrojowe (o organach), przepisy proceduralne, przepisy karne,

d) przepisy zmieniające,

e) przepisy przejściowe (por. wyżej) i dostosowujące - w przepisach dostosowujących reguluje się np. sposób powoływania organów kreowanych przez akt normatywny lub sposób likwidacji organów znoszonych tym aktem,

f) przepisy końcowe (uchylające, o wejściu w życie, o wygaśnięciu mocy obowiązującej).

Źródła prawa RP

Kwestia źródeł prawa, ich hierarchii oraz charakteru została w sposób zasadniczy uregulowana w Konstytucji RP z 1997 r. Jest to w demokratycznym państwie prawnym kwestia zasadnicza. Ustawa zasadnicza narzuca hierarchiczną budowę systemu źródeł prawa, jak również usytuowanie konstytucji i ustawy na szczycie tej hierarchii. Wiąże się to również z realizacją przez państwo zasady suwerenności Narodu.

Źródła prawa zostały podzielone na dwie grupy:  źródła prawa powszechnie obowiązującego, których katalog jest zamknięty, źródła prawa wewnętrznego, z których konstytucja wymienia tylko nieliczne przykłady. Podział ten uzasadniony jest zakresem tematycznym i kwestią mocy obowiązującej poszczególnych aktów.

Przepisy prawa powszechnie obowiązującego - mogą wiązać wszystkie podmioty w państwie, kształtować (tak w sferze praw, jak i obowiązków i ciężarów) sytuację prawną obywateli i innych podmiotów prawa (por. niżej). Przepisy te ujęte zostały przez Konstytucję w zamknięty katalog. Wyliczenie aktów, którym Konstytucja nadaje taki charakter, znajdziemy w jej art. 87. Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego ustrojodawca zaliczył: konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego. Z kolei art. 234 oraz art. 91 ust. 3 Konstytucji RP pozwalają zaliczyć do tej grupy również rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy i wtórne (pochodne) prawo wspólnotowe. Pomimo że Konstytucja podaje powszechnie obowiązujące źródła prawa w kolejności oznaczającej ich hierarchię, należy zwrócić uwagę na złożoność relacji między ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Jeżeli przepisy ustawy znajdą się w kolizji z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, pierwszeństwo mają przepisy tej umowy.

Od kiedy Polska została członkiem Unii Europejskiej, prawo tej organizacji musiało zająć dość jasno określone miejsce w strukturze źródeł prawa. Jeżeli chodzi o tzw. prawo pierwotne (traktaty założycielskie UE), stosuje się do niego zasadę wyrażoną w art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, na której podstawie umowy te stanowią część krajowego porządku prawnego, podlegają bezpośredniemu stosowaniu i mają pierwszeństwo przed ustawami. Jeżeli chodzi o prawo pochodne, to zastosowanie znajdują tu obowiązujące wszystkich członków Unii zasady: bezpośredniej skuteczności, pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawem krajowym oraz zasada jednolitości. Ze względu na unormowanie art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, wskazujące, że prawo wtórne ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami, przedmiotem debat i rozbieżnych opinii w piśmiennictwie pozostaje jego stosunek do polskiej Konstytucji.

Przepisy o charakterze wewnętrznym - regulują wyłącznie sytuację prawną podmiotów pozostających w strukturze organizacyjnej organu, który wydaje dany akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji RP). Wyłącza to spod ich mocy wiążącej obywateli i inne podmioty pozostające poza władzą organizacyjną takiego organu. Konstytucja wymienia tylko dwa takie akty: uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Katalog tych źródeł jest jednak otwarty i jeżeli tylko ustawa przewiduje możliwość wydawania takich aktów przez organ władzy publicznej, katalog może zostać poszerzony. Szczegółowe warunki dla tych kompetencji zawiera art. 93 Konstytucji RP in pleno.

Stosowanie prawa

Akt stosowania prawa jest to czynność konwencjonalna (a raczej zespół czynności) kompetentnego organu państwa, polegająca na ustaleniu, na podstawie obowiązujących abstrakcyjnych i generalnych norm prawnych, konsekwencji zaistniałego faktu prawnego. W odróżnieniu od aktu stanowienia prawa (por. wyżej) w wyniku stosowania prawa otrzymujemy normy indywidualne i konkretne.

