„Nie żądam ideału, bo on nie jest osiągalny,
ale żądam wiary w jego istnienie,
gdyż pozwala ona udoskonalić pracę”. S. Jaracz

Kilka refleksji na temat budowania systemu motywowania uczniów do nauki.

Na wstępie artykułu nie zdobędę się na czysto naukowe zdefiniowanie pojęcia motywacji.
Nie widzę takiej potrzeby. Według mnie motywacja to siła, która wywołuje, napędza, ukierunkowuje i podtrzymuje zachowania ludzi, w szczególności uczniów. To siła, która sprawia, że uczniowie znajdują chęci do nauki i ciężkiej pracy.

Z pojęciem motywacji związana jest niezwykle ważna i pożądana zarazem kompetencja nauczyciela - umiejętność motywowania uczniów do nauki. Wydaje się, że jest to kluczowa umiejętność pedagogiczna, o którą każdy pedagog powinien zabiegać.

Dla lepszego zrozumienia umiejętności motywowania wypiszę najbardziej oczywiste synonimy:

Motywować, mobilizować, ukierunkowywać, animować, inspirować, ożywiać, zachęcać, dodawać odwagi, dodawać otuchy, ośmielać, pobudzać, popierać…

Motywacją rządzą pewne prawa. Zauważyli to i opublikowali w 1908 roku dwaj profesorowie Uniwersytetu Yale - R. M. Yerkes i J. D. Dodson.

I prawo Yerkesa Dodsona:

W miarę wzrostu motywacji podnosi się sprawność i efektywność wykonywanych działań,
aż do osiągnięcia pewnego poziomu, tzw. poziomu krytycznego. Po przekroczeniu tego poziomu zbyt silna motywacja powoduje obniżenie efektywności wykonywanych zadań (słabsze wyniki, więcej błędów itp.). Zależność ta ma charakter krzywoliniowy.

Nasuwa się wiele wniosków. Do najważniejszych należy fakt, że uczniowie bardzo silnie motywowani, którym zależy zbytnio na osiągnięciu sukcesu, wcale tych sukcesów nie osiągają. Przykładem z życia szkolnego może być konkurs przedmiotowy, czy egzamin zewnętrzny. Bywa często tak, że uczniowie ambitni, silnie motywowani osiągają wyniki o wiele słabsze niż uczniowie przeciętni, z pewnym dystansem wewnętrznym i umiarkowanym poziomem motywacji. Dzieje się tak dlatego, że nadmierny wzrost motywacji prowadzi zwykle do silnego napięcia emocjonalnego, którego skutkiem może być całkowita dezorganizacja działań ucznia. II prawo Yerkesa Dodsona: Przy wykonywaniu zadań prostych, mało skomplikowanych, nawet bardzo silna motywacja nie wpłynie znacząco na poziom wykonania. Jeżeli zaś zadania są skomplikowane i trudne to nawet niewielkie pobudzenie emocjonalne może obniżyć sprawność działania. Prawo to ma związek z poziomem trudności wykonywanych zadań. Im trudniejsze zadanie uczeń ma wykonać, tym niższy poziom motywacji będzie sprzyjał lepszemu wykonaniu tego zadania. Nie ma prostej zależności między siłą motywacji a efektywnością działania człowieka - silniejsza motywacja nie zawsze prowadzi do lepszych rezultatów, zbyt zaś silna motywacja może doprowadzić do słabych efektów. Najlepsza jest tzw. optymalna dla każdej jednostki siła motywacji. Aby wzbudzić ten właściwy poziom motywacji - optymalny dla danego ucznia - nauczyciel podejmuje działania, które nazywamy motywowaniem. Motywowanie uczniów do działania (nauki) to jedna z najistotniejszych funkcji nauczyciela. Jednak, aby kogoś motywować trzeba wiedzieć, nie tylko jak to robić, ale też znać potrzeby i aspiracje danego ucznia. Dopiero wtedy oddziaływania motywacyjne mogą okazać się skuteczne. Czynniki wpływające na rozbudzanie motywacji uczniów do nauki, zaangażowania w swój własny rozwój. Tych czynników jest bardzo wiele, ponieważ motywacja to funkcja wielu zmiennych. Od czego zatem zależy poziom motywacji uczniów? Według mnie do najbardziej istotnych elementów należą: uczeń i jego motywacja wewnętrzna, osoba nauczyciela, warsztat pracy nauczyciela, rodzina ucznia - zwłaszcza tradycje rodzinne (przyzwolenie rodzinne), szeroko rozumiane czynniki demograficzne, zespół klasowy, w którym znajduje się uczeń. Bardzo ważną rolę odgrywa również tzw. kontekst dydaktyczny, czyli ogół relacji łączących nauczyciela z uczniami, klimat panujący podczas zajęć lekcyjnych. Ostatnim, bardzo ważnym czynnikiem jest sposób oceniania. Wszystkie wymienione czynniki tworzą pewną całość tworzącą system motywacyjny. System ten przedstawia poniższy schemat.

