Typologia polityki społecznej
Terminem polityka społeczna określa się szereg dziedzin, które maja rożne nazwy i rożne cele. Można by jednak powiedzieć że polityka społeczna to cały system zabezpieczenia społecznego, mający związek z takimi dziedzinami, jak oświata, zdrowie, budownictwo mieszkaniowe, zatrudnienie, opieka społeczna, pomoc socjalna.
Służby społeczne maja dbać o zabezpieczenia socjalne obywateli i ich rozwój.
Powinny spełnić dwa zadania:
• uzupełnić opiekę lub zapewnić pomoc dla osób, które nie mogą zabezpieczyć jej sobie same albo uzyskać od najbliższego otoczenia rodzinnego,
działać na rzecz społecznej integracji osób wyłączonych ze społeczności lub żyjących na marginesie.
Istotą służb społecznych jest świadczenie indywidualnych usług zależnie od tego czy chodzi o zapewnienie jakości i poziomu życia. (zakres świadczeń finansowych), czy o pomoc(usługi skierowane do konkretnych osób).
Koncepcja dzisiejszego państwa dobrobytu sięga korzeniami do dyskusji ideowych z XIX wieku tj. prądów socjalistycznych, jak również idei chrześcijańskich (zawartych w Encyklice Rerum novarum Leona XIII).
Po raz pierwszy o prawach socjalnych mówi się w Konstytucji Weimarskiej w 1919r.
W latach trzydziestych po kryzysie gospodarczym zainteresowano się ubezpieczeniami społecznymi. Nieco później zwrócono uwagę na takie dziedziny służb społecznych jak ochrona zdrowia, zatrudnienie, budownictwo mieszkaniowe.
Dopiero od roku 1942 do połowy lat sześćdziesiątych rozpoczęła się interwencja państw w gospodarce dla utrzymania pełnego zatrudnienia lub zagwarantowania jego wysokiego poziomu.
Również publicznie oferowano szereg świadczeń społecznych takich jak:
oświata,
służba zdrowia,
emerytury,
zasiłki rodzinne,
mieszkaniowe, które stały się dostępne dla ogółu obywateli.
Państwo także zaczęło brać odpowiedzialność za utrzymanie minimalnego poziomu życia obywateli i traktować to jako społeczne prawo, a nie jako jałmużnę .
Kryzys gospodarczy w latach sześćdziesiątych, wzrost społecznych żądań, zwiększenie się bezrobocia konieczność zagwarantowania świadczeń spowodował krytykę tych zasad i wzmógł tendencję do ograniczania roli państwa i pomocy społecznej .
We współczesnej historii państw europejskich wykształciły się różne formy pomocy dla osób słabych i niezaradnych ekonomicznie. Ze względu na możliwość swobodnego przemieszczania się wszystkich obywateli powstała potrzeba ujednolicenia minimalnych norm, standardów i wartości socjalnych.
Dokonując podziału różnych modeli polityki społecznej zwraca się uwagę na następujące kryteria :
dostęp do świadczeń i usług,
selektywność lub powszechność ochrony socjalnej,
jakość i poziom świadczeń i usług,
zakres i cele polityki rynku pracy,
rola władz publicznych w zaspakajaniu podstawowych potrzeb obywateli,
sposoby finansowania programów socjalnych.
Istnieje kilka klasyfikacji występujących modeli polityki społecznej. Najbardziej znane typologie zaproponowane zostały przez takich autorów jak R. Titmuss, N. Furniss, D. Tilton, G. Esping Andersen, a także przez Polaka M. Księżopolskiego.
Wyodrębnione modele polityki społecznej przez R.Timussa oparte są na wzajemnych relacjach między polityką społeczną i ekonomiczną.
Wyróżnił on trzy modele :
model marginalny,
motywacyjny,
instytucjonalno - restrybucyjny.
Według modelu marginalnego celem państwa opiekuńczego powinno być nauczanie ludzi, jak radzić sobie bez pomocy państwa. Dopiero gdy zawiedzie rynek prywatny i rodzina powinno wkraczać państwo z pomocą i to tylko jako rozwiązanie doraźne .