Ideologie stosowania prawa

Ze względu na różne modele praktyki sędziowskiej w kulturze prawnej (a raczej w kulturach prawnych) wykształciły się rozmaite, często przeciwstawne grupy postulatów, jak prawo powinno być przez sędziego stosowane (tzw. ideologie). Najbardziej znane to:

- ideologia związanej decyzji sądowej (typowa dla kultury prawa stanowionego) - związana z myślą liberalną i pozytywizmem prawniczym. Za jej prekursora uważać można Monteskiusza (sędzia jest „ustami ustawy”); decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być ściśle związane z obowiązującym prawem i mieć charakter sylogizmu; wartości naczelne: bezpieczeństwo prawne, legalizm decyzji,

- ideologia swobodnej decyzji sądowej (kultura common law) - brak ostrej granicy między tworzeniem prawa i jego stosowaniem; prawo obowiązujące nie jest w stanie w dostateczny sposób wyznaczyć decyzji sędziowskiej; wartości naczelne tej ideologii to: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; decyzja sędziego powinna być dopasowana do rzeczywistości życia społecznego, dynamiczna, zdeterminowana przepisami prawa jedynie w koniecznym stopniu, a czasami może iść contra legem, jeżeli przemawiają za tym inne względy,

- ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji stosowania prawa - kompromis między dwiema wcześniejszymi; decyzje stosowania prawa powinny być zgodne z obowiązującym prawem, ale racjonalne i nie powinny unikać ocen.

Modele stosowania prawa

Wyróżniamy dwa podstawowe modele stosowania prawa:

- model sądowy: podmiot stosujący prawo jest niezależny (od organów administracyjnych, decyzji politycznych itp.), niezawisły i bezstronny wobec adresatów decyzji; nie jest stroną zainteresowaną w sprawie (zasada nemo iudex in causa sua); sąd działa na podstawie przyznanych mu prawem kompetencji i stosuje obowiązujące przepisy proceduralne; decyzja sądowa jest podejmowana w sytuacji sporu lub nieustalenia,

- model kierowniczy (administracyjny): podmiot podejmujący decyzję pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatów decyzji: jest zainteresowany rozstrzygnięciem; w ramach organu administracyjnego, podmiot stosujący prawo pozostaje w stosunku służbowym (hierarchicznym) do swoich przełożonych; działa zgodnie z zasadą legalizmu na podstawie przyznanych mu przez prawo kompetencji.

Proces stosowania prawa

Proces stosowania prawa ma strukturę sekwencyjną i obejmuje kilka etapów (nie jest to porządek chronologiczny, gdyż wielu czynności dokonuje się w tym procesie jednocześnie: np. znajomość nowych faktów może wymagać zmiany kwalifikacji prawnej itp.):

a) ustalenie i udowodnienie stanu faktycznego (poszukiwanie prawdy) - stwierdzenie zrealizowania określonego zachowania, okoliczności tego zachowania itp. Ustalenie stanu faktycznego, które ma na celu poznanie i udowodnienie faktów minionych, zwykle zakłada przeprowadzenie postępowania dowodowego. Zasadą jest, że ciężar udowodnienia faktu (onus probandi) spoczywa na osobie, która wywodzi z niego określone skutki prawne. Są jednak sytuacje, w których obowiązek ten jest przerzucony na drugą stronę. Dzieje się tak, gdy organ stosujący prawo odwołuje się do domniemań, czyli założeń, że jeżeli zaistniały pewne znane nam fakty, to musiały też zaistnieć inne fakty, których nie udowadniamy, a które należą do kategorii zwykle współwystępujących z faktem nam znanym (np. jeżeli w małżeństwie rodzi się dziecko, domniemywamy, że ojcem jest mąż matki). Przepisy prawne określają dwa rodzaje domniemań: faktyczne (w których sędzia ­odwołuje się do swojej wiedzy lub intuicji - art. 231 KPC) i prawne. Wśród tych ostatnich wyróżniamy domniemania prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum), które można obalić przeciwdowodem, oraz niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), których obalenie jest znacznie utrudnione (np. terminem). Wyróżniamy również domniemania formalne (domniemanie dobrej wiary, domniemanie niewinności) i materialne (domniemanie ojcostwa, domniemanie urodzenia się żywego dziecka).

