• Grażyna Adamczyk-Łojewska

• Wykład 1. Z. Metodologii. badań nauk.

• Istota, cechy i funkcje badania naukowego

• 1. Znaczenie umiejętności twórczego i metodycznego myślenia

Tytuł zawodowy magistra (różnych nauk) wiąże się:

1. z potrzebą opanowania określonej wiedzy przedmiotowej z danej dziedziny,

2. a co istotne, także umiejętności samodzielnego rozwiązywania różnych trudnych problemów, w tym w wyniku ich analizowania i prowadzenia badań;

Wyrazem nabycia tych umiejętności ma być napisanie (pod kierunkiem promotora) pracy naukowej - magisterskiej, w której powinny się znaleźć elementy samodzielnych badań (dociekań) oraz naukowego podejścia i naukowej metody rozpoznawania zjawisk(a).

O ile w przeszłości tytuł mgra był już na ogół przepustką do elit intelektualnych,

to współcześnie:

1. jest coraz częściej wstępem do starania się o dalsze stopnie naukowe, coraz powszechniejszy staje się bowiem trójstopniowy system kształcenia (licencjat, mgr, dr );

2. decyduje o możliwości podejmowania pracy na wielu stanowiskach, gdzie istotne jest posiadanie odpowiedniej wiedzy przedmiotowej, a także potrzeby i umiejętności jej samodzielnego rozwijania (to ostatnie jest szczególnie istotne w warunkach gdy, tak jak ma to miejsce obecnie), wiedza i postęp technologiczny bardzo szybko się rozwija i jest warunkiem wzrostu dobrobytu zarówno indywidualnego jednostki, jak i w skali społecznej, np. problem komputeryzacji, dostępu do internetu itp.;

Wiedza właściwie użyta staje się niejako substytutem innych czynników, pozwala na zmniejszenie nakładu uciążliwej pracy, na ograniczenie energii czy zużycia drogich surowców;

• Rozwój technik teleinformatycznych i Internetu zwiększa dostępność do wiedzy i informacji ale również wymagania i konkurencję;

• Dziś od większości pracowników, a nie tylko od ekspertów, wymaga się myślenia i działania kreatywnego (twórczego);

• Zawody przyszłości to takie, gdzie niezbędne są umiejętności tworzenia, redagowania i modyfikowania informacji i wiedzy [Kerckove 2001].

Stąd coraz większego znaczenia nabiera umiejętność twórczego i metodycznego myślenia i działania.

2. Badania naukowe i podstawowe pojęcia z nimi związane

Badanie, w tym naukowe, to wieloetapowy proces zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne poznanie określonego wycinka rzeczywistości (np. społecznej, kulturowej, czy technicznej), która nie jest jeszcze znana.

Istnieje obszerna sfera badań pozanaukowych, w tym opartych na zdrowym rozsądku i badań gospodarczo użytecznych, stosujących niekiedy wyrafinowane techniki i metody naukowe, które jednak trudno nazwać naukowymi.

Dotyczy to np. popularnych badań opinii publicznej używanych do celów politycznych, a także w przemyśle i gospodarce dla celów marketingowych, gdzie stosuje się często wyrafinowane techniki próbkowania i wnioskowania statystycznego.

O naukowości decyduje zarówno:

• to co badamy - przedmiot (problem) badawczy,

• jak również metody jakimi się posługujemy.

Naukowym będzie taki problem, który opisuje czy rozwiązuje nowy problem lub w nowy sposób i poddaje to pod publiczną dysputę i osąd społeczności naukowej w publikacjach.

Badania naukowe charakteryzują się też określoną procedurą, polegającą na zastosowaniu odpowiednich, uznanych w świecie nauki metod, w tym narzędzi i technik

Narzędzia naukowe - to tzw. aparatura fizyczna lub pojęciowy aparat używany w badaniach naukowych (tj. zestaw z góry ściśle określonych pojęć).

Technika to naukowy sposób posługiwania się narzędziami (np. sposób dobierania próby badawczej itp.), a także zespół środków i sposobów pomocniczych stosowanych w badaniach, np. elektroniczna technika obliczeniowa, technika przetwarzania danych (graficzna, tabelaryczna) czy sposób zbierania danych.

W badaniach naukowych nikt nie posługuje się dowolnymi przypadkowymi sposobami, lecz celowo dobranymi, uzasadnionymi i zaplanowanymi.