Model motywacyjny zakłada priorytet zasług i wydajności pracy w procesie zaspakajania potrzeb, a także kształtowanie lojalności klasowej i grupowej.
Model instytucjonalno - redystrybucyjny uznaje politykę społeczną za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa, gwarantującą powszechny dostęp do świadczeń i usług. Model ten opiera się częściowo na zasadzie równości społecznej .
Klasyfikacja N. Furnissa i T. Tiltona dokonuje typologii na podstawie kryterium możliwych form ingerencji państwa kapitalistycznego w wolną grę sil rynkowych.
Zaproponowali oni trzy typy państwa opiekuńczego:
państwo pozytywne ,
bezpieczeństwa socjalnego,
dobrobytu społecznego.
Model państwa pozytywnego jest porównywalny z modelem liberalnym. Potrzebuje on polityki społecznej do ochrony właścicieli kapitału przed trudnościami związanymi z grą sił rynkowych. Środkiem do tego celu ma być rozwój ubezpieczeń społecznych wyrównujących dochody pracowników najemnych i przenoszących ryzyko bezrobocia lub choroby z jednostki na całą populację.
Państwo bezpieczeństwa socjalnego chce zagwarantować minimalny dochód wszystkim obywatelom, nie tylko wybranym grupom pracującym.
Ma to stworzyć społeczeństwo: równych szans.
Celem modelu państwa dobrobytu społecznego jest zabezpieczenie równości szans jak również wyrównanie warunków życiowych .
Ze względu na dostęp do świadczeń i usług, podziały społeczne, relację między państwem a rynkiem prywatnym w ubezpieczeniach emerytalnych G. Esping -Andersen zaproponował trzy różne modele polityki społecznej.
Wyodrębnił on państwo:
liberalne,
konserwatywno - korporacyne,
socjaldemokratyczne.
W modelu liberalnym dominują świadczenia o charakterze opiekuńczym, świadczenia te przysługują osom o niskich dochodach. Świadczenia te nie powinny zastępować pracy zarobkowej jako głównego źródła utrzymania. Wysokość świadczeń jest umiarkowana, dostęp do nich jest ograniczony, a korzystanie z nich połączone jest z obniżeniem statusu społecznego.
Koncepcja liberalna nie uwzględnia sytuacji rodzinnej podatnika, każdy płaci w zależności od wysokości dochodu, a nie od indywidualnej zdolności podatkowej. Według modelu liberalnego trzeba zabrać część dochodu, żeby racjonalnie zainwestować. Poprawa warunków życia wszystkich obywateli jest wyłącznie skutkiem rozwijającej się gospodarki, im wyższy dochód społeczny, tym lepsze warunki życia obywateli.
Według przedstawicieli tego modelu problemy społeczne są spowodowane przyczynami natury jednostkowej , głównym zadaniem polityki społecznej jest łagodzenie biedy.
W państwach konserwatywno-korporacyjnych obserwuje się silny wpływ Kościoła i przywiązanie do zachowania tradycyjnych wartości rodzinnych. Ubezpieczenia społeczne nie obejmują niepracujących żon , a świadczenia rodzinne stymulują macierzyństwo .
Opieka nad dzieckiem i inne usługi są słabo rozwinięte, a władze publiczne decydują się na pomoc dopiero w razie wyczerpania zdolności rodziny do pomocy swoim członkom. Instytucje publiczne nie powinny rodziny zastępować, nie powinny również utrudniać wykonywanie jej podstawowych funkcji związanych z samodzielnym zapewnieniem członkom rodziny środków utrzymania.
W szczególności instytucje publiczne nie mogą zabierać rodzinie jej własnego niezbędnego dla zaspokojenia podstawowych potrzeb konsumpcyjnych dochodu.
Model socjaldemokratyczny występuje w krajach w których prawa socjalne zostały przyznane także klasom średnim. Rozwija się tu zasada solidarności, kolektywizmu, uniwersalizmu. Duże znaczenie posiadają ruchy robotnicze oraz związki zawodowe.
