Zbigniew Morsztyn(ur. ok. 1628 r. zm. 1689 r.) pochodził z rodu poetów. Jego krewnymi byli m. in.: Hieronim Morsztyn, Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Morsztyn oraz Wacław Potocki (mąż stryjecznej siostry). Urodził się prawdopodobnie ok. roku 1627 w średniozamożnej rodzinie ariańskiej, osiadłej na Podgórzu. Był synem Jerzego Morsztyna i Katarzyny Stano.
Twórczość Z. Morsztyna można podzielić na 3 etapy:
Pierwszy- wczesna twórczość poety przypada na dziesięciolecie 1650-1660 (ma on wtedy ok 20 lat) wtedy głownie powstają erotyki. Metaforykę i symbolikę swoich utworów Morsztyn czerpał z petrarkistów i marynistów, od nich nauczył się błyskotliwej gry pojęć (płomień i śnieg) , sztuki portretowania kochanki (lilie i róże , korale i alabastry) . Ale obok próby języka jest też w erotykach inne interesujące zamierzenie , próba gatunków jakby poeta badał własną sprawność liryczna w rozmaitych sytuacjach miłosnych. Jest więc monolog zamknięty, rozważanie z samym sobą (Jednemu myśli rozerwanych) , cykl krótkich komplementów lub przymówek, pieśń , wierszowane listy miłosne (List do tejże) , poetyckie oświadczyny o rękę panny , Dialog młodzieńca z panną , pieśń śpiewana dziewczynie o świcie (hejnał pt Komendy) , pieśń wieczorna (serenada na dobra noc) pieśń na pożegnaniu tzw. waleta. Tak też może nie świadomie powstał cykl wzorów wypowiedzi miłosnych na różne sytuacje.
Erotyki nie należą do najwybitniejszych dzieł Zbigniewa Morsztyna i nie są też gatunkiem, w którym dobrze się odnajdywał. A jeśli chodzi już o jego utwory miłosne to swój osobisty, liryczny wyraz uzyskiwał w pieśniach: w hejnale serenadzie i walecie , a więc tam gdzie zamiast symboliki i ciągów metaforyki wprowadzał opis.
Drugi etap twórczości poety obejmuje żołnierskie utwory o tematyce wojennej (cześć z nich pisana na wygnaniu). W utworach tych poeta przedstawia rzeczywistość i obraz wojny najlepiej jak potrafi czyli przez opis. Morsztyn poprzez ironie broni swój żołnierski heroizm . Kiedy pod Żwańcem przeżywa głód, pisze w liście ( Do Imci Pana Huryna...) , że mu "świeżo przywieziono z Rygi : pstrągi, łososie, minogi , ostrygi" Ironia jest głównym środkiem stosowanym przez poete wymierzona jest przeciw dworskim i ziemiańskim nawykom. Używając tego środka Morsztyn opisuje nawet swój strach przed śmiercią. Obiektem do opisania który wg poety nie zasłużył na ironie jest jego dzielny koń "cnotliwy bachmat" , któremu wystawia poetycki pomnik. Jednak to był tylko wyjątek , a dalsza twórczość poety nadal przepełniona jest ironią, która dostrzegamy w obszernej pieśni "votum". Rekapitulacja własnych doświadczeń i poszukiwań sposobu życia i szczęścia, filozoficzne votum poety. Drogi do szczęścia są jasne i wytyczone : "trzykroć szczęśliwy" , kto od młodości rozumie sens przemijania i znikomości czasu. Dalej w swoich utworach opisuje dwa sposoby życia: żołnierski i ziemiański, człowieka włączonego w proces cywilizacji i człowieka włączonego w proces natury. Te dwa sposoby Morsztyn przeciwstawia sobie. Przedstawiając wartość służby żołnierskiej nie wdaje się poeta w filozofowanie, lecz pisze refleksyjny pamiętnik żołnierza, odsłania autentyczną, nową psychologicznie prawdziwą materie epicką. Dwa sposoby życia przedstawione przez Morsztyna opisane są w dwu różnych konwencjach literackich : pamiętnikarskiej i poetycko - sielankowej. W dwu różnych czasach