Metoda zatem to świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania oraz dobór narzędzi i technik dla realizacji określonego celu. Sposób nadający się do wielokrotnego użytku.

Wyboru tego dokonujemy spośród znanych nam metod badawczych, uwzględniając celowość i możliwość ich zastosowania do danego zadania badawczego. Aby wybór był właściwy trzeba wcześniej poznać stosowane w danej dyscyplinie metody badawcze (ich możliwości i ograniczenia), aby jeszcze przed rozpoczęciem badań móc podjąć decyzję o wyborze metody najbardziej odpowiedniej.

Metodyka to natomiast zbiór szczegółowych wskazań (norm) określających sposób postępowania w badaniach realizowanych w danej dyscyplinie naukowej.

Metodologia to z kolei nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych metodach docierania do wartości poznawczych - bardziej ogólna.

Przy czym metody mogą mieć charakter uniwersalny, mający powszechne zastosowanie i wtedy mówimy o metodologii ogólnej lub specjalistyczny przystosowany do określonych dziedzin, mówimy wówczas o metodologii konkretnych dziedzin lub ich grup np. metodologii nauk przyrodniczych czy społecznych itp.

Wynikiem badania naukowego powinno być mianowicie wiernie odzwierciedlenie rzeczywistości w postaci uogólnionej abstrakcji tej rzeczywistości. Chodzi o to, by uogólnienie to było obiektywne i dawało obraz jak najbardziej zbliżony do prawdy. Warunkiem uzyskania takiego obrazu jest przestrzeganie zasad metodologicznych badania naukowego na wszystkich etapach procesu badawczego, tj. podczas gromadzenia materiału badawczego, analizy i syntezy danych oraz sprawdzania poprawności twierdzeń i wniosków z wykonywanych badań.

Celem badania naukowego jest na ogół wykrycie prawidłowości występujących w badanych zjawiskach i na ich podstawie sformułowania pewnych ogólnych wniosków dla innych obiektów danego typu, a także ocen, porównań, które są istotne jeżeli chcemy zmieniać rzeczywistość.

Cechy poznania naukowego to:

• usystematyzowanie

• obiektywność

• sprawdzalność (wyniki powinny być weryfikowalne)

• utylitarny charakter

Wiedza, nawet bardzo bliska racjonalnej, ale nie poddająca się kontroli - weryfikacji, nie posiadająca wiarygodnego uzasadnienia, określana jest niekiedy jako tzw. paranauka (wiedza poza oficjalnym nurtem naukowym, przedsionek wiedzy, z którego uczeni czerpią niekiedy pomysły i hipotezy do badań rzeczywistych).

Bardziej negatywny wydźwięk ma określenie pseudonauka, jest to nie akceptowany powszechnie przez środowisko naukowe zbiór twierdzeń, nie dających się weryfikować. Nie poddawany również procesowi recenzji i dyskusji w czasopismach naukowych. Choć jest tu wiele kontrowersji .

Nauka, jako proces zdobywania wiedzy o świecie, może spełniać następujące funkcje:

• opisową (deskryptywną) - jak jest, jakie to jest?

• wyjaśniającą (eksploatacyjną) - czemu tak jest?

• prognostyczną (przewidywanie następstw) - jak będzie?

• praktyczną (utylitarną) - co należy robić, aby było to i tamto?

Nie zawsze jednak funkcje te występują łącznie.

Rozróżnia się tzw. nauki:

• podstawowe (teoretyczne)

• stosowane

W naukach podstawowych celem jest opis i wyjaśnianie badanej dziedziny rzeczywistości. Wyniki takich badań publikuje się dla nich samych. Są to badania naukowe nie zmierzające do bezpośredniego ich zastosowania.

Co nie wyklucza tego, że większość wyników badań podstawowych w końcu znajduje swe zastosowania, które wyzwalają potrzebę kontynuowania i rozwijania tego typu badań; np. zjawiska laserowe i ich dzisiejsze zastosowania we wskaźnikach, czytnikach, medycynie itp., również astronomia w epoce podróży kosmicznych nabiera nowego znaczenia.

Celem w naukach stosowanych jest natomiast zmiana rzeczywistości, opracowanie modeli i metod takiej zmiany - projektowanie zmiany rzeczywistości co wiąże się z praktyczną rolą teorii.

W badaniach stosowanych można rozróżnić dwie główne grupy problemów:

• zadania optymalizacyjno-decyzyjne

• zadania rozwojowe.

