1. Komisje rządowe w czasach stanisławowskich.

W 1764 roku powołano do życia dwie centralne, instytucje administracyjne: Komisje Skarbową i Komisję Wojskową. Ich organizacja opierała się na zasadzie kolegialności stosowanej powszechnie w Europie, jak również odpowiedzialności przed sejmem. Przewodniczyli komisjom skarbowym - podskarbowym, wojskowym - hetmani. Członków obu komisji wybierał sejm na okres 2 lat z poczwórnej liczby kandydatów przedstawionych przez króla. Do zadań komisji Skarbowej należały prace nad rozbudową komunikacji i transportem, funkcja fiskalna i gospodarki budżetowej. Ważnym celem było popieranie inicjatyw dotyczących rozwoju przemysłu i handlu. W zakresie uprawnień komisji Skarbu wchodziło także sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych. Komisji Wojskowej powierzono sprawy organizacji, zaopatrzenia i szkolenia sił zbrojnych oraz sądownictwo w sprawach osób wojskowych i cywilnym przeciw wojskowym. W latach 1765-1768 powołano, w celu podniesienia z upadku miast królewskich i uzdrowienia ich gospodarki, komisje boni ordinis (dobrego porządku). Zajęły się one: uporządkowaniem miast, sprawa ich oczyszczenia, odbudowa ulic i domów według nowego planu, wybrukowaniem ulic, sprawami związanymi z bezpieczeństwem przeciwpożarowym. Komisja Edukacji narodowej - Sejm rozbiorowy z lat 1773-1775 przyczynił sie do powołania nowych instytucji administracyjnych. Utworzona w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej skupiła w swym ręku funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu w całym kraju. W związku z tym podzielono szkoły: na parafialne, podwydziałowe, wydziałowe i Szkoły Główne, czyli uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Ujednoliceniu uległy programy nauczania, przeprowadzono tez reformę Szkoły Głównej Krakowskiej i Wileńskiej. Komisja Edukacji Narodowej pełniła także pewne funkcje sądownicze oraz gospodarcze. ęłęóKomisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono. Pierwszym prezesem został bp M. Poniatowski. Do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski.

W 1775 powołano także komisje nad szpitalami. Do jej zadań należało: zakładanie nowych szpitali i reorganizacja zarządu już istniejących, organizacja powiatowej służby zdrowia, powołanie kolegium lekarzy, aptekarzy i akuszerek, organizacja szpitala dla inwalidów wojskowych, zwalczanie żebractwa oraz działalność prewencyjna.

Do zadań utworzonej w czerwcu 1791 roku Komisji Policji, której podlegały główne miasta królewskie -należały nie tylko sprawy bezpieczeństwa i spokoju mieszkańców lecz także sprawy tzw ”wygody publicznej„ Kraj podzielono na 8 - podległych Komisji -wydziałów policyjnych, zwanych „intendencjami, na których czele stali intendenci policji, mając do pomocy strażników. Kompetencje Komisji Policji obejmowały policję bezpieczeństwa, obyczajową, budowlaną, handlową jak również zagadnienia zdrowia i opieki społecznej. Komisja Policji miała też czuwać nad ochroną praw autorskich oraz zbierać dane statystyczne o stosunkach ludnościowych, dbać o kontrolę cen, o środki komunikacji. Nie wolno jej było naruszać "przyrodzonych i zabezpieczonych ustawami RP praw wolności i własności osobistej obywateli", rozciągać swej władzy poza miasta królewskie na miasta i wsie prywatne, zaciągać długów publicznych oraz nakładać podatków i opłat, stanowić praw, a także przejmować kompetencji innych władz. Komisja Policji była zobowiązana na każdym sejmie składać sprawozdania ze swych czynności oraz przekładać rachunki z powierzonych jej funduszy.