Aby móc uznać dane twierdzenie za udowodnione, należy spełnić określone kryteria. Możemy je uporządkować w dwie zasady:

- legalnej (związanej) oceny dowodów (w systemie prawnym istnieją normy prawne, które określają w sposób wiążący, jakie warunki muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony),

- swobodnej oceny dowodów (współcześnie dominująca w prawie formalnym) - zgodnie z tą zasadą uznanie przedstawionych faktów za wiarygodne należy do organu stosującego prawo, zgodnie z jego wiedzą i doświadczeniem,

b) ustalenie treści obowiązującej normy prawnej - ustalenie właś­ciwych przepisów, stwierdzenie ich obowiązywania oraz dokonanie ich wykładni; są to kolejno: decyzja walidacyjna i decyzja interpretacyjna: żeby móc z całą pewnością stwierdzić, że dana norma obowiązuje i może być zastosowana (przez sędziego lub urzędnika), trzeba ustalić spełnienie następujących warunków formalnych (obowiązywanie tetyczne, formalne normy): norma została ustanowiona w przewidzianym prawem trybie, przez podmiot do tego kompetentny, została prawidłowo ogłoszona i weszła w życie, nie została uchylona (derogowana), nie jest sprzeczna z innymi normami systemu; ew. czy nie podlega desuetudo,

c) subsumpcja - porównanie stanu faktycznego z treścią obo­wiązującej normy prawnej (tzw. podciągnięcia faktu pod normę) w celu sprawdzenia, czy dana norma odnosi się do danego stanu faktycznego i jakie skutki wiąże z określonym za­cho­waniem,

d) podjęcie (i - jeśli jest to prawem przewidziane - uzasadnienie) decyzji władczej (decyzji administracyjnej, orzeczenia sądu itp.) polegającej na określeniu konsekwencji prawnych, które norma wiąże z ustalonym stanem faktycznym,

e) wykonanie podjętej decyzji (przez ten sam organ lub inny organ wyspecjalizowany - komornik, organ penitencjarny itp.).

Wykładnia prawa

Nieostrość i niewyrazistość języka, jakim operuje ustawodawca w różnych aktach normatywnych, powoduje, że pozornie jasny i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego sprawia niekiedy trudności w jego praktycznym zastosowaniu.

Czynnikiem zapobiegającym różnorakiemu rozumieniu treści poszczególnych przepisów prawnych, a co za tym idzie różnemu ich stosowaniu do konkretnych sytuacji przez właściwe organy, jest wykładnia prawa i wykształcone przez doktrynę zasady nią rządzące.

Definicja

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) jest to: a) zespół czynności (proces) zmierzających do ustalenia znaczenia przepisu prawnego bądź: b) rezultat tego procesu.

Doktryna wykształciła dwa podstawowe stanowiska w kwestii tego, jak szeroki ma być zakres wykładni.

- Według pierwszego z nich, wykładni należy dokonywać jedynie w sytuacji oczywistych niejasności tekstu prawnego (archaizmów, błędów ustawodawcy, niejednoznaczności języka itp.) - jest to tzw. klaryfikacyjna teoria wykładni.

- Przedstawiciele drugiego, bardziej radykalnego stanowiska twierdzą, że wykładni dokonujemy zawsze, nawet jeśli interpretujemy przepisy niebudzące wątpliwości pod względem językowym. Zawsze bowiem podmiot dokonujący wykładni powinien zbudować normę z przepisów; norma, jako kompletna wypowiedź dyrektywalna, nigdy nie jest przez prawodawcę sformułowana. Jest to tzw. derywacyjna teoria wykładni.

Reguły interpretacyjne wykładni

Niezależnie od tego, które ze stanowisk uznamy za dominujące, faktem jest, że za przeprowadzeniem wykładni (ujmowanej jako proces interpretowania i rozumienia prawa) przemawiają liczne racje natury lingwistycznej (niejasność, nieostrość, otwartość), systemowej (konieczność uwzględnienia skomplikowanych relacji systemowych, w jakich pozostaje norma prawna - por. wyżej) oraz funkcjonalnej (konieczność odtworzenia intencji prawodawcy). Reguły interpretacyjne służą odtworzeniu normy z przepisów.