Przyglądnijmy się niektórym wypisanym wyżej czynnikom, zwracajac szczególną uwagę na te, które są zależne od nauczyciela. 1. Osoba nauczyciela. Motywacja nauczyciela. „Kto chce innych zapalać musi sam płonąć.” L. Hirschweld. Zacytowana myśl pokazuje pewną prawdę. Nie można oczekiwać motywacji od ucznia, jeśli brakuje jejnauczycielowi. Zatem co motywuje nauczycieli? Dlaczego się doskonalą? Według Bernarda z Clairvaux: 1. Są ludzie, którzy chcą wiedzieć jedynie po to aby wiedzieć: to prosta ciekawość. 2. Inni chcą wiedzieć po to aby w ten sposób zyskać rozgłos: to jest żałosna próżność. 3. Są tacy, którzy osiągają wiedzę dla pieniędzy lub zaszczytów: ich motyw jest brzydki. 4. Ale są tacy, którzy chcą wiedzieć aby zbudować innych: to jest miłość. 5. Inni — aby się zbudować: to jest mądrość. Paradoks? Rozwijanie się, aby się zbudować brzmi bardzo egoistycznie. Wnikając jednak w problem dochodzimy do przekonania, że jest to recepta na sukces. Nauczyciel chcąc rozbudzać ciekawość poznawczą ucznia, sam musi ją posiadać. 2. Zespół klasowy. Duch klasy. Doświadczenia Merrilla Harmina potwierdzone polskimi przykładami uczestników kursów internetowych organizowanych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej jednoznacznie pokazują, że na atmosferę zespołu klasowego mają wpływ następujące czynniki: Dignity - poczucie własnej wartości, Energy - zaangażowanie, Self - Management - samodzielność, Community - współpraca, Awareness - świadome uczenie się. Tworząc słowo z pierwszych liter angielskich znaczeń otrzymujemy wyraz DESCA. W polskim wydaniu mówimy o DUCHU KLASY. Duch klasy objawia się w uczniach poczuciem własnej wartości, zaangażo­waniem w proces uczenia się, samodzielnością, umiejętnością współpracy oraz świadomym uczeniem się. Poczucie własnej wartości. Uczniowie nie sprawiają wrażenia zawstydzo­nych. Nie trwają w nieustannej gotowości do sprostania każdemu zadaniu czy wygrania kolejnej rozgrywki. Sprawiają wrażenie osób pełnych szacunku dla siebie samych, świadomych swoich możliwości oraz wiedzących, że ich wartość jako istot ludzkich nie zależy od sukcesu lub pochwały. Siedzą wyprostowani. Czują się w klasie bezpiecznie, są odprężeni i całkowicie pochłonięci nauką. Zaangażowanie. Uczniowie z zaangażowaniem zajmują się pracą. Nie ozna­cza to jednak, że pracują gorączkowo, z niepokojem czy w napięciu. W klasie panuje umiarkowany gwar i ruch. Nie ma przestojów w nauce. Uczniowie nie zerkają na zegarki w oczekiwaniu na koniec lekcji, za to z widoczną przyjemno­ścią i zainteresowaniem zajmują się pracą. Samodzielność. Uczniowie są samodzielni, kierują się wewnętrzną motywa­cja. Biorą odpowiedzialność za swoje poczynania. Dokonują samodzielnych wy­borów, sami decydują, kiedy są gotowi do pracy i kiedy ją skończą. Nie