Model ten sprzyja rozwojowi klasy średniej co w rezultacie oznacza podniesienie wysokości i jakości świadczeń usług socjalnych, które odpowiadałyby wymaganiom klasy średniej.
Państwo powinno w modelu tym zapewnić pracę swoim obywatelom.
Model ten zakłada obciążenie podatkami wszystkich obywateli na równi bez uwzględniania ich zdolności podatkowych. Koncepcja ta zakłada że przy równych dochodach wszyscy płacą równe podatki. Natomiast tym którzy potrzebują pomocy daje się zasiłek przyznawany według ustalonych kryteriów.
Przedstawiciele tego modelu uważają, że głównym źródłem problemów socjalnych jest struktura społeczno- gospodarcza danego społeczeństwa rozwiązanie problemów widzą w sferze podziału.
Przedstawiciel polskiej nauki o polityce społecznej M. Księżopolski wyróżnił cztery modele polityki społecznej:
korporacyjny,
rezydualny,
rudymentarny,
opiekuńczy.
Model korporacyjny zwany inaczej konserwatywnym lub motywacyjnym, zakłada że obywatele pracując ubezpieczają się na okres, kiedy nie będą mogli utrzymać się z pracy. Państwo gwarantuje podstawowe zabezpieczenia socjalne, ale zadania te realizują organizacje poza rządowe. Programy socjalne mają na celu kształtowanie lojalności klasowej i grupowej. Nie powinny zakłócać mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej
Prawo do pomocy i wysokości świadczeń zależy od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują głownie ubezpieczonym i są obowiązkowe .
Podstawą stabilizacji społeczno ekonomicznej w modelu rezydualnym jest samodzielne zaspakajanie potrzeb socjalnych przez obywateli.
Uznaje on:
wolność jednostki,
wolny rynek,
równość traktowania,
uniwersalizm.
Państwo pomaga w ostateczności tym którzy sami nie potrafią pomóc.
Państwowa pomoc jest traktowana jako ostatnia deska ratunku. Tylko wtedy gdy potrzeby jednostki nie są zaspokojone przez rynek prywatny lub rodzinę może wkroczyć polityka społeczna, ale pod postacią rozwiązań doraźnych.
Model ten zakłada iż:
obowiązkowe ubezpieczenia społeczne,
powszechna służba zdrowia ,
zasiłki rodzinne gwarantują wszystkim obywatelom pewne minimum dochodu niezbędne do utrzymania się i do zaspokojenia podstawowych potrzeb.
Model rudymentarny inaczej elementarny jest realizowany najsłabszych ekonomiczne w których duża część pomocy społecznej opiera się na dobroczynności, a większość potrzeb społecznych starają się zaspokoić organizacje pozarządowe.
Państwo realizując ten model zabezpiecza podstawową ochronę socjalną dla swoich obywateli ustalając pewne minimum socjalne i różnicując świadczenia socjalne w zależności od potrzeb.
Założenia tego modelu wywodzą się z zasad nauki Kościoła katolickiego .W modelu tym głównymi podmiotami polityki społecznej ma być nie państwo, a rodzina, organizacje, wspólnoty lokalne, a także Kościół i organizacje charytatywne.
Troska państwa dla swoich obywateli o:
zatrudnienie,
wysoki poziom usług socjalnych,
wyspecjalizowane służby społeczne,
to charakterystyczne cechy modelu opiekuńczego nazywanego socjalnym.
Rozwój związków zawodowych i klasy średniej jest asekurowany przez państwo. Polityka społeczna uważana jest za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa ,gwarantującą powszechny dostęp do świadczeń i usług.
Opierając się przede wszystkim na kryterium potrzeb. Odpowiedzialność za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne każdej jednostki ponosi społeczeństwo ,a nie rodzina ani rynek prywatny lecz nie jest ono w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenia potrzeb na dostatecznym poziomie.
Wszyscy są uprawnieni:
do godziwego poziomu życia,
prawa do świadczeń socjalnych,
usług opartych na kryterium potrzeb,
niezależnie od funkcjonowania rynku i własnego wkładu.
Państwo gwarantuje opiekę każdemu obywatelowi od narodzin aż do śmierci.