2. KEN i system szkolnictwa w czasach stanisławowskich.

Sejm rozbiorowy z lat 1773-1775 przyczynił sie do powołania nowych instytucji administracyjnych. Utworzona w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej skupiła w swym ręku funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu w całym kraju. W związku z tym podzielono szkoły: na parafialne, podwydziałowe, wydziałowe i Szkoły Główne, czyli uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Ujednoliceniu uległy programy nauczania, przeprowadzono tez reformę Szkoły Głównej Krakowskiej i Wileńskiej. Komisja Edukacji Narodowej pełniła także pewne funkcje sądownicze oraz gospodarcze. ęłęóKomisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono. Pierwszym prezesem został bp M. Poniatowski. Do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski.

ęłęóPowołano też „Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych”, które zajmowało się zaopatrywaniem szkół w podręczniki dostosowane do nowego, zreformowanego programu nauczania. Program ten, wyrastający z oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu, zmierzał do wykształcenia i wychowania obywateli umiejących godzić szczęście indywidualne z dobrem zbiorowości, zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych i odrzucających stare przesądy i uprzedzenia stanowe.

3. Rada Nieustająca.

Centralna instytucja administracyjna- Rada Nieustająca - miała pełnić funkcją rządu centralnego, ograniczając jednocześnie maksymalnie władzę królewską. Liczyła ona- oprócz króla-36 członków, tzw. Konsyliarzy, powoływanych co dwa lata przez sejm (w połowie przez senat, w połowie przez izbę poselską ). Spośród posłów powoływany był marszałek Rady. oprócz zebrań plenarnych, Rada Nieustająca prowadziła prace w pięciu departamentach :

a)Interesów Cudzoziemskich - z królem jako przewodniczącym, w składzie 4 członków

b)Policji, czyli Dobrego Porządku -nadzór administracyjny nad miastami królewskimi

c)Wojskowym-przejął on także funkcję zlikwidowanych w 1776 roku komisji wojskowych - koronnej i litewskiej

d)Sprawiedliwości

e)Skarbowym

Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe departamenty liczyły po ośmiu członków. Na ich czele stali odpowiedni ministrowie, jedynie Departament Sprawiedliwości - z braku ministra- kierował jeden z konsyliarzy.

Do Rady należało:

-kierownictwo i nadzór nad administracją w państwie

- inicjatywy ustawodawcze

- kontrola urzędów centralnych

- a od 1776 roku także interpretacja obowiązującego prawa.

Wprowadzono stałe pensje dla członków Rady Nieustającej. Bezpośrednio związany z działalnością administracyjną był Departament Policji Rady Nieustającej , którego zakres kompetencji został jednak określony bardzo wąsko i ograniczał się do kontroli Komisji Marszałków Obojga Narodów , wprowadzonej w 1776 roku w miejsce dawnej jurysdykcji marszałkowskiej. Dopiero uchwalona w tym samym roku ustawa rozszerza znacznie władzę tego departamentu. Z uwagi na rosnącą niepopularność Rady Nieustającej doszło do jej obalenia na początku Sejmu Czteroletniego w 1789 roku.

4. Administracja terytorialna w czasach stanisławowskich.

W zakresie administracji lokalnej powołano do życia w 1789 komisje porządkowe cywilno-wojskowe, działające w danej ziemi, województwie lub powiecie. Kraj został podzielony zasadniczo na województwa i powiaty. Nie wprowadzono również władz administracyjnych I i II instancji. Podział administracyjnym nie pokrywał się z obszarem działania komisji porządkowych. Do kompetencji komisji porządkowych należały niektóre sprawy wojskowe (rekrutowanie i zakwaterowanie wojska w terenie), kontrola ruchu ludności, prowadzenie wykazów statystycznych, udzielanie porad z zakresu rolnictwa, popieranie inicjatyw w rzemiośle i w handlu, polepszenie komunikacji, sprawy podatkowe, organizacja służb pożarniczych , nadzór nad szkolnictwem parafialnym oraz sprawy opieki społecznej. Komisje były zobowiązane do wykonywania poleceń centralnych instytucji. Uchwalone przez sejm przepisy o komisjach porządkowych tworzyły rodzaj kodeksu prawa i postępowania administracyjnego szczebla terenowego, nadając komisjom charakter twórczego organu działalności administracyjnej.

