GADY

1. Budowa gadów

1. cechy ogólne

• kończyny pięciopalcowe (tylne są narządem napędowym na lądzie), u wodnych błony pławne lub płetwy; zakończone rogowymi pazurami

• często boczne wygięcie ciała przy poruszaniu się

• długi, ruchliwy ogon (niekiedy występuje zjawisko autotomii ogona)

• ciało pokryte rogowym naskórkiem tworzącym łuski (zachodzą na siebie dachówkowato, ale tworzą ciągłą warstwę co pozwala na linienie), niekiedy występują skostnienia skórne np. tarczki (granice tarczek i łusek nie pokrywają się ze sobą, co wzmacnia pancerz)

• u żółwi pancerz kostny pokryty płytkami rogowymi

• brak gruczołów w skórze (gady nie tracą więc wody przez skórę - przystosowanie do życia na lądzie lub nawet na pustyni)

• niekiedy jaskrawe ubarwienie, zróżnicowane w okresie godowym lub w zależności od koloru podłoża czy własnego nastroju

2. układy

• szkieletowy

• szkielet silnie skostniały

• występuje dźwigacz i obrotnik, czaszka połączona z pierwszym kręgiem za pomocą jednego kłykcia potylicznego (dzięki tym cechom głowa jest ruchoma)

• w czaszce okna skroniowe, w nich mięśnie szczęk

• kość kwadratowa, na której podwieszona jest żuchwa, umożliwia jej dużą ruchomość

• szczęka górna może być połączona z mózgoczaszką ruchomo (czaszka kinetyczna) lub nieruchomo (czaszka akinetyczna)

• kręgosłup podzielony na pięć odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy, ogonowy

• pojawiają się żebra (umożliwiają oddychanie gadom, które zachodzi przez płuca)

• w odcinku piersiowym często łączą się z mostkiem tworząc klatkę piersiową

• żebra po stronie brzusznej nie są połączone, co umożliwia rozciąganie tułowia (ułatwia to połykanie dużych ofiar)

• pokarmowy

• głównie drapieżne

• u niektórych występują zęby - u roślinożernych spłaszczone i karbowane, u niektórych jadowe (wydzielina gruczołów jadowych spływa wzdłuż tzw. zębów jadowych, niekiedy rurkowatych i zaostrzonych), gdy pysk jest zamknięty składają się do tyłu

• u żółwi szczęki pokryte rogowym dziobem

• ruchomy język, często jako narząd zmysłu (wysuwany z pyska) lub do chwytania ofiar

• występują gruczoły ślinowe

• połykanie ofiar głównie w całości, następnie trawione sokami trawiennymi

• powolny metabolizm

• gady w strefie umiarkowanej hibernują

• pysk → przełyk → żołądek → jelita → kloaka

• oddechowy

• narządem oddechowym płuca

• niekiedy występuje podniebienie oddzielające jamę nosową od gębowej (pozwala na oddychanie nawet gdy pysk jest wypełniony wodą)

• nozdrza wewnętrzne → gardziel → krtań → tchawica → oskrzela → płuca

• krwionośny

• zamknięty układ krążenia

• dwa obiegi krwi: duży i mały

• serce trójdziałowe: dwa przedsionki i komora

• krew nie miesza się (dzięki częściowej przegrodzie międzykomorowej, właściwemu wyprofilowaniu ścian komór, synchronizacji skurczów serca)

• brak stożka tętniczego

• występuje także zatoka żylna

• nerwowy

• mózg nieco większy od mózgu płazów (zanikło ułożenie liniowe jego części; półkule kresomózgowia nakrywają międzymózgowie)

• budowa mózgowia:

• kresomózgowie

• niewielka ilość kory nowej

• w bocznej ścianie występuje ciało prążkowane

• śródmózgowie

• tworzy ośrodki analizy wzrokowej (gady mają dobry wzrok), funkcja koordynacyjna całego mózgowia zanikła

• móżdżek

• dobrze rozwinięty u organizmów aktywnych ruchowo

• pokryty korą móżdżku

• rdzeń przedłużony

• ma esowate, charakterystyczne dla owodniowców, wygięcia

• mała waga i znaczenie (przyczyną ograniczenie czucia skórnego)