Problemy optymalizacyjnodecyzyjne, według Ackoff'a, polegają na analizie i ocenie alternatywnych metod działania, które są nam znane, z góry określone. Problem sprowadza się do optymalnego wyboru wariantu projektowego czy też podjęcia decyzji, np. wyboru z wielu znanych lekarstw tego najlepszego..

Problemy rozwojowe zawierają w swej istocie poszukiwanie (wynalezienie) lepszego sposobu działania niż obecnie dostępny, Np. wynalezienie lub ulepszenie lekarstwa.

W badaniach stosowanych - skierowanych na rozwiązanie określonych problemów - można sformułować kryteria ich oceny jakościowej i ilościowej,

odmiennie w tzw. badaniach teoretycznych, gdzie w sposób niejawny (implicite) ukryty jest cały szereg założeń i warunków.

Stąd w badaniach stosowanych istnieje większa przejrzystość metodyczna i możemy w sposób bardziej świadomy podejmować decyzje dotyczące przebiegu badań, ich jakości, przeznaczenia, kosztu, itp.

Badania naukowe dla awansu - powodem pewnej części badań w nauce i w technologii (nie zawsze jedynym), jest zdobycie stopni i tytułów w karierze naukowej,.

Takim istotnym kryterium oceny jest tu tzw. liczący się wkład do stanu wiedzy i umiejętności ludzkich. Charakteryzuje to rysunek 1.

Rys.1. Cykl badań naukowych i innowacyjnych . znaczący wkład do wiedzy.

Oceniany powinien wykazać się znajomością swej dziedziny badań, oraz potrafić znaleźć w niej swój problem badawczy. Może to być luka (brak) w stanie faktograficznym lub metodycznym dziedziny, niezgodności faktograficzne lub metodyczne, które zauważył. Może on także przedstawić nowe spojrzenie, lub podejście do znanych faktów, lub też nową organizację istniejących faktów i wniosków, a także synergiczne połączenie kilku wymienionych wyżej braków w stanie wiedzy.

Sformułowanie problemu lub tematu badawczego to zaledwie początek, ale znawcy twierdzą, że dobre sformułowanie problemu to połowa sukcesu, a więc warto prześledzić wszystkie implikacje i aplikacje roboczej wersji problemu, po to by wyartykułować go w najlepszy sposób.

Kolejnym krokiem jest próba rozwiązania tak sformułowanego problemu przy zastosowaniu naukowych technik, metod i technologii, tzn. uznanym w środowisku naukowych jako sprawdzone, przynoszące jedno i jednoznaczne, bądź powtarzalne
(z założonym błędem) rezultaty. Jeśli w ten sposób uzyskamy nowe nieznane rezultaty, lub potwierdzimy znane lecz otrzymane inną metodą, to możemy mieć nadzieję iż recenzenci rozprawy doktorskiej (bądź habilitacyjnej) uznają to jako liczący się wkład do wiedzy i umiejętności ludzkich.

Poziomy rozwoju (i uprawiania) nauki:

1. poziom empiryczny

2. poziom teoretyczny

3. poziom metodologiczny

4. poziom filozoficzny (aksjologiczny)

W badaniach stosowanych na poziomie empirycznym podstawowe znaczenie ma badanie na danym poziomie analizy przede wszystkim tego, co różni warianty (obiekty). W wykorzystaniu różnic (zarówno na poziomie kosztów jak i korzyści) między obiektami czy wariantami technicznymi, przyrodniczymi, produkcyjnymi i przestrzennymi kryją się bowiem ogromne efekty.

Bardzo istotny, zwłaszcza w naukach społecznych, w tym w ekonomii i zarządzaniu, ale nie tylko, jest poziom filozoficzny (aksjologiczny), wiążący się z reprezentowaniem celów (interesów) i wartości człowieka i społeczeństwa w nauce. Chodzi tu o etyczny poziom badań i wniosków, np. komu i jakim interesom służą badania.

Na wyższych poziomach uprawiania nauki konieczne jest często wykraczanie poza granice swojej specjalności w celu poszukiwania nowych idei. Wiąże się to z myśleniem wielopoziomowym (inter - i multidyscyplinarnym) wymaga również stosowania, zwłaszcza w naukach praktycznych, często nowych niestandardowych metod i technik pomiaru i oceny.

Wnioskowanie statystyczne - metoda wyciągania wniosków o stanie populacji na podstawie badań próbki,

będącej określona częścią całej populacji, bliżej patrz np. [Ackoff 69 s. 7].

W1

5

---