Ze względu na typ zastosowanych dyrektyw wykładni można wyodrębnić:

- wykładnię językową (ze względu na językowy charakter prawa, ma ona znaczenie podstawowe) - polega na ustaleniu treści pojęć i zwrotów użytych do sformułowania przepisów; korzystamy więc z tych dyrektyw, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe; podmiot dokonujący wykładni kieruje się tu m.in. dyrektywą języka potocznego, dyrektywą języka prawnego, dyrektywą języka specjalistycznego, zakazem interpretacji synonimicznej i homonimicznej, zakazem wykładni per non est,

- wykładnię systemową - pełni ona rolę subsydiarną w stosunku do językowej; polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze względu na miejsce, jakie zajmuje on w systemie prawa, gałęzi prawa lub danym akcie normatywnym, gdyż miejsce to przesądza o przyjęciu określonych zasad bądź założeń ocennych odnoszących się do danego przepisu; wśród dyrektyw systemowych znajdziemy m.in. tę mówiącą o pierwszeństwie zasad prawnych (por. wyżej), o pierwszeństwie prawa europejskiego w stosunku do prawa wewnętrznego; zakaz prowadzenia wykładni w sposób prowadzący do sprzeczności czy luk,

- wykładnię funkcjonalną (celowościową) - polega na ustaleniu celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca, stanowiąc dany przepis (ratio legis); wykładnia ta obejmuje najmniej spójny zbiór dyrektyw; należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, obyczajowe czy religijne, konsekwencje ekonomiczne i społeczne oraz wspomniane intencje prawodawcy.

Ze względu na ten ostatni punkt w zależności od tego, czyje intencje i wolę rekonstruuje podmiot interpretujący, możemy wyróżnić różne teorie normatywne wykładni: tzw. teorię aktualnego ustawodawcy, teorię dynamiczną oraz teorię statyczną (prawodawcy historycznego).

Wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej może, lecz nie musi, pokrywać się z wynikiem wykładni językowej. Możemy w ten sposób uzyskać:

a) wykładnię literalną - gdy wyniki obu rodzajów wykładni pokrywają się,

b) wykładnię rozszerzającą - gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej (ustalona w ten sposób norma prawna) ma szerszy zakres niż norma ustalona na podstawie wykładni językowej,

c) wykładnię zwężającą - gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej ma węższy zakres niż wynik wykładni językowej.

Reguły inferencyjne wykładni

Proces wykładni uzupełniany jest również o tzw. wnioskowania prawnicze, czyli sposoby wyprowadzania norm z innych, już „stwierdzonych” norm prawnych. W wyniku kilkuwiekowej tradycji (sięgającej jeszcze czasów rzymskich) wyodrębniono wiele różnych typowych sposobów wnioskowania prawniczego. Największe zastosowanie mają jednak:

- wnioskowanie z podobieństwa (przez analogię) - jest to typ argumentacji odwołujących się do założenia o konsekwencji ocen prawodawcy; ma dwie postaci: a) analogii legis (podobieństwo między stanem unormowanym i nieunormowanym - możliwość zastosowania tego samego przepisu), b) analogii iuris (odwołanie się do zasad prawa lub systemu ocen prawodawcy). Analogię stosujemy w sytuacji stwierdzenia luki w prawie. Wnioskowanie z przeciwieństwa (a contrario) - nakazuje w sytuacjach odmiennych zachować się odmiennie,

- wnioskowania z uzasadnienia silniejszego na słabsze (a for­tiori) - polegające na zastosowaniu reguł: „jeżeli wolno więcej, to tym bardziej wolno mniej” oraz „jeżeli zabronione jest mniej, to tym bardziej zabronione jest więcej”,

- instrumentalne wynikanie norm - zrealizowanie jakiejś normy sformułowanej w przepisach prawnych wiąże się przyczynowo ze zrealizowaniem jakichś innych norm wyraźnie w przepisach niesformułowanych; jeżeli dopuszczalny jest cel, to dopuszczalne są prowadzące do niego środki,

- wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) - wnioskowanie odwrotne do analogii; rozumowanie to zakłada, że do sytuacji niepodpadających bezpośrednio pod normę, ale podobnych do tych w normie uregulowanych, nie stosujemy tej normy.

Podział wykładni ze względu na podmioty jej dokonujące

W zależności od tego, jaki podmiot dokonuje wykładni, ma ona inną moc wiążącą.

Wykładnia autentyczna, jeśli dokonywana jest przez ten sam podmiot, który ustanowił dane przepisy, wiąże w takim samym zakresie jak przepisy, których dotyczy; jako przykład podaje się tutaj układy zbiorowe pracy (interpretować je mogą podmioty zawierające układ).

Wykładni legalnej dokonuje podmiot posiadający szczególne upoważnienie, np. takiej wykładni dokonywał w Polsce przed 1997 r. Trybunał Konstytucyjny, badając zgodność ustaw z Kon­stytucją i zgodność aktów wykonawczych z ustawami; dzisiaj można zaliczyć do niej uchwały Sądu Najwyższego rozstrzygające wątpliwości lub rozbieżności co do wykładni prawa, choć nie ma co do tego powszechnej zgody; funkcjonuje również wykładnia legalna delegowana.

