1. WPROWADZENIE DO LOGIKI WYJAŚNIANIA

Zadaniem wprowadzenia do logiki wyjaśniania będzie wprowadzenie w problematykę związaną ze zdobywaniem wiedzy o rzeczywistości i wskazaniem warunków, które powinny być spełnione, aby naszą wiedzę uznać za prawdziwą, pełną i pewną. Nie będzie to jednakże instrukcja, jak tę wiedzę zdobyć (czy pójść do szkoły, przeczytać książkę, czy zapytać / podpatrzeć znajomego), ale raczej, jak tę zdobytą ocenić ze względu na jej prawdziwość i pewność.

Zdobyta wiedza, spełniająca te warunki zwiększa szansę na skuteczne opanowanie rzeczywistości - wpływanie na nią, jej zmianę. Może zatem być wykorzystana praktycznie.

Będzie to zarazem wprowadzenie w pojęcia i definicje, którymi się posługujemy opisując proces poznania i zdobywania wiedzy.

Poznanie rzeczywistość to zdobywanie informacji i gromadzenie jej w postaci wiedzy.

Wynik poznania, czyli zdobywane informacje i wiedza wyrażane są w języku, a więc w pewnym systemie znaków, tworzonym z nazw i zdań. Odnosimy je do rzeczywistości i oceniamy ich prawdziwość opierając się na spostrzeżeniach.

1. język / metajęzyk

2. pojęcie zdania

3. zdania warunkowe

4. wynikanie / wynikanie logiczne

5. wnioskowanie

6. poprawność / prawdziwość

I. JĘZYK / METAJĘZYK

Zaczniemy od rozróżnienia dwojakiego rodzaju języka, którym się codziennie posługujemy, ale nie uświadamiamy sobie tego. Chcę jednak na to zwrócić uwagę, by wykład był bardziej zrozumiały. Chodzi o rozróżnienie języka przedmiotowego i metajęzyka.

Przykład: wypowiedź o postaci „Przedsiębiorca obniżył koszty o ponad 15 %” jest sformułowana w tzw. języku przedmiotowym lub 1. stopnia czyli odnoszącym się do rzeczywistości gospodarczej. Jednakże wypowiedź „Przedsiębiorca zadeklarował obniżenie kosztów o 15 %” jest wypowiedzią sformułowaną w tzw. metajęzyku lub wypowiedzią w języku 2. stopnia. Odnosi się bowiem do wypowiedzi przedsiębiorcy o zamiarze obniżenia kosztów (zakładam, że deklaracja miała postać wypowiedzi).

Inny prosty przykład - „Jan powiedział Zosi, że ją kocha”. Dlaczego to rozróżnienie może być nam pomocne?

Dlatego, że niekiedy nasze wypowiedzi będą formułowane bądź w jednym bądź w drugim języku, a doświadczenie dydaktyczne pokazuje, że prowadzi to do nieporozumień - np. opisując zależności między zjawiskami i wskazując przyczyny tychże a więc wyjaśniając je możemy to powiedzieć bądź tak: „Wyjaśniając zjawisko A należy wskazać zjawiska czy przyczyny które je wywołują” bądź „Wyjaśniając zjawisko A należy wskazać przesłanki, z których będzie wynikał wniosek”. Mówimy, by nauczyć się zwracać uwagę na te różnice, a co ułatwi rozumienie wykładu.

2. POJĘCIE ZDANIA

Metodologia nauk, a ekonomii w szczególności ma za zadanie odtwarzanie logiki stosowanej przez badaczy. Jednym z ich zadań jest wskazanie kryteriów naukowości wypowiedzi (czy są uzasadnione czy dają się uzasadnić, czy można je ocenić z punktu widzenia ich wartości dla nauki, w szczególności ich prawdziwość ), a więc czy są zdaniami w sensie logiki, bo tylko niektóre zdania w rozumieniu gramatycznym, są zdaniami w sensie logiki. Możemy bowiem spotkać wypowiedzi, co do których nie wiadomo na jakiej podstawie zostały wygłoszone (jak są uzasadnione), nie można ponadto określić czy są prawdziwe, czy fałszywe, np. „Obniżanie podatków przynosi społeczeństwu korzyści.” Jest to typowa wypowiedź ekonomiczna, która jest niepełna - jaka skala obniżek, jakich podatków i korzyści dla kogo. Jest zatem nie uzasadniona i przez to nie wiadomo czy prawdziwa, czy te ż fałszywa. Nie może być zatem twierdzeniem naukowym, bo nie jest zdaniem w sensie logiki.

Zdaniami w sensie logiki są bowiem tylko wypowiedzi oznajmujące, o których można orzec wartość logiczną - prawdy lub fałszu. Mają strukturę „A jest B” lub „A ma własność B” - „Obniżanie podatków bezpośrednich zwiększa w krótkim czasie skłonność do konsumpcji”.

Celem jest wskazanie, że tylko zdania w sensie logiki (oznajmujące, uzasadnione, bądź możliwe do uzasadnienia) tworzą naukę - teorie, prawa, hipotezy.

3. ZDANIA WARUNKOWE

Wypowiedzi naukowe - twierdzenia, prawa, hipotezy formułowane są w postaci zdań warunkowych o postaci „Jeżeli p to q” , w których prawdziwość zdania „q” jest w pewnym sensie ograniczona warunkami sformułowanymi w zdaniu „p”. Warunki mogą mieć różny charakter - mogą być warunkami przez nas jedynie sformułowanymi, np. „Pójdę do kina tylko wtedy, gdy zostaniesz w domu” (”Jeśli zostaniesz w domu, to pójdę do kina”), ale mogą odnosić się do obiektywnych ograniczeń warunkujących pojawienie się pewnego zdarzenia, zjawiska, np. „Jest mokro, gdyż padał deszcz” . Nauka stara się formułować jedynie wypowiedzi warunkowe drugiego rodzaju, w których zaznaczono pewien realnie i trwale występujący związek między zjawiskami”.

