59. Porównanie racjonalizmu genetycznego i empiryzmu genetycznego na podstawie zagadnień epistemologicznych w filozofii Locke'a i Kartezjusza.
Kartezjusz - RACJONALIZM GENETYCZNY
Kartezjusz wskazał, że fundamentu wiedzy szukać należy nie w świecie zewnętrznym, lecz w człowieku, nie w przedmiocie, lecz w podmiocie, nie w materii, lecz w świadomym duchu. Byli i przed nim filozofowie, którzy rozumieli ten stan rzeczy; ale nikt przed nim nie wyłożył go tak metodycznie i przekonywająco. Nikt też nie oddzielił tak zasadniczo świata myśli od świata materialnego i nie przekonał tak dobitnie, że świat myśli jest nam bliższy, lepiej znany i pewniejszy.
TEORIA POZNANIA I PSYCHOLOGIA.
1. ROZUM A ZMYSŁY.
Rozum jest miarą poznania; pewne jest to, co on uzna za jasne i wyraźne. Zmysły nie stanowią drugiej instancji, równorzędnej z rozumem. Wrażenia zmysłowe są przydatne do życia, ale nie do poznania; są dane umysłowi, tak samo jak uczucia, tylko do sygnalizowania, co jest dla człowieka odpowiednie, a co szkodliwe, ale bynajmniej nie do wskazywania mu prawdy; przeto postępujemy wbrew naturze, jeśli traktujemy wrażenia jako źródło poznania. Zmysły mają znaczenie wyłącznie praktyczne, funkcję poznawania spełnia tylko rozum. Nie jest nawet prawdą, jakoby zmysły musiały stanowić początek poznania, do którego rozum potem nawiązuje; wrażenia zmysłowe są jedynie sposobnością do uświadamiania sobie przez rozum własnych wrodzonych idei.
2. IDEE WRODZONE.
Analiza przedstawień, jakie znajdujemy w naszym umyśle, prowadzi do rozróżnienia trzech ich rodzajów: są wrodzone (ideae innatae), czyli „urodzone razem z nami", drugie przychodzą z zewnątrz, czyli są nabyte (adventitiae), trzecie zaś skonstruowane przez nas samych (a me ipso factae). Przedstawienie np. Słońca jest nabyte, przedstawienie hipogryfa jest skonstruowane przez nas, ogólne zaś przedstawienia, takie jak substancji, Boga, własnej jaźni, są nam wrodzone.
Spornym było naprawdę tylko istnienie jednego z trzech rodzajów idei: idei wrodzonych. Kartezjusz z całą stanowczością wypowiedział się za nimi. Takie stanowisko (później nazwano je „natywizmem") u Kartezjusza wynikało z dualizmu: tłumaczenie poznania na sposób arystotelesowski, jako wyniku działania ciał na duszę, zdawało się godzić w samodzielność duszy i przez to było dlań nie do przyjęcia. Więc też zwrócił się do drugiej wielkiej koncepcji poznania: do koncepcji Platońskiej, widzącej w poznaniu samorzutne działanie duszy.
Idee wrodzone, wedle Kartezjusza:
1) nie są wynikiem działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz
2) należą do umysłu jako jego własność,
3) są niezależne od woli,
4) są proste i
5) są jasne i wyraźne, boć to, co do samego rozumu należy, nie może być dla rozumu ciemne.
Natomiast Kartezjusz nie twierdził, iżby przedstawienia wrodzone były stale obecne w umyśle; to nie jest niezbędnym warunkiem wrodzoności. Ujmując pogląd swój najostrożniej, twierdził, że wrodzona jest tylko dyspozycja do pewnych przedstawień, tylko zdolność wytwarzania ich przez umysł.