5. Reformy administracji na Sejmie Czteroletnim.

W okresie panowania Stanislawa Augusta dostrzegano cele i zadania administracji państwowej. Wstępna reorganizacja wykazała konieczność przeprowadzenia reform. Do głównych promotorów reformy państwa zaliczyć należy Antoniego Popławskiego, Wincentego Skrzetuskiego, Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja. Popławski, autor "Zbioru niektórych materii politycznych" formułował ogólne wskazania dotyczące kształtowania poszczególnych działów administracji specjalnej. Skrzetuski opisywał instytucje administracji publicznej, postulując rozbudowie i usprawnienie słabej jeszcze policji krajowej. Staszic i Kołłątaj obok postulatów ustroju politycznego i społecznego, wyrażali sądy o kształcie władzy wykonawczej. Z polskich "kameralistów" Remigiusz Ładowski propagował idee absolutyzmu. Występowal przeciwko przywilejom politycznym szlachty, postulując pełne podporządkowanie się społeczeństwa władzy najwyższej. Józef Wybicki i Ferdynand Nax popierali ideę silnej, opartej na prawie policyjnym administracji.

6. Administracja centralna w Konstytucji 3 maja.Równocześnie

7. Straż Praw w Konstytucji 3 maja.

Uchwalona 3 maja 1791 roku Konstytucja, realizując postulaty rzeczników reformy państwowej, stworzyła nowoczesną strukturę administracji państwowej szczebla centralnego, kształtując zarazem podstawy odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów. Także administracja lokalna, pozostając dotychczas w rękach organów samorządowych, została wówczas w znacznym stopniu przekazania władzy rządowej.

Na czele władzy wykonawczej postawiono Straż Praw, będącą odpowiednikiem rządu, choć pozbawionym charakteru gabinetu ministrów, bowiem ministrów Straży nie powołano na szefów organów resortowych. Była to instytucja zdecydowanie mniej liczna od Rady Nieustającej. W skład jej wchodzili :

- król jako przewodniczący i szef rządu,

- prymas jako głowa duchowieństwa polskiego, a zarazem przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej

- 5 ministrów (jeden z marszałków jako minister policji, jeden z kanclerzy jako minister pieczęci do spraw wewnętrznych, drugi jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu).

Ponadto, bez prawa głosu :

- następca tronu

- marszałek sejmu

Ministrów do Straży powoływał król spośród wszystkich ministrów z Korony i Litwy (było ich 16). Straż miała obradować raz w tygodniu, choć w praktyce zbierała się częściej. Straż Prawa stała na czele całej administracji publicznej. Podlegały jej formalnie Komisje Rządowe ”Obojga Narodów”( zatem wspólnie dla Korony i Litwy):Wojska, Policji, Skarbu i Edukacji Narodowej. Były to kolegialne zorganizowane ministerstwa, złożone z członków wybieranych przez sejm .Kierowali nimi ministrowie nie należący do Straży, co osłabiło zasadę centralizmu w administracji. Dalszym osłabieniem centralizacji było bezpośrednie podporządkowanie komisji sejmowi, zezwalające im odwoływać się do decyzji Straży do władzy prawodawczej

Do zadań utworzonej w czerwcu 1791 roku Komisji Policji, której podlegały główne miasta królewskie -należały nie tylko sprawy bezpieczeństwa i spokoju mieszkańców lecz także sprawy tzw ”wygody publicznej„ Kraj podzielono na 8 - podległych Komisji -wydziałów policyjnych, zwanych „intendencjami, na których czele stali intendenci policji, mając do pomocy strażników. Kompetencje Komisji Policji obejmowały policję bezpieczeństwa, obyczajową, budowlaną, handlową jak również zagadnienia zdrowia i opieki społecznej. Komisja Policji miała też czuwać nad ochroną praw autorskich oraz zbierać dane statystyczne o stosunkach ludnościowych, dbać o kontrolę cen, o środki komunikacji. Nie wolno jej było naruszać "przyrodzonych i zabezpieczonych ustawami RP praw wolności i własności osobistej obywateli", rozciągać swej władzy poza miasta królewskie na miasta i wsie prywatne, zaciągać długów publicznych oraz nakładać podatków i opłat, stanowić praw, a także przejmować kompetencji innych władz. Komisja Policji była zobowiązana na każdym sejmie składać sprawozdania ze swych czynności oraz przekładać rachunki z powierzonych jej funduszy.