Współczesna sytuacja społeczna ukazująca nierówności społeczne nakłada na rządy wszystkich państw nowe zadania.
Rozpoczął się więc etap ponadnarodowego rozwiązywania kwestii socjalnych charakterystycznych dla wszystkich społeczeństw i państw.
Ujednolicania standardów i norm socjalnych. W klasycznych państwach dobrobytu socjalnego wydatki z budżetów lokalnych przeznacza się w znacznym stopniu na pomoc społeczną .
Można sobie zadać pytanie czy następuje kryzys państwa dobrobytu, czy też załamuje się liberalny model polityki społecznej w kierunku modelu konserwatywnego.
Niedawne modele polityki społecznej nie są już aktualne we współczesnym świecie. Wzrastające w obecnych społeczeństwach ubóstwo staje się motorem przeobrażeń i nowych oczekiwań od polityki społecznej państwa m.in. poprzez zmianę struktury wydatków przeznaczonych na cele społeczne, wzrost usług socjalnych, wzrastające potrzeby i oczekiwania społeczne ludzi asekuracja ryzyk życiowych poprzez rozwój systemu ubezpieczeń społecznych.
We współczesnym świecie państwo nie może pozostawać bierne wobec socjalnych potrzeb swoich obywateli.
Liczba osób powyżej 60r. życia wzrasta a liczba ludności w wieku produkcyjnym obniża się, co rodzi tendencje do starzenie się społeczeństwa co w rezultacie powoduje nowe obciążenia systemu emerytalnego, a z tym wiąże się wzrost presji na system opieki społecznej, relatywny brak rąk do pracy oraz nacisk demograficzny.
Coraz bardziej przekształca się model rodziny, więcej lat poświęcamy na naukę, następuje schyłek tradycyjnych wartości . W obecnych czasach rodzina coraz bardziej traci na znaczeniu.
W wielu krajach ,jedna trzecią wszystkich gospodarstw domowych tworzą osoby samotne, coraz częściej rejestruje się małżeństwa bezdzietne .Obserwuje się również brak szacunku, a nawet całkowite odrzucenie autorytetów(politycznych, społecznych),czemu towarzyszy spadek prestiżu technologii i nauki oraz kryzys racjonalizmu.
Wszystkie problemy końca wieku są aktualne i coraz trudniejsze do rozwiązania.
Pokuszono się więc o stworzenie pięciu scenariuszy jak może wyglądać przyszłość społeczeństwa Europy.
Scenariusze zostały oparte głownie na sferze publicznej:
jeden z nich zakłada rozpad unii socjalnej, polityka społeczna będzie zablokowana, jako nie istotny czynnik.
w drugim wariancie zwiększyłoby się poczucie tożsamości lokalnej umocniłyby się struktury sąsiedzkie, stowarzyszenia i organizacje samopomocy.
inny wariant zakłada liczne reformy społeczne a takie wartości jak zaufanie, solidarność i odpowiedzialność będą się rozpowszechniać.
jeszcze jedna wersja zakłada głębokie przekształcenia systemu ekonomicznego i politycznego pod wpływem wartości preferujących ochronę środowiska rozwój ludzkiej jednostki.
ostatni scenariusz daje priorytet dla spraw bezpieczeństwa odsuwa na plan dalszy działania socjalne.
Państwa Unii Europejskiej chciałyby również stworzyć unię socjalną, nie posiada ona jeszcze w tej chwili wyraźnego kształtu, istnieje niewiele koncepcji i wyobrażeń jej docelowego modelu. Niektórzy autorzy tego projektu mają jeszcze zbyt mało elementów by ją zdefiniować inni określają unię socjalną jako europejską i wspólnotową politykę społeczną .
Bibliografia:
[1] M. Kolankiewicz, A. Ziemińska; „Polityka społeczna, służby socjalne i kształcenie pracowników socjalnych w Europie”, Wydawnictwo akademickie Żak.
[2] K.Głąbicka, „Polityka społeczna w Unii Europejskiej, aspekty aksjologiczne i empiryczne”, Wydawnictwo Elipsa W-wa 2001.
1