Wykładnia operatywna (organów stosujących prawo) - przede wszystkim sądów, ale również organów administracji; dokonywana jest na podstawie wyraźnego ustawowego upoważnienia; ma miejsce w procesie stosowania prawa przez organy państwa, tzn. podejmowania decyzji konkretnych i indywidualnych na podstawie ogólnych i abstrakcyjnych norm prawnych; moc wiążąca tej wykładni zależy od rodzaju podmiotu i od roli, w jakiej występuje; szczególne znaczenie ma w tym względzie orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Wykładnia doktrynalna (teoretyczna) jest rodzajem wykładni prywatnej; dokonywana jest przez osoby niemające upoważnienia ustawowego do podejmowania decyzji władczych, ale mogące oddziaływać na interpretację prawa siłą autorytetu (taki charakter mają np. komentarze do aktów normatywnych); wykładnia dokonywana przez doktrynę prawniczą.

Założenie racjonalności ustawodawcy

Założenie konieczne w procesie interpretacji prawa. De­ter­minuje przyjęcie w procesie wykładni takich a nie innych reguł interpretacyjnych. Zadaniem podmiotów dokonujących wykładni jest wykazanie racjonalności językowej i racjonalności aksjologicznej ustawodawcy. Racjonalny ustawodawca stawia sobie możliwe do realizacji cele, dobiera do ich osiągnięcia środki prawne wyrażone w języku adekwatnym do komunikatu, który chce przekazać, i kieruje się określonym (spójnym i zhierarchizowanym) systemem wartości. Nawet jeśli uznamy to założenie za kontrfaktyczne, na podmiocie dokonującym wykładni spoczywa ciężar wykazania racjonalności decyzji prawodawczej.

Przestrzeganie prawa

Norma prawna wyznacza swoim adresatom nakaz lub zakaz określonego postępowania. Zachowanie zgodne z treścią dyspozycji norm prawnych to realizowanie lub przestrzeganie (czyli realizowanie świadome) prawa, normy prawnej. Zachowanie niezgodne z normą prawną (nieprzestrzeganie prawa) może przybierać dwie postaci:

a) zachowań contra legem, niezgodnych z dyspozycją normy,

b) zachowań praeter legem, pozornie zgodnych z prawem, ale motywowanych chęcią obejścia prawa bądź wykorzystujących udzielone dozwolenia wbrew ich celowi (omijanie prawa).

Koniecznym warunkiem przestrzegania przez jakiś podmiot normy prawnej jest jego wiedza o tym, że norma obowiązuje i jakiej jest treści. Jeżeli prawodawca chce, żeby tworzone przez niego normy prawne oddziaływały na adresatów, musi przekazać im informację o tym, że prawo obowiązuje. Spośród różnych sposobów komunikowania treści prawa (publikacja gazetowa, książkowa, radio, telewizja, spór sądowy, w którym uczestniczymy) najważniejsze jest ogłoszenie aktu normatywnego, czyli jego urzędowe podanie do wiadomości spełniające określone warunki (por. wyżej). Ten akt poinformowania o prawie obowiązującym jest o tyle istotny, że ze względów socjotechnicznych państwo przyjmuje zasadę ignorantia iuris nocet. Wiąże się ona z tzw. fikcją powszechnej znajomości prawa.

Wymaganie publikacji podyktowane jest troską o skuteczność pra­wa. Skuteczność prawa możemy pojmować na różne sposoby:

a) skuteczność finistyczna - kiedy dzięki przestrzeganiu prawa przez adresatów zostaje osiągnięty cel regulacji prawnej,

b) skuteczność behawioralna - kiedy adresaci podporządkowują się nakazom i zakazom zawartym w normach prawnych; prawodawca zdobywa posłuch dla swoich dyrektyw,

c) skuteczność aksjologiczna - adresaci akceptują i internalizują wartości, które leżą u podstaw decyzji prawodawczych.

Socjologowie podzielili postawy przyjmowane wobec prawa przez jego adresatów w trzy rodzaje:

• postawa legalistyczna oznacza, że dajemy posłuch normom z tego względu, że są to normy prawne i zostały ustanowione przez upoważniony do tego autorytet,

• postawa konformistyczna polega na skłonności do tego, by swoje postępowanie dopasować do grupy społecznej, z którą się identyfikujemy,

• postawa oportunistyczna sprawia, że podporządkowujemy się normom ze względu na grożące sankcje lub oczekiwane nagrody.