trzeba wy­dawać im drobiazgowych poleceń. To tak, jakby każdy z nich mówił: Dbam o to, co do mnie należy. Nie trzeba mi wszystkiego szczegółowo tłumaczyć. Współpraca. Uczniowie dbają o dobre relacje z innymi, także z nauczycielem. Słuchają siebie nawzajem. Akceptują innych i czują się akceptowani. Okazują sobie nawzajem szacunek. Nie lekceważą innych i sami nie czują się odrzuceni. W sytuacjach konfliktowych uczniowie i nauczyciele dążą do znalezienia roz­wiązania problemu. Atmosfera panująca w klasie sprzyja wyzwalaniu tego, co w każdym z uczniów jest najlepsze. Uczniowie chętnie ze sobą współpracują, nie izolują się od grupy, nie rywalizują ze sobą. Świadome uczenie się. Uczniowie są uważni i czujni. Nie nudzą się, nie starają się tylko przetrwać dnia. Nie podchodzą do swoich zadań w sposób bezmyślny. Widać w nich skupienie i twórczy wysiłek. Uczniowie są świadomi swojego udziału w procesie wspólnego uczenia się i są wrażliwi na uczucia i opinie innych uczniów. Czuwanie nad pięcioma wymienionymi wyżej warunkami, inspirującymi uczniów do nauki, powinno być dla nauczyciela celem nadrzędnym. Jeśli na­uczyciel widzi, że atmosfera w klasie zmienia się na niekorzyść, musi sięgnąć do odpowiednich metod nauczania. Pogarszanie atmosfery można zauważyć, gdy: uczniowie wdają się w utarczki, obwiniają się nawzajem, tracą wiarę w siebie - obniża się poczucie własnej wartości wśród uczniów; w klasie wyczuwa się apatię - słabnie zaangażowanie; uczniowie stają się bierni, wykonują tylko to, co im się każe - słabnie samo­dzielność; uczniowie złośliwie odnoszą się do siebie, niektórzy czują się odrzuceni -zanika poczucie wspólnoty; uczniowie są nieuważni, znudzeni, udzielają bezmyślnych, powierzchow­nych odpowiedzi - słabnie świadome uczenie się. Jeśli konsekwentnie dba się o rozwijanie pięciu wymienionych warunków, uczniowie nabierają przekonania, że nauczyciel jest po ich stronie i ich wspiera. 3. Relacje uczeń - nauczyciel. Niezwykle istotny czynnik motywacyjny. Relacje uczeń - nauczyciel wydają się mieć fundamentalne znaczenie. Chcąc wyjaśnić to zagadnienie posłużę się obrazem Ericha Fromma. Sześciostrunowa gitara. Relacje uczeń - nauczyciel można rozważać w sześciu obszarach. Każdy z nich ma swój odpowiednik w postaci struny gitarowej. Strojąc gitarę zaczyna się od struny pierwszej. Gitarzyści wiedzą, że jest to najtrudniejszy moment strojenia instrumentu. Pierwsza struna symbolizuje zauważenie ucznia - zwrócenia na niego swojej uwagi. Kolejne struny to szacunek, życzliwość, troska, odpowiedzialność i ofiarność. Zwróćmy uwagę, że elementy te świadczą o podmiotowym traktowaniu ucznia. Dobre relacje nauczyciela i ucznia to współbrzmienie wszystkich sześciu strun. Uczniowie „mają dobry słuch”. Szybko usłyszą fałszywe dźwięki.

