28. Emulacja, ingenium, imaginacja, cudowność w świadomości
teoretycznoliterackie od XVI -XVII wieku.
Notatki z wykładu:
Konteksty kulturowe ( XVw.)
- humanizm na tle studium (et renovatio) antiqwitatis,
- filologiczne zainteresowania, edytorstwo (druk!)
- ad fontes, homo trillinguis
- spór platonizmu z arystotelizmem- różne środki naukowe obierały jedną z tych perspektyw, było to zmienne ; homo loquens- antropocentryzm, myślenie o języku, pochwała wymowy i agon sztuk (Leonardo)- rozpoczęli go malarze i rzeźbiarze; zwrot ku ideom- Platon- piękno!(składnik istotny aż do Lessinga), rywalizacja między sztukami i humanae litterae- antropologia i piśmiennictwo
Rywalizacja między sztukami, wysoka pozycja poezji-traktowana jako siostra teologii bowiem podobnie jak ona wprowadza w tajemnicę, jest źródłem oświecenia.
Cyceronizm- rozpoczyna Petrarka, który zresztą uważany jest za odkrywcę Cycerona: ambicja, imitacja stylistyczna, naśladowanie.
Renesansowe poetyki (XV-XVI w.)
- od łac. do języków narodowych
- od badań filologiczno- interpretacyjnych do własnych prób tworzenia oryginalnych teorii
- wraz z uzasadnieniem odrębności świata poetyckiego wywalczenie autonomii do wiedzy o poezji, czyli przezwyciężenie wielowiekowego dziedzictwa średniowiecznego
(KONTEKST Arystoeles odrzucił stanowisko Platona. Idee zastąpił pojęciami powtsjącymi przy współudziale wyobrażeń pochodzących od poznawalnego zmysłowo świata. Uważał, że przedmioty właściwe dla poszczególnych zmysłów zbiegają się w zmyśle wspólnym, a ten związany jest z wyobraźnią, na która pada światło intelektu czynnego. Pozwala to na odsłonięcie koniecznych, niezmiennych i powszechnych aspektów poznawanego swiata, które jako pojęcia przejmowane są przez intelekt bierny.
Arystoteles podawał zasady, którymi wyobraźnia kieruje się łącząc ze sobą wyobrażenia: podobieństwo, kontrast, styczność. Korzystając z tych zasad, wykorzystuje się wyobrażenia w zaawansowanych mnemotechnikach, przy czym zwiększeniu ich trwałości sprzyjają przeżycia emocjonalne, doświadczane w trakcie ich tworzenia, organizowanie wyobrażeń w kompleksy, tworzenie układów powiązanych jakąś zasadą (asocjacje) oraz przywoływanie ich z dużą częstotliwością.
Platon łączył twórczość artystyczną z wyobraźnią, ale utrzymywał, że wyobraźnia nie ma dostępu do świata idei i dlatego sceptycznie traktował jej mozliwości poznawcze. Natomiast Arystoteles uważał, że uczestniczy ona w procesie poznawczym, a tworzone przez nią obrazy znajdują się między zmysłami a myślą.)
Akademia Platońska- Florencja (II połowa XVw.)
Piękno jako jakość duchowa- istotna jedność; sztuka to poznanie bezpośrednie, artysta jest kreatorem dzięki duchowemu dostępowi do piękna( dziedzictwo Plotyna- metafizyka piękna i sztuki). Próbowano pogodzić koncepcje Platona z Arystotelesowskimi - Pico Della Mirandola-z tradycji platońskiej szał poetycki i wyobraźnia (IMAGINACJA)-moc kreacyjna.
Padwa- ośrodek Arystoteleizmu- próby oczyszczenia Arystotelesa z naleciałości scholastycznych, czyli średniowiecznych
Wiek XVI- złoty wiek poetyki!
