146. Scharakteryzuj twórczość Elżbiety Drużbackiej na wybranych przykładach.

Elżbieta Drużbacka (1699?-1765) była najwybitniejszą spośród kobiet-autorek , które pojawiały się w tamtym okresie. Przez współczesnych nazywana jest „Muzą sarmacką” i „Sapho polską”. Za pomoc materialną, którą świadczyły jej rodziny magnackie (Sieniawscy, Czartoryscy) odwdzięczała się pisaniem wierszy. Mecenat literacki nad jej poezją sprawował A. S. Załuski (biskup krakowski), oraz jego brat Józef Andrzej, który był także pierwszym wydawcą dużej części jej utworów krążących w rękopisach pt. „Zbiór rymów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych… (stanowiły one I t. edycji „Zebranie rymów”, wyd. w W-wie w 1752. W czasach oświecenia dorobkiem Drużbackiej interesował się Ignacy Krasicki i kilka jej wierszy z jego poprawkami ogłosiły „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Dorobek jej prawie w całości zalicza się do baroku, ponieważ taki kształt mają jej utwory religijne, rymowane wersje żywotów świętych lub wiersze tzw. moralne („Forteca od Boga wystawiona, piącią bram zamknięta, to jest dusza ludzka z piącią zmysłami”, „Snopek na polu życia ludzkiego związany przez śmierć starożytną gospodynią”). Treści dewocyjno-moralne przeplatają się także z romansowymi. Przerobiła ona i przetłumaczyła wierszem wiele romansów barokowych o tematyce awanturniczo-miłosnej i fantastyczno baśniowej („Fabuła o książęciu Adolfie”, „Cefal i Prokris”).

Historycy literatury pisali o „rzemieślniczym” charakterze, braku kultury literackiej, przechodzenie z wypowiedzi w poważnym tonie do tonu płaskiego, trywialnego, ale niektórzy krytycy odkrywali w jej twórczości fragmenty o wysokim kunszcie ekspresji słownej , zbliżone do rokokowej finezji, (np. Na pysznego Narcysa uciekającego od miłości nimfy Echo nazwanej”), związane z przenikającą większość utworów tematyką miłosną, która realizuje się w retorycznych, silnie zabarwionych uczuciowo rozważaniach ogólnych oraz skłonności do miniaturyzacji, a nawet perwersji, umieszcza ona w konwencjonalnych przestrzeniach poetyckich rodzime realia, np. w wierszu „Wiosna” wiosnę określa jako „złoty wiek w postaci dziecinnej”, czy skowronek jako „głośny na wiosnę cudów bożych dzwonek”. Nowe tendencje można dostrzec w cyklu „ Wiersze światowe” – prostota języka i stylu, unikanie alegorii, podejmuje problematykę sygnalizującą oświecenie, np. wiersz „Na kompanią franc-masonów dla kawalerów i na kompanią de mops dla dam”- wiersz wymierzony jest przeciw wolnomularzom, czy też utwory zwalczające wiarę w upiory, wróżby i zabobony „Sprzeczka z różnymi zakonnikami o upierach, którym autorka tych wierszy wiary nie daje”, „Dekret na upierów morzących hetmana” (żartobliwy utwór dołączony do listu do J.K.Branickiego, w którym poetka chce oswobodzić swego mecenasa od trapiących go zmór i przywidzeń).

Utworami, które najbardziej zaświadczyły o związkach Drużbackiej z nowymi kierunkami literackimi, są poematy „Opisanie czterech części roku”(Pierwszy polski poemat opisowy, który rozpoczyna się wstępem, w którym wyklinania ateistów sąsiadują z podniosłymi pochwałami Stwórcy. Opisy pór roku obfitują w liczne odwołania do mitologii antycznej, zakreślone są granicami obserwacji twórcy ziemiańskiej, arkadyjskiej wizji świata. Pogranicze baroku i klasycyzmu. Antropomorfizacja świata przyrody, frazeologia prosta bez wymyślnych ozdób stylistycznych, bliska mowie potocznej, bezpośredni stosunek do opisywanych przedmiotów „wiosno wesoła! Toć się pięknie śmiejesz…”, zdrobnienia rzeczownikowe „strumyczek, skrzydełka..” itp.), „Opisanie czterech elementów szkodliwych i pożytecznych: ziemie, wody, ognia i powietrza” oraz wiersz „Pochwała lasów” – wrażliwość na piękno przyrody ujęta w poezji opisowej.