Stosunek prawny

Stosunek prawny jest rodzajem tetycznego stosunku społecznego, określonego przez normy prawne. Elementami stosunku prawnego są: podmioty stosunku prawnego, treść stosunku prawnego oraz przedmiot stosunku prawnego. Stosunek prawny może przyjmować formę stosunku zobowiązaniowego (typowego dla stosunków prawa prywatnego) lub stosunku podległości kompetencji (spotykanego np. w prawie administracyjnym).

Fakty prawne

Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego następuje w wyniku zaistnienia faktów prawnych. Mogą to być:

a) zdarzenia - fakty niezależne od ludzkiej woli (śmierć, narodziny, klęska żywiołowa),

b) zachowania, na które składają się:

• czyny, czyli faktyczne czynności psychofizyczne wywołujące skutek prawny niezależnie od zamiaru danej osoby,

• czynności konwencjonalne (czynności prawne, orzeczenia sądów, decyzje administracyjne i akty stanowienia prawa).

Podmioty stosunków prawnych

a) osoby fizyczne

Status osób fizycznych określa zdolność prawna (tj. możność nabywania praw i obowiązków) oraz zdolność do czynności prawnych (możność nabywania praw i obowiązków w wyniku własnych oświadczeń woli).

Zdolność prawna nie może dziś być ograniczona ani odebrana. Jedynie w starożytności pozbawieni jej byli niewolnicy.

Zdolność do czynności prawnych może być ograniczona lub odebrana ze względu na wiek bądź upośledzenia umysłowe, jeżeli stwierdziło je orzeczenie sądu o tzw. ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym. Za osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych całkowicie lub częściowo działa jej przedstawiciel ustawowy (zwykle rodzic). Przedziały wiekowe: 0-13 lat lub całkowite ubezwłasnowolnienie - brak zdolności do czynności prawnych; ukończone 13-18 lat lub ubezwłasnowolnienie częściowe - ograniczona zdolność do czynności prawnych; powyżej 18. roku życia - pełna zdolność do czynności prawnych;

b) osoby prawne (jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają samodzielne prawo do nabywania praw i obowiązków o charakterze majątkowym, zwane osobowością prawną)

Osobą prawną jest taka jednostka organizacyjna, której przepisy szczególne przyznają zdolność do samodzielnego występowania w stosunkach prawnych. Osobami prawnymi są przedsiębiorstwa państwowe, spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, stowarzyszenia, partie polityczne, gminy lub fundacje. Osobowość prawną ma również państwo występujące w stosunkach majątkowych pod postacią Skarbu Państwa. Osobowości prawnej nie mają natomiast poszczególne organy państwa, a także jednostki budżetowe (szkoły, szpitale itp.). Osoby prawne możemy podzielić na: a) państwowe (Skarb Państwa, inne państwowe, przedsiębiorstwa, banki itp.) i prywatne, b) gospodarcze (spółki handlowe, banki, przedsiębiorstwa, spół­dzielnie) i niegospodarcze (stowarzyszenia, fundacje, partie polityczne, szkoły wyższe), c) korporacyjne (ich majątek pochodzi ze składek członkowskich) i fundacyjne (założyciel wyposaża osobę prawną w majątek, który jest następnie pomnażany, nie ma instytucji członków).

Tryby powstawania osób prawnych: ustawowy, rejestrowy, notyfikacyjny;

c) inne jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, lecz mogące występować samodzielnie w stosunkach prawnych określonego rodzaju, np. jako płatnicy podatku albo tzw. ułomne osoby prawne (np. spółka jawna, spółka komandytowa w Kodeksie spółek handlowych, inne spółki osobowe, spółka cywilna, stowarzyszenie zwykłe, wspólnota mieszkaniowa);

d) organy państwa.

Treść stosunku prawnego

Na treść stosunku prawnego składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego; uprawnienia jednej strony są zwykle związane, skorelowane z obowiązkami innego podmiotu (przykład: przepisy KC dotyczące najmu: art. 659, art. 662, art. 666, art. 667, art. 669).