przeszłym (wizja oparta na osobistym doświadczeniu ) i przyszłym ( wizja oparta na marzeniu) Najważniejsze dzieło autora pisane na wygnaniu to modne w Europie w tamtych latach Emblematy. Cykl , w którym opiewa "wojnę okrutną i surowe boje" człowieka ze światem , szatanem i ciałem. Każdy emblemat składał się w zasadzie z 3 elementów : z obrazka (icon) przedstawiającego alegoryczną scenkę z nawiązującej do obrazka inskrypcji ( motto, lemma) i z utworu poetyckiego . tzw. subskrypcji, komentującego w sposób dydaktyczny obrazek i motto. Głównym motywem Emblematów jest analiza pobożnej miłości opartej na wzorze Pieśni nad Pieśniami (stąd najczęściej pochodzą motta). Tylko świadomie kształtowana miłość do Boga może człowieka uratować ze srogiej wojny z fizycznymi i metafizycznymi nieprzyjaciółmi. Morsztyn odwołuje się do tradycji poetów metafizycznych, tak więc w tych utworach odnajdujemy motywy przemijania ,osamotnienia , błądzenia , omylności w poznawaniu. Z drugiej strony oparty na piśmie świętym wzór miłosnego dialogu Oblubienicy z Oblubieńcem wspomagany tematyką barokowych erotyków ; są tu więc "serca miłości ogniem roztopione" spojone z sobą na świętym kowadle, serce spalone od miłości i serce przebite strzałą , są tez ogrody miłości, w których kochankowie plotą wianki, przezywanie miłosnej zabawy. Emblemata Morsztyna, podporządkowane idei budzenia świętej miłości, należą do literatury dewocyjnej.
Ostatnim, trzecim etapem, który jest podsumowaniem oraz zwięczeniem twórczości Z. Morsztyna jest napisana pod koniec życia lecz wydana po śmierci " Muza domowa " jest to zbiór wierszy. Pisał wiersz aby mieć je dla siebie ( "mihi cano") sobie śpiewam )
Ironia wobec samego siebie, ironia wobec innych poetów, których "mizerna Muza skrzypiąc się wlecze jak ruska kolaska" , ironia wobec życiowych kolizji i program prywatyzacji poezji określaja indywidualność Zbigniewa Morsztyna , jego sposoby godzenia wzorów ziemiańskich i dwornych. W wierszach autora można wykryć ślady rozmaitych lektur, ale są to ślady zatarte, pożyczki silnie przyswojone, osobiście przemyślane. Zostawił też trochę tłumaczeń z Horacego, Persjusza , Jana Pico della Mirandola, Hugona Grotiusa, przekładał z łaciny wiersze arianina Samuela Przypkowskiego, w żadnym poecie nie znalazł jednak swojego mistrza.
A to biografia poety na pewno się przyda.
Zbigniew Morsztyn pochodził z rodu poetów. Jego krewnymi byli m. in.: Hieronim Morsztyn, Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Morsztyn oraz Wacław Potocki (mąż stryjecznej siostry). Urodził się prawdopodobnie ok. roku 1627 w średniozamożnej rodzinie ariańskiej, osiadłej na Podgórzu. Był synem Jerzego Morsztyna i Katarzyny Stano. Po śmierci matki, od 1647 r. jego macochą była Anna z Kępińskich.
Lata młodości Zbigniewa Morsztyna nie są bliżej znane. Nie wiadomo, czy poprzestał na wykształceniu odebranym na Podgórzu, nie odnaleziono bowiem śladów studiów zagranicznych przyszłego poety. Przypuszcza się, że przed rokiem 1648 Morsztyn związał się z litewskim dworem Radziwiłłów birżańskich. Zyskał zaufanie Janusza i Bogusława Radziwiłłów. U boku księcia Bogusława walczył w bitwie pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 roku. Trzy miesiące później znalazł się w Kijowie zajętym przez wojska litewskie pod dowództwem hetmana Janusza Radziwiłła. W służbie u księcia Janusza pozostawał do końca roku 1652.