147. Scharakteryzuj literaturę barską. (poezja anonimowa)

Rok 1767 spowodował duże zmiany w życiu kulturalnym kraju, gdyż kurs reformatorski obrany przez króla Stanisława Augusta był zbyt bezkompromisowy i wywołał ostre sprzeciwy w kołach sarmackich. W 1768 r. doszło do zawiązania konfederacji barskiej, był to ostatni zryw starej, sarmackiej Polski, protestującej przeciw obcej interwencji, dzięki czemu miał akcenty walki niepodległościowej, jak i przeciw wszelkim planom reformy. Okres konfederacji barskiej przyniósł wiele różnego rodzaju manifestów, odezw, utworów wierszowanych, w których wyraziły się programy, przeżycia i nastroje średniej szlachty, biorącej udział w walce. Prawie wszystkie krążyły w rękopisach (partyzancki charakter ruchu i brak drukarń). Twórczość ta, choć uważana za miernego lotu (ze względu na masowość i charakter), odegrała ważną rolę w rozwoju kultury i literatury polskiej XVIII w. Poezję konfederacji barskiej spopularyzowali romantycy (Słowacki, Mickiewicz), przypisując jej walory jakich wcześniej nie miała. Opierali się na tekstach wydobytych przez Karola Sienkiewicza w „Skarbcu historii polskiej oraz „Książeczce do nabożeństwa w czasach konfederacji barskiej ułożonej, a na obecne czasy wielce przydatnej”(1845). Kazimierz Kolbuszewski próbował ogarnąć to w serii BN „Poezja barska”. W tej Seri ukazała się także „Literatura barska” obejmująca prozę(wybór Janusza Maciejewskiego). Twórczość ta stanowi prostą kontynuację siedemnastowiecznej poezji barokowej. Występują w niej gatunki i formy takie jak: pieśni, hymny, suplikacje, lamentacje, psalmy, pobudki, treny, profecje, nagrobki, parafrazy tekstów religijnych („Lament konfederacki”) czy „Stacje”, „Rozmowy”, „Zdania” itp. Nie widać w nich w ogóle nowszych prób klasycystycznych. Na pierwszym miejscu są utwory o tematyce religijnej i wojennej. Tematyka pieśni religijnych nie odbiega od tych śpiewanych w kościele, identyczna budowa, melodia, jest natomiast dostosowana do konkretnych wydarzeń wojny konfederackiej (prośba o pomoc w walce z przeważającymi siłami wroga, o pognębienie heretyków, obawa przed klęską). Czasem wykorzystywany jest incipit i melodia starej pieśni. Anonimowi poeci konfederaccy nie potrafili jednak utrzymać nastroju wzniosłej powagi, wymaganej od tych gatunków. Nienawiść do dysydentów sprawiała, że utwory były wulgarne lub w najlepszym wypadku przekształcały się w utwory publicystyczne.

Zawstydź kalwina, Lutra, schizmatyka,

Niech dobrze wierzy albo śmierć połyka.

Barscy obrońcy wiary i „rycerze Maryi” nawiązywali bezpośrednio do haseł epoki kontrreformacji, używali form cieszących się wtedy powodzeniem, stosowali terminologię i przenośnie z zakresu wojskowości do wyrażania uczuć religijnych, często takie przenośnie stosowali pisarze hiszpańscy, których wiele u nas czytano i tłumaczono (np. w „Drodze doskonałości” czytamy, że „wyglądają chwili, kiedy dane im będzie wałczyć i potykać się w sprawie Boskiego Wodza swego” , w „Księdze żywota” gdzie dusza jest twierdzą wystawiona na ataki nieprzyjaciela albo w „Exclamaciones” - paradoksalny obraz wojny, miłości bożej z człowiekiem). Poeci barscy stosowali raczej metodę przenoszenia metaforyki religijnej do tekstów wojennych. Za jedna z najciekawszych uważa się pieśń, którą cytował Mickiewicz w wykładach paryskich:

Stawam na placu z Boga ordynansu,

Rangę porzucam dla nieba wakansu,

Dla wolności ginę – wiary swej nie minę,

Ten jest mój hazard.

Krzyż mi jest tarczą, a zbawienie łupem,

W marszu zostaję choć upadnę trupem,

Nie zważam bo w boju – dla duszy pokoju

Szukam w ojczyźnie.

Bezpośredniość uczuć religijnych i patriotycznych: wiary, poświęcenia dla sprawy, ofiary żołnierskiej.

Nurt ludowy w poezji barskiej dostrzega się w „Piosence o Derwiszu”, ta 13tozwrotkowa pieśń cieszyła się dużą popularnością. Wiersze patriotyczne, satyryczne w głównej mierze oskarżają Stanisława Augusta, można je prawie w całości zaliczyć do publicystyki wierszowanej, posługującej się różnymi formami np. „Profecja księdza Marka”. Ton tych wierszy oraz sposób argumentacji świadczy o upadku kultury i zatracie zmysłu politycznego barskich Sarmatów.

W poezji barskiej wyraziły się aspiracje i dążenia większości społeczeństwa szlacheckiego lat 1768-1772, stanowiła ona główny nurt tego okresu.