Przedmiot stosunku prawnego:

a) przedmiot materialny, z którym wiąże się odpowiednie zachowanie ludzi (rzecz): ruchomości, nieruchomości, części składowe rzeczy (półka w szafie), przynależności (zapasowe koło do samochodu), pożytki (naturalne - plony, cywilne - czynsz za wynajmowane mieszkanie, prawa - odsetki z wierzytelności); przedmioty materialne niebędące rzeczami (ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym); przedmioty niematerialne (energia, dobra intelektualne, dobra osobiste (godność, dobre imię, swoboda sumienia), papiery wartościowe, pieniądze, przedsiębiorstwo,

b) określone zachowanie: czynności adwokata dla klienta, opieka nad dzieckiem, naprawa samochodu, korepetycje itp.

Ze względu na sposób regulacji prawnej stosunki prawne dzielimy na:

a) stosunki cywilnoprawne - charakteryzujące się równorzędnością stron, dobrowolnością nawiązania stosunku oraz wykorzystaniem sankcji nieważności (bezskuteczności) czynności prawnej oraz sankcji egzekucyjnej; zgodnie z zasadą swobody umów, istotna część norm, na których opierają się te stosunki, ma charakter ius dispositivum,

b) stosunki administracyjnoprawne - ich strony nie są równorzędne, przynajmniej jedna ze stron zajmuje pozycję władczą; nawiązanie tych stosunków może być wynikiem dobrowolnego działania, ale może być również konsekwencją jednostronnej decyzji władzy publicznej (np. decyzji o wywłaszczeniu lub wynikać może z mocy samego prawa, np. obowiązek meldunkowy); w stosunkach tych najczęściej wykorzystuje się sankcję egzekucyjną oraz posiłkowo sankcję karną; normy: głównie iuris cogentis,

c) stosunki prawnokarne - jedną ze stron tego stosunku jest sprawca przestępstwa lub wykroczenia (czynu społecznie niebezpiecznego zabronionego przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia), drugą stroną jest państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów (prokuratora, sądu itp.); podstawową sankcją jest sankcja karna. Stosunki prawnokarne regulowane są przez normy o charakterze ius cogens.

Koncepcja stosunku prawnego jest przydatna dla tych dziedzin regulacji prawnej, w których można określić (­zindywidualizować) przynajmniej jeden z podmiotów stosunku prawnego. Rzadko natomiast mówimy o stosunkach prawnych w tych przypadkach, kiedy są one obustronnie niezindywidualizowane, tzn. kiedy normy prawne wyznaczają obowiązki wszystkim wobec wszystkich albo wyznaczają obowiązki nieodniesione w wyraźny sposób do spraw jakichś innych podmiotów.

Odpowiedzialność prawna

Koncepcja odpowiedzialności prawnej jest komplementarna do problematyki stosunków prawnych.

Odpowiedzialność prawna w najszerszym rozumieniu oznacza przypisanie podmiotowi ujemnych następstw prawnych zachowań, zdarzeń lub stanów rzeczy podlegających ujemnej kwalifikacji prawnej. Wiążące określenie konsekwencji prawnych zachowań naruszających obowiązujące normy prawne należy wyłącznie do organów i instytucji do tego upoważnionych (kompetentnych). Ze względu na zindywidualizowany charakter takiej odpowiedzialności dokonuje się tego w procesie stosowania prawa, w oparciu o obowiązujące normy proceduralne.

W zasadzie można by mówić o tylu rodzajach odpowiedzialności prawnej, ile jest norm prawnych przewidujących negatywne konsekwencje naruszenia zawartych w nich dyspozycji. Przyjmuje się jednak rodzaje odpowiedzialności typowe dla charakteru stosunków prawnych.

Odpowiedzialność cywilnoprawna

Jest to rodzaj odpowiedzialności opartej na majątkowym charakterze sankcji. Może ona mieć charakter odszkodowawczy albo prewencyjny. Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej określa Kodeks cywilny.

a) Przesłanki odpowiedzialności cywilnej: fakt prawny, z którym prawo łączy obowiązek naprawienia szkody (np. wyrzucenie czegoś z okna, niezapłacenie raty), szkoda (czyli uszczerbek w majątku lub na osobie), związek przyczynowy między faktem a szkodą.

b) Podmioty odpowiedzialności cywilnej: Skarb Państwa, osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.

c) Odpowiedzialność cywilna obejmuje nie tylko własne zachowania podmiotów, ale również działania organów tych podmiotów (w przypadku osób prawnych), ich pełnomocników lub skutki prawne cudzych zachowań (np. odpowiedzialność rodziców za szkody wyrządzone przez dzieci), zachowań zwierząt oraz zdarzeń mających charakter faktów prawnych (por. wyżej).

