Poezja D. Naborowskiego i J.A. Morsztyna

przejawem barokowej koncepcji literackiej

Barok to epoka niezwykle nowatorska w dziedzinie języka artystycznego. Twórcy tego okresu po raz pierwszy zdali sobie sprawę z niezwykłej mocy słowa poetyckiego, które służy nie tylko do opisywania świata realnego, ale ma także prowadzić ku jego ukrytym scenom metafizycznym.

Słowo stawało się narzędziem poznania nadprzyrodzonego porządku - czy też chaosu - świata, pozwalało przeniknąć siły, które tym światem kierują. W związku z tym w literaturze barokowej do słowa podchodzi się jak do szyfru, który kryje oprócz dosłownego, inne jeszcze, tajemne sensy.

Z takiej refleksji wyrósł spopularyzowany przez włoskiego poetę, Giambattistę Mariniego, nurt poezji barokowej zwany konceptyzmem. Poetyka konceptu oparta była na dążeniu do odkrywania nieprzewidywalnych znaczeń słowa czy też obrazu poetyckiego, przede wszystkim poprzez nieoczekiwanie ich zestawienia. Naczelną kategorią poezji konceptu jest puenta - paradoksalny wniosek, do którego dochodzi się na podstawie opartego na paradoksach rozumowania. Poezja baroku jest poezją intelektualną, często rezygnuje z przekazywania metafizycznych głębi rzeczywistości, poprzestając na grze słownej, która i tak prowadzi do odkrycia nawet dotąd nie przeczuwanych możliwości języka i poezji.

W wierszu Jana Andrzeja Morsztyna Niestatek koncept polega na doprowadzeniu poprzez szereg wyliczeń, charakteryzujących się rosnącą hiperbolizacją ujęcia i przez to niezwykłą dramaturgią, do zderzenia z nieoczekiwanie prostą i lapidarną puentą utworu:

„Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni Słonecznych w drobne kąski wżenie do kieszeni, Prędzej może burzliwe groźbą niepokoi, Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi (...) Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje, Prędzej niemy zaśpiewa i ten, co szaleje Co mądrego przemówi, prędzej stała będzie Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie, (...) Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa, Niźli będzie stateczna która białogłowa”.

Dramatyzm wyliczeń jest tu podkreślony anaforą „prędzej”, dynamizującą obraz poetycki. Kunszt dotyczy także budowy rytmicznej tego wiersza - wszystkie wypowiedzi mają intonację wznoszącą się, tylko ostatni wers, będący puentą utworu, opadającą. Zderzenie takiego nagromadzenia antykadencji z jedną tylko kadencją podkreśla dramatyzm utworu.

Podobny chwyt artystyczny zastosował Daniel Naborowski w wierszu Do Anny. Różnica polega na tym, że anafory rządzą wierszem niepodzielnie, są bardziej regularne, a przez to nadają całości monotoniczny rytm. Jest on zamierzonym chwytem artystycznym, gdyż służy podkreśleniu jednostajnej przemijalności wszystkich spraw doczesnych. Monotonia ta zostaje zaburzona przy końcu utworu, kiedy poeta rezygnuje z anafor, aby przez kontrast uwydatnić puentę swego dzieła:

„Szczyra miłość ku tobie, Anno, me kochanie, Wszystkim czasom na despekt nigdy nie ustanie”.

Zastosowanie anafory nie zawsze jest równoznaczne z nadaniem utworowi jednostajnego, monotonicznego rytmu. Aby uzyskać ciekawy efekt, wystarczy połączyć je z antytezą, przez co uzyskuje się przemienność pulsowania rytmu, która odpowiada wciąż zmieniającym się znaczeniom. Naborowski w wierszu Na oczy królewny angielskiej... układa taki ciąg anaforycznych antytez:

„Nie oczy, lecz pochodnie (...) nie pochodnie, lecz gwiazdy (...) nie gwiazdy, ale słońca (...) nie słońca, ale nieba (...) Nie nieba, ale dziwnej mocy są bogowie (...)”.

Następnie jeszcze raz te przeciwstawienia neguje: „Nie bogowie też zgoła (...), nie nieba (...) nie słońca (...) nie gwiazdy (...) nie pochodnie (...)”, aby dojść do ostatecznej konkluzji:

„Lecz się wszystko zamyka w jednym oka słowie: Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie”.

Antyteza jako podstawa chwytu artystycznego może oczywiście istnieć niezależnie od anafory. Tak jest w przypadku sonetu J.A. Morsztyna Do trupa. Konstrukcja wiersza oparta jest na przeciwstawieniu śmierć - miłość, które sprzyja paralelnemu i kontrastowemu jednocześnie ujęciu obu tematów:

„Leżysz zabity i jam też zabity, Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty”.

Zasada kontrastu służy tu budowaniu pozornego podobieństwa sytuacji człowieka zmarłego i nieszczęśliwie zakochanego, by doprowadzić do zaskakującej konkluzji, że nieodwzajemniona miłość jest czymś stokroć gorszym niż śmierć.

Ciąg antytez służy też często zdynamizowaniu obrazu bądź też sytuacji poetyckiej. Właściwość tę wykorzystuje J.A. Morsztyn w utworze Bierzmowanie:

„Płaczesz - w ognistej tonie serce wodzie, Śmiejesz się - słońce gorętsze w pogodzie, Gniewasz się - strach mię wraz z miłością piecze, Łaskawaś - a któż przed łaską uciecze; Milczysz - ja tęsknię, zaśpiewasz - ja ginę, W głosie, w milczeniu mam straty przyczynę”.

Uzyskana przez zestawienia antytetyczne dynamika monologu stanowi podstawę konceptu tego wiersza. Dynamiczne ujęcie świata jest w ogóle w poezji barokowej bardzo częste i osiąga się je rozmaitymi środkami. Jednym z najwybitniejszych osiągnięć w tej dziedzinie jest jeden tylko wers z wiersza Naborowskiego Krótkość żywota:

„Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie”.

Za pomocą tak prostego środka, jakim jest wyliczenie, uzyskano przejmujący w swym dynamizmie obraz znikomości człowieczego życia.

Poetyka baroku wiąże się w najściślejszy sposób ze światopoglądem i filozofią ludzi epoki. Rytm wiersza jest adekwatny do dynamiki przemian, jakim ulega świat pod wpływem niepowstrzymanego pędu czasu. Antytezy odsyłają czytelnika do wewnętrznych sprzeczności świata, natury oraz człowieka, a także do rozdźwięku istniejącego między człowiekiem, a otaczającą go rzeczywistością. Istota konceptu, jaką jest zaskakująca puenta, bliska jest też istocie ludzkiego życia, którego nikt nie jest w stanie do końca pojąć i które zawsze okazuje się przynosić coś innego niż to, czego się spodziewamy. W ten sposób, stosując powyższe zasady w praktyce artystycznej, Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn są wyrazicielami nie tylko barokowej koncepcji literackiej, ale także barokowego poglądu na świat.

---