Ale obok tego psychologicznego ujęcia idei wrodzonych przejawiło się w filozofii Kartezjusza drugie, metafizyczne; mianowicie, według niego, idee wrodzone cechowała nie tylko stałość, ale i niezawodność. Dlaczego są niezawodne? Bo zostały wpojone umysłowi przez Boga, towarzyszy im „światło naturalne", które zapewnia o ich prawdziwości; Bóg je wpoił i Bóg gwarantuje ich prawdziwość, podczas gdy idee nabyte są tylko wynikiem przypadkowego działania rzeczy na umysł i dziełem omylnych ludzi. Tak to nowożytna Kartezjańska teoria idei wrodzonych miała jednak łączność z dawną Augustyńską teorią iluminacji.
John Locke - EMPIRYZM GENETYCZNY
EMPIRYCZNE POCHODZENIE WIEDZY:
- Locke wysunął na czoło teorii poznania zagadnienie pochodzenia wiedzy:
Wiedza nasza pochodzi wyłącznie z doświadczenia; umysł jest sam przez się nie zapisaną tablicą, którą zapisuje doświadczenie
- Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem w zmyśle - Nihil est in intellectu, quo non fuerit antea in sensu (maksyma arystotelesowsko-tomistyczna)
- Ze stanowiska empiryzmu Locke zwalczał teorię idei wrodzonych; polemika z nią zajęła znaczną część jego dzieła i była początkiem typowego dla XVIII wieku sporu. Zwalczał wrodzone składniki wiedzy we wszelkiej postaci, zarówno wrodzone idee, jak i wrodzone zasady, zarówno logiczne, jak moralne i religijne; zarówno wrodzone pojęcie bóstwa, jak wrodzone zasady przyczynowości i sprzeczności
- argument: idee, rzekomo wrodzone umysłowi ludzkiemu, wcale nie są znane wielu ludziom; powoływał się zwłaszcza na dzieci, na dzikich, na umysłowo chorych (nie trafiał on zresztą w głównego zwolennika idei wrodzonych, Kartezjusza, który twierdził, iż wrodzone są dyspozycje, a nie gotowe idee)
- Locke zachował jednak w swej teorii czynniki wrodzone: mówił, że przez doświadczenie nabywamy cały materiał wiedzy, ale tylko materiał; natomiast władze umysłu nie są nabyte, lecz z natury umysłowi właściwe; inaczej mówiąc, są mu wrodzone (później dopiero wystąpili radykalniejsi empiryści, którzy twierdzili, że nawet władze umysłu kształtują się w zależności od nabytego doświadczenia).
- Doświadczenia nabywamy, według Locke'a, na dwóch drogach: doświadczając rzeczy zewnętrznych (przez „postrzeżenia" - sensation) i doświadczając samego siebie (przez „refleksję" - refiexion)
- „postrzeżenia” - doświadczenia uzyskiwane przez narządy zmysłowe
- „refleksja” - nie była, jak to nazwa zdaje się podsuwać, czynnością pochodną ani abstrakcyjną; przeciwnie, była bezpośrednim doświadczaniem konkretnych faktów wewnętrznych
- Przez to, że w refleksji widział oddzielne źródło doświadczenia, Locke, choć był empirystą, nie był sensualistą.
- stosunek „postrzegania” do „refleksji”: Postrzeżenie wyprzedza refleksję, gdyż umysł wtedy dopiero zaczyna działać, gdy przez postrzeżenie otrzymał materiał do swych działań; refleksja ma natomiast tę wyższość, że wiedza na niej oparta jest pewniejsza (< = związek z Kartezjuszem. )
! W dwoistości doświadczenia, zaznaczonej przez Locke'a, był ślad Kartezjańskiego dualizmu (duszy i ciała): ale dualizm metafizyczny przekształcił się w epistemologiczny.
Teoria refleksji u Locke'a wskazywała na trzy źródła wiedzy:
myślenie
postrzeganie zmysłowe
introspekcja
Doświadczenie zostało rozszerzone o doświadczenie zewnętrzne. Zakres jego przestał być równy zakresowi zmysłowego postrzegania. Stare filozoficzne przeciwstawienie rozumu i zmysłów przekształciło się w nowe: rozumu i doświadczenia.
Źródło: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. II