d) Zasady odpowiedzialności cywilnej: zasada winy (zawinione działanie sprawcy powodujące szkodę; zasada ryzyka (podmiot odpowiedzialny nie wywołał szkody, ale znajduje się w określonej przez przepisy sytuacji); zasada słuszności (tylko w przypadkach ściśle przewidzianych przez prawo i uzasadnionych zasadami współżycia społecznego); zasada gwarancyjno-repartycyjna (np. z tytułu ubezpieczenia).

e) Rodzaje odpowiedzialności cywilnej:

• odpowiedzialność kontraktowa: art. 471 i n. KC - z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (dochodzi do niej np., gdy zobowiązanie wykonano w niewłaściwym miejscu, nieterminowo, świadczenie było złej jakości itp.); zwalniają od odpowiedzialności kontraktowej okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności,

• odpowiedzialność deliktowa - art. 415 i n. KC; jej podstawę stanowi delikt, in. czyn niedozwolony. Obejmuje ona naprawę szkody wynikłej z działania człowieka oraz wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy, jak również te, które powstają w wyniku użycia i wykorzystywania elementarnych sił przyrody.

Zasadnicza różnica między tymi dwoma rodzajami jest taka, że odpowiedzialność kontraktowa powstaje w związku z istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym, natomiast przy odpowiedzialności deliktowej taki stosunek zawiązuje się w momencie wyrządzenia szkody.

Odpowiedzialność prawnokarna

Odpowiedzialność za czyny zabronione (działania lub zaniechania) przepisami prawa karnego obowiązującymi w danym miejscu i czasie (zasada nullum crimen sine lege - art. 1 § 1 KK).

a) Przesłanki odpowiedzialności karnej: popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary (przy czym społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma); istnienie adekwatnego związku przyczynowego między czynem sprawcy a skutkiem przestępczym (np. zniszczenie dokumentów).

b) Podmioty: osoby fizyczne o określonych cechach (wiek: ukończone 17 lat, a w przypadkach prawem przewidzianych - 15 lat; odpowiedni stan zdrowia psychicznego w momencie popełnienia czynu, swoboda wyboru zachowania); osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej (na podstawie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary).

c) Odpowiada się tylko za własne czyny.

d) Zasada odpowiedzialności karnej to zasada winy (umyślnej bądź nieumyślnej).

e) Sytuacje wyłączające odpowiedzialność karną: obrona konieczna, stan wyższej konieczności, eksperyment, błąd co do znamion przestępstwa, błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność lub winę, nieświadomość bezprawności, niepoczytalność.

Odpowiedzialność konstytucyjna

W przypadku odpowiedzialności konstytucyjnej chodzi o przewidziane prawem konsekwencje wyciągane w stosunku do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie (jest ona więc ograniczona podmiotowo) za naruszenie konstytucji lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem i w zakresie swego urzędowania. Jest ona realizowana z inicjatywy parlamentu przed organem władzy sądowniczej (w Polsce jest to Trybunał Stanu). Odpowiedzialności konstytucyjnej w różnym zakresie przedmiotowym podlegają trzy grupy podmiotów:

a) Prezydent - zupełna i wyłączna odpowiedzialność konstytucyjna, także za popełnienie przestępstwa pospolitego,

b) Prezes i członkowie Rady Ministrów, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,

c) posłowie i senatorowie.

Odpowiedzialność parlamentarna (polityczna)

Jest to odpowiedzialność za polityczny kierunek sprawowania urzędu oraz za podejmowane akty i decyzje. Prawo do pociągnięcia do odpowiedzialności politycznej przysługuje tylko parlamentowi i dotyczy Rady Ministrów bądź jej poszczególnych członków. Może mieć charakter solidarny (wyrażenie konstruktywnego wotum nieufności dla RM) lub indywidualny (poszczególni członkowie Rady Ministrów oprócz premiera). Odpowiedzialność ta, ze względu na swój stricte polityczny charakter, może mieć miejsce w każdej sytuacji, kiedy parlament pragnie wyrazić niezadowolenie z rządu.

Bibliografia:

A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wpro­wadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2006

P. Byrczek, M. Pilch (red.), Wstęp do prawoznawstwa. Testy dla studentów, Warszawa 2007

J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996

S. Lewandowski, H. Machińska, A. Malinowski, J. Petzel, Logika dla prawników, Warszawa 2005

L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2004

T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003

J. Stelmach, R. Sarkowicz, Teoria prawa, Kraków 1998

S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2003

---