(powyższej w wielkim skrócie zarysowałam to, co prof. Judkowiak opowiadała przechodząc do interesujących nas pojęć)
Spory teoretyczne w nurcie cyceronizmu: otwarcie drogi ku sporowi starożytników z nowożytnikami:
-dyskusja nad imitacją- jej ojczyzną jest antyczny Rzym
-mimesis- gr. odsyła do odwzorowania rzeczywistości
-imitatio- do wzorców literackich: antycznych, klasycznych tj. doskonałych; copia verbum- nakaz gromadzenia przykładów z tradycji, przetwarzanie, nowa słodycz, zbieranie pyłków- układanie, synteza- miód
-aemulatio- współzawodnictwa, rywalizacji- toposy: pszczoły, ojciec i syn! Chęć nowego spojrzenia, szacunek dla antyku, ale pragnienie nowości-zmierzanie ku przyszłości- nowożytnicy
Tradycja neołacińska- wyczerpanie, niemożność stworzenia niczego nowego- pojawia się pojęcie aemulatio- jako rywaliacji ze wzorcami antycznymi- chęć prześcignięcia jej
Emulacja horacjańska i kwintyliańska: ingenium (proporium - zindywidualizowanie), necio quid (coś co porywa-z naciskiem na indywidualny odbiór)
inwencja= imitacja twórcza
imitacja wielowzorcowa (pszczoła toposem polimitacyjnym)
Ciceronianus (1528) Erazma z Rotterdamu i polemika z Juliuszem Cezarem Scaligerem Oratio (1531)
I debata cycerońska XV w.- włoska
II debata w XVI w.- impuls północny przeciw powierzchowności formalistycznej w imitowaniu (jednorazowa imitacja niewolnicza sprzeczna z duchem postulatów cycerońskich! Ogranicza inwencję, zakłóca koherencję res i verba: kroczyć po śladach z pragnieniem nie tyle dorównania, co doścignięcia, a nawet przewyższenia wzorca (emulacja)
Scalinger: różne jest nieporównywalne, a w istocie tylko gorsze…
Imitatio: niebezpieczeństwo wypaczenia wzoru, powtórzenia jego błędów, naśladowania formalnego, a nie „ducha” dzieła
Anonim (Pseudo-Longinus O wzniosłości inaczej O górności gr. hypsos) jako teoria imitacyjna- czytelnicy wznoszą się na skrzydłach cudzej wielkości
Sztuka górności wedle Pseudo Longinusa:
Physis - noesis- wzniosła myśl, conception ; pathos - żarliwość, aura, natężenie uczuć, passiom-> narzędzie
Techne - wyrażenie expression ; phrasis- dobór słów, nowe słowa ze starej struktury; schemata- figury myśli/mowy; synthesis- kompozycja, układ-jednorodność
Wzniosłość jako cecha estetyczna w odbiorze przekształca się w zniewalające zachwycenie, uniesienie (ekstasis- bycie poza sobą)- wymagające wspólnoty artysty i odbiorcy, dzielenia doświadczenia wyobrażeniowo- emocjonalnego, czyli pewnej uniwersalności.
Powiązanie estetyki, retoryki i etyki oraz religijności (wzniosłość transcendentalnego człowieka).
Ku barkowej teorii twórczości- w istocie kontynuacja i wyrafinowanie renesansowej myśli o poezji !!!
Nowe zadania sztuki zdefiniował sobór trydencki (1545-63)
Antonio Possevino: kultura służebna wobec chrześcijaństwa, cel- AMDG (łacińska dewiza Towarzystwa Jezusowego znacząca na większą chwałę Bożą) i moralne ulepszenie człowieka, wyrażać należy prawdę, a nie fikcję!- oczyszczenie poezji z elementów pogańskich i nieobyczajowych- podziw na rodzimego i nowożytnego- zapowiedź sporu starożytników i nowożytników.
Lodovico Castelverto- od zainteresowania językiem poezji ku wyobraźni
Francesco Patrizi- poezja jako ekspresja, cudowność w poezji- elementy, które nie mieszczą się w naśladowaniu np. przyszłość w niebie, czy otchłani.
Wykład dotyczący tego zagadnienia urywa się w tym momencie, kontekstowo do tych zagadnień powróciła przy omawianiu konceptu.
Pojęcia wg Korolko:
Emulacja, ingenium, imaginacja, cudowność
Rywalizacja (łac. aemulatio, od łac. aemulari `naśladować, współzawodniczyć'). Budzenie uczuć współzawodnictwa, rywalizacji bywa środkiem w perswazji o charakterze agitacyjnym. Celem mówcy jest takie przedstawienie retorycznego dyskursu, aby wywołać u słuchaczy chęć dorównania lub prześcignięcia proponowanych postaw, przymiotów itp.
Ingenium (z łac. ingenium lub acumen, z gr. fίsilis) są to wrodzone zdolności poety, jego talent. Pojęcie to pojawiło się w dziele Horacego Ars poetica.
Według Horacego (List do Pizonów) dzieło musi być jednorodne, jednolite, oparte na jednej koncepcji. Virtutes discendi, czyli zalety stylu, mogą się przerodzić w wady stylu. Horacy pojmuje sztukę jako opanowanie jej zasad tworzenia, jest to podstawowy wyznacznik jego teorii poezji. Warunkiem sukcesu jest wybór celu zgodnego z możliwościami twórcy i jego wrodzonym talentem. Brak harmonii między sztuką (ars) a talentem (ingenium) może prowadzić do niepowodzeń.
Z Listu do Pizonów: Czy godny pochwały utwór poetycki powstaje talentem czy sztuką, to pytanie nieraz rozstrzygano. Ja nie widzę, na co by się zdała sama nauka bez bogatej żyłki poetyckiej, ani talent bez wykształcenia: tak jedno wymaga pomocy drugiego i wchodzi z nim w przyjazne porozumienie.