8. Administracja w konstytucjach grodzieńskich 1793 r.

Zawiązana w maju 1792 roku konfederacja targowicka podjęła działania zmierzające do obalenia dzieła Sejmu Czteroletniego. W miarę posuwania się w głąb kraju wojsk rosyjskich, konfederacja ustanawiała władze tymczasowe. Zwołany do Grodna w 1793 roku sejm miał przywrócić stary porządek. Ustawodawstwo sejmu grodzieńskiego ponownie postawiło na czele administracji zniesioną w 1789 roku Radę Nieustającą - złożoną z króla i 24 członków, wybieranych przez sejm na 4 lata. Wprowadzono w jej organizacji pewne ulepszenia, idące w kierunku podporządkowania departamentów resortowych, komisji rządowych oraz wojewódzkich komisji porządkowych. Istotna była, wprowadzona przez Stanisława Augusta, zasada podporządkowania wszystkich komisji centralnych odpowiednim departamentom Rady. Komisje miały ponownie działać odrębnie dla Korony i Wielkiego księstwa Litewskiego. W Komisji Policji nie wprowadzono żadnych zmian w porównaniu z ustawą z 1791 roku. W zakresie administracji lokalnej zastosowano równy podział administracyjny kraju, z równym rozlokowaniem urzędów

9. Administracja w zaborze pruskim w latach 1772/95-1807

zabór pruski - 150 tys. km ziem polskich, 3 mln ludności. Z kolejnych rozbiorów władze pruskie tworzyły prowincje: I rozbiór - Prowincja Prus zachodnich, II rozbiór - Prowincja Prus Południowych, III rozbiór Prowincja Prus Nowowschodnich. Na czele każdej prowincji stal minister. Niższymi jednostkami były departamenty. Prusy Południowe - 3 departamenty z siedzibami w Poznaniu, Kaliszu i Warszawie; Prusy Nowowschodnie - 2 departamenty z siedzibami z Płocku i Białymstoku. Organami administracji rządowej na terenie departamentów były 2 kolegialne instytucje: kamera i rejencja. Rejencja to w praktyce rządy na terenie departamentu. kamera - właściwe organy administracji rządowej ogólnej i specjalnej. Ich członkowie pochodzili z nominacji - minister zarządzający prowincją wskazywał królowi kandydatów. Kamerami kierowali prezesi odpowiadający przed ministrem. Na czele powiatów stali landraci. W Prsuach Wsch i Połud do landratów należała wyłącznie administracja terenów wiejskich. Między kamerą a samorządem miejskim stał radca podatkowy. W Prusach zach landratów powoływano spośród kandydatów wybranych przez szlacheckie sejmiki powiatowe. W pozostałych prowincjach samorząd szlachecki zlikwidowano.

10. Administracja w Galicji w latach 1772/95 - 1807.

Galicja i Lodomeria otrzymały status kraju, którym zarządzało guberium we Lwowie. Składało się z gubernatora, prezydenta, radców dworu, radców gubernialnych.. dzieliło się na departamenty działające pod przewodnictwem Naczelnika. Nad całością funkcjonowania czuwało prezydium - gubernator, prezydent, radca dworu. Członkowie mianowaniu i odwoływani byli przez cesarza. Kompetencje: administracja krajowa, publikacja wszystkich aktów prawnych własnych i przysłanych z Wiednia 1773 dokonanie I reformy podziału adm. Utworzono 6cyrkułów i 59dystryktow (okręgów). W 1775r dokonano reorganizacji i w miejsce 59dystryktow powołano ich 19. Ostateczny podział w 172r zlikwidowano dystrykty i podział na 1 cyrkułów zależnych bezpośrednio od guberni. Urząd cyrkularny do 872r. składał się ze starosty, pomocnika starosty, praktykanta, sekretarza, 3kancelistów i protokolanta. Kompetencje starosty cyrkularnego (obejmował 5 kategorii spraw):