Zdanie warunkowe mogą być wyrażane w wypowiedzi „Każde S jest P” np. „Każdy przedsiębiorca jest właścicielem”, bowiem możemy je przedstawić za pomocą zdania warunkowego : Dla każdego x, jeśli x jest przedsiębiorcą, to x jest właścicielem” lub „Jeśli p to q”.

Zwrócić jednak uwagę na różnicę między tymi zdaniami o postaci „Jeśli p to q”.

4. WYNIKANIE / WYNIKANIE LOGICZNE

Budowę zdań warunkowych logika przedstawia przy pomocy znaku implikacji, nazywając te zdania „implikacjami” . My będziemy zamiennie używać tych określeń. Logika bada związki jakie zachodzą między zdaniami „p” - poprzednik implikacji a „q” - następnik implikacji. W szczególności określa, kiedy zdanie o postaci implikacji jest prawdziwe bądź fałszywe i wskazuje, że fałszywe jest tylko wtedy, gdy poprzednik jest prawdziwy a następnik fałszywy. Logika wskazuje także, że między „p” a „q” mogą zachodzić szczególne związki zwane „wynikaniem”. Zachodzą one wtedy, gdy między zjawiskami opisanymi przez „p” a opisanymi przez „q” zachodzą realne związki przyczynowo-skutkowe (np. Jeśli pada deszcz, to w strumyku podnosi się poziom wody”), bądź strukturalny (np. „Jeśli my mamy piłkę, to nie ma jej przeciwnik”) bądź też analityczny (np. „Jeśli Jan jest synem Piotra, to Piotr jest ojcem Jana”). Poprzednik implikacji będącej wynikaniem nazwiemy „racją” natomiast następnik - „następnikiem”.

W szczególności wynikanie może być wynikaniem logicznym, a więc implikacja będzie podstawieniem prawa logiki, które gwarantuje przy konsekwentnym podstawianiu za zmienne, np. „p” i „q” zdań zawsze prawdziwą implikację np.

[(p→q) ∧ p ] → q

Celem jest wskazanie, że tylko zdania w naszym sensie, mające postać implikacji będącej wynikaniem są wytworem nauki, albo, że tylko takie możemy uznać za twierdzenia nauki.

5. WNIOSKOWANIE

Mówiliśmy dotąd o zdaniach odnoszących się do rzeczywistości oraz o pewnych obiektywnych związkach które między nimi mogą zachodzić. W szczególności wskazywaliśmy na prawa logiki, jako na takie formuły, które przy każdym składnym podstawianiu dają zdania prawdziwe.

Nasze wnioskowania również opierają się na zdaniach warunkowych, czy formułowane są w postaci zdań warunkowych (np. Jeśli dziś jest poniedziałek, to jutro jest wtorek”). Czyli myślowo uznajemy za prawdziwe pewne zdanie, gdyż pewne inne uznaliśmy także za prawdziwe. Generalnie - wnioskowanie to uznawanie pewnych zdań (wniosków) na podstawie wcześniejszego uznania innych zdań - przesłanek. Wnioskowania także przebiegają wg pewnych schematów:

Jeśli p to q

i p

q

zwanych schematami inferencyjnymi. Wnioskowania mogą prowadzić do prawdziwych wniosków, ale mogą także do fałszywych. Zależy to od pewnych warunków - aby wniosek był prawdziwy przesłanki muszą być prawdziwe, a schemat inferencyjny musi być podstawieniem prawa logiki. Mogę np. wnioskować zgodnie z kierunkiem wynikania logicznego, zgodnego z prawem ponendo ponens:

[(p→q) ∧ p ] → q

co przy prawdziwości przesłanek gwarantuje prawdziwość wniosku, gdyż jest to prawo logiki (Jeśli ktokolwiek jest właścicielem jakiejkolwiek firmy, to jest przedsiębiorcą i Kowalski jest właścicielem, więc jest przedsiębiorcą).

Racja Następstwo

V V

F F

Ale mogę też wnioskować następująco „Kowalski jest przedsiębiorcą, więc jest właścicielem”:

Jeśli p to q

i q

p

co nie jest podstawieniem prawa logiki:

[(p→q) ∧ q ] → p

Racja Następstwo

V V

F F

Czyli wnioskowanie może przebiegać zgodnie z kierunkiem wynikania - wtedy przesłanki są racją, a wniosek - następstwem. Wtedy powiemy, że jest poprawne. Może jednak przebiegać inaczej - np. następnik może być przesłanką, a racja przesłankami.

Wyjaśnianie jest szczególną odmianą wnioskowania, które prowadzone jest w celu odpowiedzi na pytanie „dlaczego”. Wyjaśnianie naukowe powinno opierać się na racjach jako przesłankach, z których wynikałby wniosek.

Celem jest pokazanie, że subiektywne wnioskowania - od przesłanek do wniosków mogą przebiegać zgodnie z kierunkiem wynikania, ale nie muszą, stąd potrzeba uświadomienia sobie rozróżnienia między obiektywnością związków wynikania a subiektywnością wnioskowania. Zadaniem nauki jest dążenie do uchwycenia tych związków i wyprowadzania z nich poprawnych wnioskowań.

---