„We wszystkich epokach charakteryzujących się większą lub mniejszą hegemonią retoryki podkreślano, że warunkiem niezbędnym sprawności retorycznej (gr. héksis, łac. facilitias) są przyrodzone zdolności (łac. ingenium). O ile jednak w odniesieniu do twórczości poetyckiej pojęcia „talent” i „natchnienie” uważane są za najistotniejsze, o tyle w sztuce retorycznej minimalizowano znaczenie talentu wobec wiedzy, pracy i ćwiczeń. Tendencję tę najlepiej wyraża przysłowie: Poeta nascitur, orator fit `poeta rodzi się poetą, mówca staje się mówcą.”
………………..
Wyobraźnia (też imaginatio, phantasia, fantasia) była nowym pojęciem w myśli hedonistycznej.
Jest jednym ze zmysłów wewnętrznych, receptywno-twórczym, który swym wpływem obejmuje ludzkie poznanie intelektualne, wolę oraz uczucia, odgrywając ważną rolę w zyciu osobowym człowieka.
Wyobraźnia jest to zdolność do przywoływania i tworzenia w myślach wyobrażeń. Źródłem przechowywanych w pamięci wyobrażeń, są wrażenia zmysłowe. Często odróżnienie tych wrażeń od wyobrażeń jest trudne, gdyż w ciągłym strumieniu świadomości, z jakim mamy do czynienia w praktyce, występują one jednocześnie obok siebie. Dobrym dowodem na to jest sen i marzenia senne, podczas których powstają wyobrażenia odizolowane od wrażeń zmysłowych. Działaniu wyobraźni, w porównaniu do efektów pracy zmysłów, przypisuje się większą aktywność i mniejszą złożoność oraz intensywność (np. E. Husserl).
W nurcie parmenidejsko-platońskim wyobraźnię poznawczo dezawuowano, ponieważ jako władza zmysłowa nie jest w stanie ująć bytu prostego, niezmiennego i niematerialnego (prawdziwy byt Parmenidesa, Platońskie idee). Platon wyjaśniał, że spośród czterech typów poznania, dwie pierwsze należą do nauki, a dwie pozostałe do opinii. Najwyższe jest poznanie racjonalne, na które składa się intuicja jako domena matematyki. W pierwszym w ogóle nie ma wyobrażeń, w drugiej pojawiają się tylko w funkcji pomocniczej. Pozostałe typy poznania (należące do opinii) opierają się na przekonaniach bądź na wyobraźni i mają niewielkie znaczenie z punktu widzenia prawdy.
Potoczne rozumienie pojęcia cudowności: jest to występowanie w obrębie świata przedstawionego w dziele literackim postaci fantastycznych, zjawisk nadnaturalnych, motywacji wykraczających poza pojęcia zdroworozsądkowe itp. Występowała np. w antyku - w eposach, w których bóstwa aktywnie uczestniczyły w akcji utworu, ale również w eposach nowożytnych, w których bogowie mitologiczni zostali zastąpieni przez postaci chrześcijańskie (np. Jerozolima wyzwolona T. Tassa).
Tasso: Cudowność powinna opierać się na religii.
Dwa aspekty cudowności: cud pozornie prawdopodobny i cud chrześcijański.
Pojęcie cudowności pojawia się u Arystotelesa: Podobizny rzeczy oglądamy z przyjemnością, dlatego że jednocześnie widzimy sztukę, która je stworzyła, np. sztukę malarską lub rzeźbiarską; ale czyż z większą przyjemnością nie będziemy oglądać samych rzeczy naturalnych, w których możemy dostrzec przyczyny? We wszystkich tworach natury tkwi coś cudownego.
Autor Poetyki był zwolennikiem poznawczych walorów poezji. Wymagał od twórców przedstawiania zdarzeń możliwych, a zarazem zgodnych z potoczną wiedzą i rzeczywistością postulowaną. Dopuszczał wprawdzie przedstawianie rzeczy niemożliwych, ale skłonny był na to ustępstwo jedynie w przypadku twórców wysoko utalentowanych, tym samym w poezji waloryzował prawidła ściśle artystyczne. Kategorię cudowności omówił Arystoteles bliżej w teorii tragedii (dzieli tragedie na: proste, zawikłane, patetyczne, zawierające czynnik cudowności) i eposu, a zatem włączył do problematyki natury genologicznej, traktując jako aprobowany w dziele element intelektualnej, zaskakującej niespodzianki, jakiej odbiorca nie oczekiwał (w dramacie) lub która niezgodna jest z jego wiedzą, rozumem (epopeja), lecz sprawia przyjemność.
Cudowność to łączenie prawdopodobnego z nieprawdopodobnym.