• 12 par nerwów czaszkowych

• oczy z powiekami (powieka górna, dolna i migotka)

• akomodacja w wyniku dociskania soczewki do pierścienia tarczek kostnych w twardówce

• u węży soczewka żółtawa, swoiste receptory wzrokowe (czopki podwójne), brak ruchomych powiek, niektórych mięśni gałki ocznej i pierścienia kostnego w twardówce

• u pierwotnych występowało oko ciemieniowe, u większości owodniowców przekształciło się w szyszynkę (niektóre gady mają jedynie otwór w czaszce będący pozostałością tego oka)

• u niektórych węży występuje jamka policzkowa

• występuje pojedyncza kosteczka słuchowa - strzemiączko (kolumienka)

• ucho środkowe oddzielone od otoczenia błoną bębenkowa (u żółwi i węży zarówno błona jak i jama ucha środkowego nie występują - są więc głuche)

• brak ucha zewnętrznego

• rozdwojony język węży i niektórych jaszczurek regularnie bada otoczenie, po czym jego końce muskają narządy Jacobsona

• u niektórych gruczoły zapachowe, aktywne w okresie godowym

• wydalniczy

• składa się z nerek ostatecznych, moczowodów, pęcherza moczowego i kloaki

• główną funkcją wydalanie kwasu moczowego (przystosowanie do życia na lądzie lub nawet na pustyni) lub mocznika i amoniaku (u wodnych)

2. Rozmnażanie

• zapłodnienie wewnętrzne (u samców występuje prącie powstałe z przekształcenia kloaki)

• występuje jajorodność lub jajożyworodność

• jaja gadów mają skórzastą skorupkę (niekiedy zmineralizowana, zbudowana z węglanu wapnia)

• nasienie trafia do pochwy i wędruje do zbiorników nasienia, gdzie plemniki mogą czekać wiele miesięcy lub lat na zapłodnienie jaj w górnym odcinku jajowodu

• końcowy odcinek jajowodu to tzw. gruczoł skorupkowy

• jaja znoszone są w miejscach wygrzebanych w ziemi i nasłonecznionych (butwienie roślinności dostarcza ciepła do inkubacji jaj; pytony wysiadują jaja ogrzewając je skurczami mięśni - zaczątek stałocieplności)

• młode po wykluciu są samodzielne i podobne do rodziców

• tylko u krokodyli opieka nad potomstwem (strzegą gniazda, pomagają się wykluwać młodym, przenoszą w pysku wodę, pilnują)

polega ona na odrzucaniu ogona w razie zagrożenia, by odwrócić uwagę napastnika; potem ulega częściowej regeneracji

zapadają w sen zimowy

występują w nim gastrolity (inaczej kamienie żołądkowe), które służą do rozcierania pokarmu (często połykany w całości), a u krokodyli także funkcja balastu

wzmocniona chrzęstnymi pierścieniami, dzięki czemu się nie zapada

u węży występuje tylko prawe płuco; są workowate i gąbczaste, niekiedy na ich końcach występują worki powietrzne pozwalające nadymać ciało lub służyć jako narząd hydrostatyczny; ich wentylację umożliwiają ruchy żeber piersiowych

u krokodyli przegroda jest pełna, ale występuje w niej specjalny otwór u nasady aorty lewej i prawej, który pozwala na włączenie obiegu płucnego na czas nurkowania

zbudowana z istoty szarej; wraz z ciałem prążkowanym pełnią funkcję nadrzędnych ośrodków koordynacji nerwowej gadów

tworzy go skupienie kadłubów neuronów; wraz z korą nową pełnią funkcję nadrzędnych ośrodków koordynacji nerwowej gadów

jest bardzo wrażliwa na promieniowanie podczerwone; umożliwia polowanie po ciemku

parzyste kieszonki położone na podniebieniu, zaopatrzone w receptory chemiczne - umożliwiają więc czucie wielu substancji; zapewniają świetny węch

1

3

---