4. Klimat lekcji.

Prof. Mihaly Csikszentmihalyi, psycholog Peter Drucker School of Management w Wielkiej Brytanii, autor teorii doświadczeń optymalnych, wyodrębnił pięć cech sprzyjających procesowi dydaktycznemu:

• jasność oczekiwań — uczeń dobrze wie, czego oczekuje od niego nauczyciel;

• życzliwe zainteresowanie ze strony nauczyciela — uczeń ma poczucie, że nauczyciel traktuje poważnie i z uwagą jego pracę;

• wolność wyboru — uczeń może łamać zasady ustanowione przez nauczyciela pod warunkiem, że jest gotów ponieść konsekwencje swoich wyborów;

• poczucie bezpieczeństwa — uczeń rezygnuje z mechanizmów obronnych, nie ukrywa porażek i nie tłumaczy ich wyłącznie przyczynami zewnętrznymi;

• zapewnienie uczniom przez nauczyciela coraz bardziej złożonych możliwości działania.

W takim klimacie uczniowie łatwiej znajdują motywację do żmudnych ćwiczeń i poddania się narzuconej dyscyplinie.

Opisanie pozostałych czynników motywujących pozostawię na inną okazję. Nie napisałem nic o warsztacie pracy nauczyciela, czyli o metodach, formach pracy. To jest kwestia indywidualnego rozwoju. Myślę, że w niedalekiej przyszłości dużo będzie mówiło się
o ocenianiu kształtującym - wspomagającym ucznia w nauce, uczącym jak uczyć. Zainteresowanych odsyłam na stronę internetową www.ceo.org.pl

Kończąc pisanie artykułu chciałbym wyrazić nadzieję, że stanie się on okazją do namysłu nad swoim indywidualnym systemem motywowania uczniów do nauki. Bardzo polecam również wymienioną niżej literaturę.

Na zakończenie zamieszczam tekst, który pozostawiam bez komentarza.

12 zasad wydobywania z ludzi tego, co w nich najlepsze:

1. Od ludzi, którymi kierujesz, oczekuj tego, co najlepsze

2. Zauważaj potrzeby drugiego człowieka

3. Wysoko ustawiaj poprzeczkę doskonałości

4. Stwórz środowisko, w którym niepowodzenie nie oznacza przegranej

5. Jeśli ktoś zdąża tam, gdzie ty - dołącz do niego

6. Wykorzystuj wzorce, by zachęcać do sukcesu

7. Okazuj uznanie i chwal osiągnięcia

8. Stosuj mieszankę wzmacniania pozytywnego i negatywnego

9. Potrzebę współzawodnictwa wykorzystuj w sposób umiarkowany

10. Nagradzaj współpracę

11. Pozwalaj, by w grupie zdarzały się burze

12. Staraj się własną motywację utrzymywać na wysokim poziomie

Literatura:

1. Prof. S. Łojasiewicz - Instytut Matematyki UJ, Pięć motywów poznania św. Bernarda
   z Clairvaux.

2. Merril Harmin, Duch klasy. CEO, Warszawa 2004.

3. Alan Loy, McGinnis, Sztuka motywacji. Vocatio, Warszawa 1993.

4. Cezary Ferens, Program nauczania matematyki w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum. Videograf, Katowice 2002.

5. Elżbieta Malec, Motywacja w pigułce. Dashöfer Holding Ltd. & Wydawnictwo Verlag Dashöfer. Warszawa 2002

6. Bożena Kubiczek, Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?. Wydawnictwo Nowik, Opole 2005.

1

Kilka refleksji na temat budowania systemu motywowania uczniów do nauki.

Autor: Tomasz Szwed. Nauczyciel matematyki, doradca metodyczny. ZSZ Krapkowice. WOM Opole.

Opracowanie graficzne: Krystian Sus

---