- Popularne (nadzór nad ruchem ludności, ewidencją i statystyką)

- Militarne (pobór rekruta, kwatermistrzostwo, zapobieganie dezerstwie)

- Komerciale (nadzór i opieka nad rolnictwem, handlem, przemysłem i komunikacja)

- Kameralne (ogół związany z podatkami, sprawy celne i paszportowe)

- Politykiem (nadzór nad kościołem, publikacja aktów prawnych, policja porządkowa, sanitarne, oświata i szkolnictwo)

Władza starosty - władza jednoosobowa, mógł naradzać się z urzędnikami, ale nie musiał.

Komisarze cyrkularni (co kwartał objeżdżał swój okręg, na miejscu załatwiał sprawy np. dot. klęsk żywiołowych, przemarszu wojsk itd. Zarząd miał nie zmieniać się wcale. Zmieniła się adm wsi. Wies galicyjską podzielono na dominie - obejmowało majątek 1 właściciela. Wieś miała wielu właścicieli to jeden był zwierzchnikiem dominium. Kompetencje: miejscowa policja, ściąganie podatków, rozstrzyganie sporów podany

Właściciel mógł sam wykonywać obowiązki lub mógł mianować 2 urzędników - mandatariusz, justycjaliusz. Właściciel musiał ich utrzymywać.

11. Administracja w zaborze rosyjskim w latach 1772/95 - 1807.

Zabór rosyjski był obszerniejszy od pruskiego - 500tys km ², 5,5mln ludności (większość to Rusini). Ziemie polskie nosiły nazwę Guberni Zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego. Po powstaniu listopadowym zakazano używania takiej nazwy. Powstały generał-gubernatorstwa (z ziem polskich) białoruskie, wileńskie i kijowskie. Po pokoju w Tylży do Rosji trafił też obwód białostocki(z Prus). Do 1842r obwód białostocki posiadał odrębny statut organiczny. W 1842r został wcielony do guberni grodzieńskiej. Katarzyna II wprowadziła samorząd szlachecki. W sejmikach powiatowych i gubernialnych miała prawo brać udział tylko szlachta. Władza przeprowadziła, więc akcję, kto jest szlachcicem a kto nie. Postanowiono, że w sejmikach mogą uczestniczyć tylko ci szlachcice, którzy władają co najmniej 25duszami chłopskimi (gospodarstwami). Później liczbę tę zwiększono do 100. sejmiki wybierały spośród siebie marszałków gubernialnych, powiatowych i licznych uczestników.

W zaborze rosyjskim występował system folwarczno -pańszczyźniany, handlowano chłopami bez ziemi. Podniesiono pańszczyznę - w Polsce od posiadanej ziemi a w Rosji od liczby członków rodziny. Im więcej dzieci było więcej rodzinie tym więcej płacono. Nieposesjonatów i szlachtę zaściankową zrównano z chłopami. Poważny obowiązek służby wojskowej - 25lat a tak naprawdę dożywotnio, wysyłano ich do Kaukazu, tylko 0,5%powracało. Odnotowano postęp w dziedzinie kultury i oświaty. Aleksander I mianował księcia Czartoryskiegoł jako ministra edukacji. Środki finansowe na oświatę zwiększono. Powołano liceum na Wołyniu olbrzymie środki przeznaczono na Akademię Wileńską, która stała się najlepszym uniwersytetem w Europie. Powołano Towarzystwo Przyjaciół Nauki, system oświaty utrzymał się aż do powstania listopadowego.

Więcej znajdziesz na stronie www.administracja.cba.pl na płycie CD Student.

---