"Szkice węglem"
Są obrazem wsi polskiej po powstaniu styczniowym. W obrazie tym Sienkiewicz ukazał jej nowe oblicze po uwłaszczeniu, z całym skomplikowaniem ostrych konfliktów społecznych pod starym patronem politycznym carskich urzędników i konfidentów. Między dworem, a wsią leży przepaść widoczna nie tylko w krańcowej różnicy warunków bytu, lecz również w żarzącej się pod powłoką reformy uwłaszczeniowej, nienawiść do dworu szlacheckiego. Przejawem tej nienawiści jest szaleńczy czyn Rzepy, który zemstę za swoje krzywdy wywiera na na dziedzicu, chociaż nie był on sprawcą jego nieszczęścia. Do tragedii rodziny Rzepów przyczynił się Zołzikiewicz, który doszedł do swego stanowiska, usługując władzą carskim. W jego postaci skupił Sienkiewicz najbardziej nienawidzone cechy - nadużycie władzy wobec słabych i bezbronnych, zdradę polskości, służalstwo wobec zaborców.
Ujawniając konflikty i upośledzenie wsi, sił społecznych, które zdolne są dźwignąć wieś z upadku, Sienkiewicz nie dostrzega bohatera nowej epoki jako reprezentanta nowych społecznych sił twórczych w narodzie.
Pisząc o Rzepowej poeta, przestaje być satyrykiem, porzuca ton ironii i drwiny, pokazuje, że głębokie cierpienie jakie przeżywa, jest tym dotkliwsze, że nie potrafiłby go nazwać. Miłość do męża i dziecka budzi w Rzepowej siły moralne i poczucie godności, ukazuje człowieka o bogatym życiu wewnętrznym. Prostota i bezpośredniość Rzepowej, pogłębiają tragizm jej okrutnego losu.
Utwór jest gorzkim rozrachunkiem z rzeczywistością polskiej wsi. Bohaterowie zostali strąceni na dno "otchłani życia", a powodem i przyczyną była ciemnota i nieznajomość swoich praw. Sienkiewicz dał znakomity dokument warunków i spraw, którymi przez lata nikt się nie zajmował. W swoim szkicu określił zdecydowanie, że jest przeciwny, przyjętej przez szlachtę braku interwencji w sprawy gminy wiejskiej, że protestuje przeciwko obojętności, uprzedzeniom i przesądom, które dzielą te dwa "światy". Los Rzepy i jego rodziny to napisana prostym językiem, tragiczna w swoich skutkach, historia człowieka pozostawionego samemu siebie.
Akcja utworu toczy się w zaborze rosyjskim, we wsi Barania Głowa, po powstaniu styczniowym, w latach 1870-1880.
Szkice węglem poruszają problemy wsi polskiej, ciemnej, zacofanej, wykorzystywanej przez carskich (rosyjskich i polskich) urzędników. W 1864 roku, po wprowadzeniu w zaborze rosyjskim ustawy uwłaszczeniowej, chłopi zostali zdani sami na siebie, nikt nie interesował się ich losem. Ustawowo byli ludźmi wolnymi. Głębokie uzależnienie od administracji państwowej oraz obojętność tych warstw, które powinny nieść im pomoc, ziemiaństwa i duchowieństwa, sprawiły jednak, że ich los w istocie okazał się gorszy niż za czasów pańszczyzny. Nie znając języka rosyjskiego, praw i rozporządzeń władzy, stanęli sami wobec okrutnego świata. Najniższy, najbardziej prymitywny urzędnik mógł ich wykorzystać.
Losy rodziny Rzepów stanowią w opowiadaniu ilustrację tej tezy. Ani dziedzic, ani ksiądz nie pomogli Rzepowej. Nikt nie udzielił jej rad, nikt nawet nie chciał wysłuchać jej skarg. Na motywie krzywdy chłopskiej oparł pisarz moralną ocenę stosunków, instytucji i osób odpowiedzialnych za tragiczny finał intrygi uknutej przez Zołzikiewicza.
Utwór posiada pewne cechy noweli - narastające stopniowo napięcie, aż do tragicznego rozwiązania, ale jest szkicem, czyli rodzajem opowiadania o dosyć luźnej konstrukcji, z rozbudowanymi partiami dygresyjnymi i licznymi epizodami. Ważną rolę pełni w nim słowo narratora, często o cechach wypowiedzi publicystycznej z elementami dydaktyki.
Podstawową cechą struktury utworu jest zestawienie elementów komizmu i tragizmu. Komizm, najczęściej o zabarwieniu satyrycznym, ośmiesza gesty i słowa postaci, a także podważa uznane wartości. Pisarz często posługuje się karykaturą i hiperbolą (podtytuł, obrady sądu gminnego, nazwanie senatorów tytułem łacińskim „patres conscripti” baraniogłowskich ławników). Sienkiewicz posługuje się też często techniką kontrastu i gradacji (panienka z dworu i Rzepowa, wzrastające napięcie). To bogate nasycenie utworu środkami o różnej wartości estetycznej nadaje mu charakter nieco groteskowy. Całość jest jednak ponura w swej wymowie.