Z nurtem poezji barskiej można powiązać także twórczość Konstancji Benisławskiej, autorki jedynego tomiku poezji „Pieśni sobie śpiewane”, należące do poezji medytacyjnej. Zawierają wariacje na temat znanych modlitw(Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia anielskiego) przepełnione są żarliwością uczuć religijnych autorki, poetyckie modlitwy mistyczne wyrażające bezpośrednie obcowanie z Bogiem w kontemplacji, korne poddanie się Jego woli, odrzucenie nędzy tego świata, pochwałę śmierci jako początku życia przyszłego.

Podobieństwo do poezji barskiej można dostrzec w używaniu przenośni i słownictwa zaczerpniętych z zasobu militariów.

148. Twórczość Hieronima Morsztyna – scharakteryzuj.

Hieronim Morsztyn w „Światowej rozkoszy” (1606) wyraził stanowisko zgodne z wizją świata jako repertuaru rzeczy przemijających, wśród których człowiek „póki-póty” nasyca, za zgodą Boga swoją potrzebę szczęścia, niemożliwą do identycznego zrealizowania po śmierci, inna jest rozkosz ziemska, inna niebiańska. Uroda i wartości życia są immamentną (wrodzoną, wewnętrzną) cechą jego ziemskości. Wyrazić rozkosze świata i przekonanie, że rozkosz jest przeznaczona właśnie dla człowieka, że w powszechnym przemijaniu rzeczy i człowieka spełnia się przeznaczenie, celowość i sensowność Boskich zamierzeń. Uważał, że świat to repertuar rozkoszy opatrzonych najwyższą aprobatą. W tej koncepcji życia świat przybiera kształty materialnego nasycenia, niewypowiedzianego bogactwa możliwości, jest sensualny, sprawdzalny zmysłami, chłonięty przez zmysły człowieka. Poeta staje się tu piewcą „Rozkoszy, wesołej pani w złotolitej szacie”. Odwołuje się do natury. Ten cykl poetycki pomyślany jest jako prezentacja typowych zakresów używania i przyjemności, zgodnie z wartościowaniem współczesnych, nawet jeśli sąd poety jest inny!!! Dlatego w monologach o dwunastu pannach przedstawiających różne zakresy przeżywania świata, nie zawsze jest prawda przeżycia poetyckiego. Najbardziej sugestywny jest monolog opisujący dwunasta pannę, opiewający rozkosze ziemiańskiego życia, najpełniejszy wyraz szczęśliwości, wyraziło się to w imieniu panny Uciecha, bez której „nie umieją nic inne towarzyszki” (inne imiona to: Pompa, Assistencja, Kompania, Dieta, Pijatyka, Podwika, Muzyka, Saltarella, Krotochwila, Gra, Przejażdżka). Wprowadza do tych monologów duże nasycenie realiami, przemienia je w opis ówczesnej obyczajowości. Śmierć przyjmuje jako oczywistość życia, prawo czasu. Człowiek? Ciało jest maską, której narzucone są prawa gry pochodzące z zewnątrz. Morsztyn analizuje pojęcie ziemskie, wierzy w metafizyczną skuteczność cnoty, ale widzi w tym pojęciu tylko realność działania, jego obiektywnych warunków i ziemskich rezultatów. Do drugiej części poematu przenikają sentencje głoszone przez nową myśl kościoła. Śmierć to powtarzany obraz przemiany zewnętrznego świata, rozkoszy w udrękę, piękna w brzydotę, ciągi kontrastowych zestawień.

Z jego warsztatem wiąże się także rękopiśmienny zbiór wierszy „Summarius wierszów Morsztyna, niegdy poety polskiego, przepisany”. Wiele utworów pisał „wesoły towarzysz”, „przyjaciołom kwoli”, czasem dla przestrogi, częściej dla zabawy. Wartości życia w Sumariuszu wystąpiły w przekładzie na gust indywidualny, poeta nie czuł na sobie krępującej go szaty moralisty. W wierszu „Fortunne lata” buduje jeszcze jeden wariant poetycki ideału ziemiańskiej stabilizacji, obraz jednostki wyzwolonej od obowiązku, niezależnej, wyposażonej w dobra materialne. Jedyny obowiązek „ratować czasem bliźniego”. W wierszu „Do Zosie” porównuje losy żeglarza i kochanka.

Popularność przyniosły mu pieśni miłosne („O coś-że się pani matko na mnie pogniewała”, „Już dobranoc Anusieńko”, „Nadobna panieneczka serce mi ukradła”). Natomiast ostatni dział jego twórczości to wydane pośmiertnie romanse „Antypasty małżeńskie” (1650) zawierają: „Historyję ucieszną o zacnej królewnie Banialuce” oraz „Filomachija abo Afektów gorącej miłości wyrażenie”(wierszowane opowieści oparte na tradycyjnych motywach historii miłości nieszczęśliwej). Poetyka opowieści bliższa jest baśni niż romansu. Elementy rzeczywistości są realne ale wytepuja w nierealnym nagromadzeniu (zwierzęta zjawiają się na głos rogu, ptaki przywoływane piszczałką.