W roku 1653 uczestniczył w wyprawie żwanieckiej walcząc w szeregach Bogusława Radziwiłła. Wtedy powstały prawdopodobnie pierwsze wiersze poety: Do IMci Pana Huryna.. oraz Lament Hospodarowej IMci Wołoskiej. Na początku 1654 r. Zbigniew Morsztyn wypoczywał w Dojlidach, majątku dzierżawionym od Radziwiłłów przez jego kuzyna - Samuela Mierzeńskiego. W sierpniu tegoż roku znalazł się na Litwie w szeregach pancernej chorągwi Janusza Radziwiłła, dowodzonej przez brata Samuela, Aleksandra Mierzeńskiego. Uczestniczył w bitwie pod Szepielowcami, w czasie której chorągiew została rozbita. Poeta ocalał, ale porażkę przeżył bardzo ciężko - poległo wielu jego bliskich towarzyszy broni. Ich pamięć uczcił w serii wierszowanych nagrobków.
Sylwetka Morsztyna na tle wydarzeń roku 1655 nie rysuje się jasno. W momencie, w którym Janusz Radziwiłł poddał Wielkie Księstwo Litewskie władzy Karola Gustawa, poeta był prawdopodobnie w rodzinnych stronach. W październiku 1655 r. w Kazimierzu pod Krakowem podpisał w imieniu rodziny akt poddańczy wobec Karola Gustawa, a w grudniu przystąpił do antyszwedzkiego powstania. Walczył do 20 czerwca 1656 r., kiedy w starciu pod Tyńcem dostał się do szwedzkiej niewoli. Prawdopodobnie więziony był w okupowanym Krakowie do sierpnia 1657 roku. Poetyckim świadectwem tego wydarzenia jest wiersz O koniu wziętym ze mną w potrzebie ze Szwedami pod Krakowem die 20 Junii, anno 1656.
W 1657 r. na mocy przywileju królewskiego Zbigniew otrzymał po Aleksandrze Morsztynie urząd bachmistrza wielickiego. 28 listopada tego roku król Jan Kazimierz obdarzył go miecznikostwem mozyrskim. Dzięki pomocy Mierzeńskich i Jana Andrzeja Zbigniew Morsztyn nawiązał współpracę z Bogusławem Radziwiłłem. Książę powierzył mu funkcję agenta dyplomatycznego. W 1659 r. poeta ożenił się z Zofią Czaplicówną z Wołynia, z którą od 1660 r. zamieszkał we folwarku Kuriany na Podlasiu, otrzymanym w zarząd od księcia Bogusława.
Zmiana otoczenia była konieczna ze względu na trudne położenie Braci Polskich - wielu ze znajomych poety, by pozostać we własnych majątkach, zmieniło wyznanie. Morsztyn nie wyrzekł się wiary ojców, a poetyckim dokumentem jego ówczesnych jego przeżyć stała się słynna Pieśń w ucisku. Na Podlasiu przebywał do połowy roku 1662, skąd udał się wraz z rodziną do Prus Książęcych. W 1663 r. podpisał umowy dzierżawne na dwa majątki - Rudówkę i Małe Jagodne w Prusach Książęcych. Dzierżawy te stały się ośrodkiem życia religijnego i towarzysko-kulturalnego Braci Polskich, a Morsztyn duchowym opiekunem arian osiadłych w księstwie pruskim. Dbał o sprawy zboru, często wyjeżdżał na ziemie Rzeczpospolitej, na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego i do Wilna, dużo też pisał.
W latach siedemdziesiątych powstały m. in. takie utwory, jak Sławna wiktoryja nad Turkami [...] pod Chocimiem otrzymaną w dzień świętego Marcina 1673, Duma o wzięciu szturmem Pawołoczy... (1675), Kolęda napisana w Królewcu d 2 stycznia 1674. Wtedy także Morsztyn zaczął pracować nad swymi najbardziej znanymi zbiorami wierszy: Muza domowa (powst. 1676-1684) oraz Emblemata (powst. ok. 1675-1680).
W sierpniu 1677 roku poeta ciężko zachorował, a stan jego zdrowia dopiero pod koniec roku polepszył się nieco. Do pełni sił już nie wrócił, ale mimo to nadal pozostawał w służbie dworskiej, interesował się też sprawami arian. W październiku 1678 roku uczestniczył w obradach synodu Braci Polskich w Rudówce oraz synodu antytrynitarskim w październiku 1684 r. Zmarł 13 grudnia 1689 r. w Królewcu